( ~~ ->- > ]--9- र +~ ^ "="
५ ~ वज्र ः
00
(षे
। ? =)
(=)
| =
ऽ प्रा ऽ/ प5६291-5६71
10. 108. ॥
बर ( ४१४६8187 ६००४६००, १9. 12.)
॥
42754. 54.75.577 6.24 ^ 14.4.८4 }
धभ
॥ श्रीः ॥ |
1
माधवीयधातुडृत्तिः- `
श्रीसायणाचायकृता ।
प्रक्ादाकः-~
जयकृष्णदास हरिदास ग॒सः--
चौरस्य! ससर्कूत सीरिज आफिस,
बनारस सिटी ।
ध ॥ 4 २
+
<
अ
+ ~ ३ | |
क + |
र ष 8.)
+भ + = ह ३
र ॥
= द १
एराणडद्ञाव¶ 0 71000.
118124१
ष्णात प्र, एपापषा
(ग..ष८ाारर
1247८105€व् [10701
५ £ 9४/
1512806 0) / 12); 9१४१७1१
एठएा)^गा0ेपि
प्रि
1451 5^ 91८1२ 51२1 28
( 4.7770.4.5 6.415.८.6277' @ 724 # 77.414 1.4 )
१0. 104.
( ४ 1९81409 9९० ०, 19. )
-----+#->-----
न क
॥111:14114.411.21 11111
5/.1/.11/ (^ १॥
.1101/९क 12८ ,17/100//070, 174९2, ९८८,,
म
॥ ॥॥ | ॥ }॥ ^ 6॥ 411 ॥
‰ 4014८ ७714264 5 45६77 2442119
7210/25504) (001. (9105141 (01९1९, 0 ९11040*८8,
८.14)
2141८ 5442 5 1८ 52224 5/29६22
20028800, (9, 1, १४ 1140. 171व्/११/, 6€710013.
----~^ ~ ~ -- ~
एएण.गशप्र ष्य) ५ 8017 एष
५॥| (0 5॥#॥0॥5-1॥1005 009,
1006 (१0०९० ५११९० (ऽ ०११७१६८ 6११९6 0065,
5.7.747...
1934
[ २८५९०८७० 4५००८५११ (० 4 ~> ¢ र 7567,
47 74045 7245०९० ©$ ८८ 2१९०७, |
षष्ट), ण
46 (१19 045 (01
द ए@४ 79८55.
0९1१८0८5 (1४,
1934;
हरिदाससस्करतम्रन्थमालासमाख्प-
काशीसंस्छृतसीरिजपुस्तकमालायाः
। १ ¢ २
व्याकरण विभागे (१२) द्रादशं पुष्पम् ।
क्तः श्रीः %#
माधवीयधातुद्रत्तिः
श्रीसायणाचायेकृता ।
काकीस्थराजकीयप्रधानसंस्छृतपाख्लाराऽध्यापक-व्याकरणाचाय-पीमां सातीर्थं -फडके -
इत्युपाह् -पण्डितानन्तशाखिणाऽस्पभागा संशाधिता; अवशिष्टा च काशीस्थ-
श्रीस्याद्वादस्क्रतमहाविद्याऽऽल्याध्यापकसादहित्योपाध्याय-व्याकरण-
शाच्िपदवीक-जोशीत्युपाह-पण्डित-खद्ारि वशालिणा
परिषछत्य संशोध्य; बृहद्भूमिकयाऽकारादिधातु -
सूचिकया च स्योज्य सुसखम्पादिता ।
~ ~~~ ~~
भरकाश्चकः-
जयकृष्णदास-हरिदास-णसः--
ची खम्बा-सस्करृत-सीरिज आकिस,
बंनारससिरी।
५ १९९३१.
राजकीयनियमानुसारेणास्य सवंऽधिकाराः प्रकाशकेन स्वायत्तीकृताः ।
4.1. 1..1.-1..1..1..1.-1..1.17.11.1..7.1..1.17.)
॥ इख कायालय हारा “काश्चसस्कृतक्षारिज” के अरवा ओरभी ¢
9 ३ सरिज यथा “चोश्म्बासस्कृतसैरिजः" ““बनारससस्छृतसीरिज' ›
““हरिदाखसस्कृत खीरिज” भ्रन्थमाङार्ये निककरती ह तथा इन ४ सीरिजों
के पश्चात् भौर भी विविध शन्न की पुस्तकं प्रकाशित कौ गद दहे तथा
१ अन्य खवस्थानाके छपे हुए सस्कृतं तथा मषा-माष्य कं पन्थ
विक्रयाथं प्रस्तुत रहते दै, सू्चीपत्र पथक् मगवाकर देद्धे ।
चोखम्बा संस्छृत सीरिज आकि, बनारस सिरी ।
| (1 11/20 13020202 05)
6
§
|
9
ष | 8
प्रािस्थानम्-
9 जयङ्ृष्णदास हरिस गुष--
(
1
=
` कश्रीः* ` ।
भूमिका ।
इह खल्वनेककल्मषतयाऽचिन्त्याप्रमेयदुःखजालसमाकुलेऽखिल. इला-
तल आधिभोतिकाध्यात्मिकाधिदैविकसकरदुःखापहारकस्य कर्मोपासन-
जीवब्रह्मेक्यज्ञानेनाभ्युदयनिभश्रेयससिद्धिहेतुकस्य धमेस्य साधनभूता; परत्र
ह्मणो निश्वासभूता भगवन्तो वेदा विज्ञयन्तेतयामिति न तिरोहितं विदुषाम् ॥
अचर मचुः-
वेदाऽखिलो धमेमूटं स्मृतिशीले च तद्विदाम् ।
आचारश्च व साधनामात्मनस्तुष्िरेव च ॥ इति ।
को नाम भगवान् वेदः, किञ्चास्य लश्चषणमिव्यत्रोच्यते--इ्प्ाप्व्यनि
शृपरिहारयोरखोकिकमुपायं यो ग्रन्थो वेदयति ख वेदः । अलोकिकपदेन
अत्यक्षाचमानयोव्याचुत्तिः
उक्तञ्च श्लोकवातिके--
श्रेयःसाधनता देषां नित्यं वेद्ात्प्रतीयते ।
ताद्रप्येण च धमेत्वं तस्मान्नेन्द्रियगोचरः ॥ इति )
उक्तश्चान्य्न-- `
प्त्यक्तेणानुमित्या वा यस्तूपायो न बुध्यते ।
पतं चिदन्ति वेदेन तस्माद्वेदस्य वेदता ॥ इति च ।
अस्य भगवते वेदस्य भ्रामारयं तु बेधकत्वात्स्वत पव सिद्धम् ।
पौरुषेयवाक्यं तु बोधकं सखद्पि पुरषगतश्नान्तिमुलत्वखम्भावनया
तत्परिहाराय मूलप्रमाणमपेक्षते । न तथा वेद्; । तस्य नित्यत्वेन वक्तदेाष-.
शाङ्काऽजच॒दयात् । तज्रभगवता जेमिनिनाऽपि भरथमाध्याये प्रथमपाद्-
पतदेव सृत्ितम्--“तस्प्रमाणें बाद्रायणस्यानपेक्षितत्वात्,› इति ॥
पक पवबायं वेद् उपाधिवशाज्जयश्चत्वायो वेति व्यवहारवि-
षयताम्प्राघ्ः । तज्नाप्येकशतमध्वयुंशाखाः, सहस्रवत्मां-सामवेद्ः, एक
विशतिधा बाहच्यम् , नवधाऽथवेणोा वेद्; इत्यादय पाधिभेदेनानेकविधः
अस्य भगवता वेदस्याध्ययनमायुपूध्यां अथेतश्च द्विविधं दरीदश्यते ।
केचन विप्रवरा अस्मिन्भारते वेदिकेतिनाम्ना लेके प्रथिताः स्वगुरूपरम्प
रया शाखरश्यद्धविधिना गुख्मुखेभ्य उदात्ताचुदात्तस्वरितादुक्तस्वरपूवंकम्
अनु स्वायान्चनाखिकयुक्तं यथाऽथ॑ परिशुद्धोच्चारणमुररीकृत्य वैदिकमन्त्राणां
शुद्धे(च्चारणञ्च विज्ञाय विपुलायासेन समध्रां स्वकीयां संहितां स्वकरट-
स्थितां विधाय स्वरिष्यांश्च पाटयित्वा वेदानां प्रचुरप्रचाराय प्रयतन्ते, पते
। खलु सर्वाणि कार्याणि विहाय बहुपरिश्रमान् विधाय. भिक्षाचत्ति स्वीङृत्य
= भूमिका ।
शुद्धोश्वारणेन वेदसंरक्षणं कुर्वन्तीति तेऽस्मदीयधन्यवादाहाः । परन्त्विमे
वैदिका मन््ोच्चारणपरायणा वेदानामनथंज्ञा इति तावदसंताषकरम् । केव- `
-लमथेद्रष्टथाऽध्ययनमपि न श्रेयस्करमिति वयं मन्यामहे । किन्त्वायुपूर्व्या
युक्तं स्ाथवेदाध्ययनं द्विजानां कतेव्येषु मुख्यतमम् , तद्भावे त॒
-शद्रत्वप्रासिः ।
“ब्राह्मरोन निष्कारणः षडज्ञो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च इति ।
उक्तश्च मजुना-
योऽनधीत्य द्विजे वेदमन्यत्र कुरुते श्रमम् ।
स जीवन्नेव शाद्रत्वमाश्च गच्छति सान्वयः ॥ इति ।
छन्दः पादो तु वेदस्य हस्तौ कल्पोऽथ पठ्यते ।
ज्योतिषामयनं चक्षुनिरुक्तं श्रोजुच्यते ॥
शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य मुखं व्याकरणं स्म्रतम् ॥
तस्मात्साङ्गमशधीच्येव बह्मलाके महीयते ॥
इति पाणिनीयशिक्चाव चनादतिगम्भीरस्य वेदस्याथेमववोधयितुं रिक्चा-
दनि षडङ्गानि परवत्तानि । अत पवाथकबेणिकैस्तेषां षडङ्गानामपरविद्यारूपत्व.
- मुक्तं सुरडकोपनिषदि । तथा हि-“दे विधे वेदितव्ये इति ह स्म यदू ब्रह्मविदो
-चद्न्ति, परा चेवापरा च । तत्रापरा ऋम्वेदो यजुवदः सामवेदोऽथर्ववेदः,
शिक्षा, कल्पा, व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति । अथ- परा, यया
` तदृक्चरमधिगम्यते? ( मुरड० १।१।४ ) इति ।
साधनभूतधमेज्ञानहेतत्वात् षडङ्गानां कमकार्डानामपरविद्यात्वम् ।
-परमयपुख्षार्थभूतव्रह्ज्ञानहेतुत्वादुपनिषदां परविधात्वम् ।
न्दः |
छन्दखासुपयांगस्तावत्कमेकारडेऽत्यावश्यकः 1 श्रुयते च--
“गायन्नीभि्राह्यणस्यादध्यात् , जिष्टुभो राजन्यस्य, जगतीमिवेश्य-
- स्य? ॥ इति । तच्च भगणयगणादिसाध्यो गायज्यादि विवेकश्चुन्दोप्रन्थमन्त-
-रेण न सज्ञेयः ।
अपरञ्च- “यो ह वा अविदिताष॑यच्छृन्दोदेवतन्ाह्यशेन मन्तरेण याज-
` यति वाध्यापयति वा स्थाणु वच्छंति गतं वा पात्यते प्रमीयते चा चापी
--यान् भवति । तस्मादेतानिच्छुन्दासि मन््े मन्ञे विद्याम्, इति श्रयते ।
तस्माद्वेदवेदनायच्छन्दोत्रन्थ उपयुक्त इति सिद्धम् । ` ं
| करप #
कल्पो नामाश्वलायनापस्तम्बवेाधायनादि सूत्रम् । कस्प्यते समश्यते
-यागप्रथोगोऽेति च्युत्पत्तेः ।
3
भूमिका । ४ -
“इवे त्वा?” इत्यादिमन्त्रास्तु कत्वनुष्ठानक्रमेरोवाम्नाता इत्यापस्तस्वा
द्यस्तेनैव क्रमेण सूजनिमांसे प्रवृत्ताः । कलट्पसूञं मन्त्रविनियोगेन क्रत्वयु
छटानसुपदिश्योपकरोति । अतः कल्पोऽप्यावश्यक इत्यायातम् ।
ज्योतिषस्य प्रयोजनं तावत्--“यज्ञकालाथैसिद्धये इति तस्मिन्नेव
्रन्थे विदितम् । कारविशेषविधयश्च भ्रूयन्ते--“खम्बत्सरमेतदू्तं चरेत्,
“सम्बत्सरमुख्यं शत्व, इत्येवमाद्यः संवत्सरविधयः । “वसन्ते ब्राह्यणो -
ऽग्नोमादधीत “श्रीऽपे राज्यन्य आदधीत “हारदि वेश्य आदधीत इत्याद्या-
ऋतु विधयः। एवं मासपत्ततिथिकालनक्षत्र विधयः श्रयन्ते । अतः; कारविश्न
षानवगन्तुं ज्योतिषमुपयुक्तम् ।
निरखु्तन्नाम-अ्थांववोधे निरपेत्ततया पदजातं यत्रोक्तं तन्निरुक्तम्
यथा- गोः, ग्मा, मा, चमा, श्चा, क्चमेत्यारभ्य वसवः वाजिनः, देवपल्न्यो-
देवपत्न्य इत्यन्ता यः पदानां समाम्नायः समाम्नातस्तस्मिन् ग्रन्थे पद्ाथाव-
बोधाय परापेश्चा न विद्यते। एतावन्ति प्रथिवीनामानि, पतावन्ति हिरणएयना-
मानीत्येवं तत्र तन्न विस्पष्टमभिदहितत्वात् । यथपि व्याकरणवलेन केषां चि-
निवंचनानां सिद्धिभेवित॒महति, तथापि न सखकवंषां चिद्धिरस्ति । अतो-
म्रन्थकारेशेवोक्तम्--“ तदिदं विद्यास्थानं व्याकरणस्य काल्स्न्ये' स्वार्थघाध-
कश्च" इति । तस्माद्वेदार्थांवबोधायोपयुक्तं निरुक्तमिति ।
शिक्ता-
शिक्षा नाम--वणेस्वरायुच्चारणप्रकारो यत्रोपदिश्यते सा शिष्चा।
तथा च तैत्तिरीयोपनिषदारम्भे समामनन्ति-“शीक्षां व्याख्यास्यामः-
वशेः, स्वरः, माता, बलं, साम, सन्तान इत्युक्तः शिक्नाऽध्यायः,, ( ते आ०
७।२ ) इति ।
वर्णोऽकारादिः । स्वरः-उद्त्तादिः । मा्ा-हस्वादिः ।,
बलम्- स्थानप्रयन्न । सामशब्देन साम्यमुक्तम्, अतिद्रतातिविरम्बित
गीत्यादिदाषराहित्येन माधु्यादि गुणयुक्तत्वेनोच्वारणं साम्यम् । एतत्सर्व
पाणिनीयशिक्षायां स्पष्टम् । संतानः-- संहिता, "वायवायाहि" इत्यत्रा
वादेशः । “इन्दाम्नी आगतम्? इत्यत्र प्रकृतिभावः । पतच्च व्याकरणेऽभि-
हितत्वाच्दिक्चायां नक्तम् ।
शिदयमाणव्णातिवेकल्ये बाध इति पाणिनीयशिक्चायामेवाभिहितम्
तथादि--
““मन्त्रा हीनः स्वरता वणता वा भिथ्याप्रयुक्ता न तमथमाह ।
स वाग्वज्रो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रः स्वरताऽपराधात्, ॥
४ ; भूमिका ।
““इन्द्रशाजरुव॑धेस्व इत्यसिमिन्मन्ते ( तै० सं २।४।१२।१ ) विवश्षितेऽथं
तत्पुरुषसमासे “समासस्य ( पा० सुऽ ६।१।२२३ ) इति सूत्रेण तत्पुरुष
त्वाह अन्तोद् त्तेन भवितव्यम् । आदुदात्तस्तु प्रयुक्तः, तथा सति पृवेपद्-
परङृतिस्वरत्वेन बहुवी हित्वाद् न्द्रो घातके यस्य इत्यथैः सम्पन्नः । अत
-स्वरवर्णांययपराधनिरासाय शिक्षाग्रन्थाऽप्यावक्यकः इति ।
व्याकरणम्-
व्याकरणं नाम-अथेविशेषमाधित्य स्वरप्रङृतिप्रव्ययादीन् विशेषेण
-संस्कारविशेषेण आ-समन्तात्- वेदिकां खोकिकाश्च शाष्दान् करोतीति
-तथाभूतः पाणिन्यादिमहपिभ्रणीते घ्रन्थसमुहः
अस्य व्याकरणस्य प्रशेतारोऽष्ट नव वा जाचायां बभूवुः
के चित्-
इन्द्रश्चन्द्रः काशाकृत्स्नापिशली शाकटायनः ।
पाणिन्यमरजैनेन्द्रा जयन्त्यष्टादिशाब्दिकाः ॥ १५ ॥
` इत्याइः ऋ
अपरे तु--
॑ पेन्द्र चान्द्रं काशत्स्नं कोमारं शाकट(यनम् ।
सारस्वतं चापिङारं शाकं पाणिनीयकम् ॥
इत्याहुः ।
णेन्द्र व्याकरणं तावच्छुत्या ज्ञायते । तथा हि-“वाग्वे पर।च्यव्यारता-
-ऽवदत् , ते देवा इन्द्रमन्रवन् , इमां नो वाचं व्याङ्कर” तामिन्द्रो मध्यतोऽप
क्रम्य व्याकरोत् , तस्मादियं व्याकृता वागुच्यते, इतिश्चुतिः इन्द्रस्य भ्या-
-करणकतेत्वे प्रमाणम् । `
: . : (“चाद्द्रास्तु- आत्मोदर ङुक्षिष्विति पेडः इति वचनाचान्द्रन्याकरणमपि
चूवंमासीदिति सिध्यति ।
काराङत्स्नं व्याकरणं भगवता. भाष्यकारेण-“राताच्च उन्यतावराते"
( पा० सु०५।१।२९) इत्यत्र भाष्ये नाम्ना निर्दिष्टम् ।
अभ्रिपुराणेऽन्त्यभागे कोमार्याकरणस्योर्लेखो दश्यते 1 ` `
सारस्वत--शाकटायन--ऋक्तन्त्राख्यानि ज्याकरणानि चेदानीं सुद्धि
` तानि खमुपलभ्यन्ते सवज्र । .आपिशलकांकख्योश्च पाणिनिसूतरेषु ` तत्र तजर
नाम्ना निर्दिष्टत्वात्तावपि पृवमास्तामिति निश्चघच्रम् 1...
पाणिनीयव्याकरणं तु खवेज् प्रचटत्येव ।. पवम् “अवङः. स्फोरायन
स्य इत्युक्तेः स्फोरायनम्,“"पोष्करसादेः” इति वातिकात् पोष्कस्सादिभ्या-
करणम् ¦ ““विन्दतिश्चान्द्रदोगोदिः,” ' इत्यक्तेर्दौगव्याकरणम् 1 -“व्याघ्रभूत्या -
-दयस्त्वेनम्' इति कारिकावलाट् व्या्भृतेऽ्यकर्णेश्चालीदिति। `
१, , "5 1 क कक
भूमिका । &
<वमव्याश्यवोध- जैनेग्द्र-~मुग्धवोध-कलापादीनि बहनि व्याकर
णानि सन्ति।
सत्स्वपि ख्वंघु व्याकरणेषु सावेलोक्रिक्वैदिकदाब्दानां नितरां व्युत्पा-
दकं 'पाणिनीयन्याकरणमेव । अन्येषु व्याकरणेषु लोकिकालोकिकराब्दानां - `
न व्युत्पादनं दरषटिपथम्रायातम्। `
अत पवास्य वेदाज्गत्वम् । इदपरेवाभिपरेत्य ““इदमक्षरच्छन्दो वर्णंशः
समयक्रान्तं यथाऽऽचायां ऊचुः, बह्मा बृहस्पतये पोवाच, बृहस्पति रिन्द्राय,
इन्दो भरदाज्ाय, भरद्वाज ऋषिभ्यः, ऋषयो ब्राह्मरेभ्यस्तं खल्विममक्षर-
समाम्नायमित्याचक्षते, न भुक्त्वा न नक्तं ्रत्रयात्त् ब्रह्मराशिः” इति ऋक्
तन्बव्याकरणेऽस्य चतुद॑दासू्रकदम्बकस्यास्नायत्वसुक्तं तन्प्रुखकत्वादं
व्याकरणस्य वेद्ङ्गत्वं युक्तम् । अत वास्य ज्ञाने सववेद पारायरजं पु
रयमिति स्प्टं शब्देन्दुशेखरे नागेशेनोक्तम् । छृन्दोग्योपनिषदि व्याकरण-
सुपक्रम्य “वेदानां वेदः” इत्युक्तम् ।
अन्न पराहारोपपुराणम्- ज
पाणिनीयं महाराच्रं पद साधुत्वलक्तणम् ।
सर्वोप्रकारकःं श्राह्यं कृत्स्नं त्याज्यं न किञ्चन ॥
तस्यैतस्य व्याकरणस्य प्रयोज्ञनविशेषो वररुचिना वातिके दितः
“र क्षोदागमरुध्व सन्देहाः प्रयोजनम्? इति । +
एतानि र्वाऽऽदिप्रयोजनानिं प्रयोजनान्तराणि च महाभाष्ये पस्पह्ाऽ५-
न्हिके भगवता पतञ्जलिना स्पष्टीकृतानि। रक्चाथं वेदानामध्येयं व्याकरणम्
खोपागमवरविकारज्ञो हि सम्यग् वेदान -परिषालयिष्यति वेदाथ चाध्य
वस्यति । ऊहः खल्वपि न सवैँलिङ्गेने च सर्वाभि्विभक्तिभिकेदे. मन्ानिग-
दिताः; ते च यज्ञाङ्गत्वेन यथायथं विपरिणमयितव्याः; ।. तान् नावेयएकरण
शक्नोति विपरिणमयितम् । तस्मादध्येयं व्याकरणम् ।. आगमः खस्वपि
“ब्राह्मणेन निष्कारणो धमः षडङ्गो. वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च? इति } प्रधानञ्च ष-
रख अङ्धेषु व्याकरणम् । प्रधाने च इतो यत्नः फलवान् भवति । टध्वथं
चाध्येयं व्याकरणम् । बृहस्पतिरिन्द्राय दिव्यं वषेसदहस्ं प्रतिपदोक्तानां श
व्द्†नां पारायणं प्रोवाच, नान्तं जगाम । बृहस्पतिश्च वक्ता, इन्द्रश्चाध्येता,
दिभ्यं वषसहस्रम् अध्ययनकालः । अन्तं च न जगाम ।_ अद्यत्वे पुनयेदि
परमायुभेवति सख वषशतं जीवति 1 तत्र कुतः भरतिपद पाठेन सकटपद्ाव
गमः । कुतस्तरां प्रयोगेण । असन्देदाथं चाध्येयं व्याकरणम् । याक्ञिका
परठन्ति- 'स्थुलपृषतीमागभ्निवारूणी मनडवादहीमाकमेतः इति । तत्र न ज्ञायते
कि स्थूलानि पृषन्ति यस्याः सा स्थूलपृषती, किंवा स्थूला चासो पृषतीति।
तान् नाबेयाकंरणः स्वरतोऽध्यवस्यति । यदि समाखान्तोदात्तत्वम्ः, तदा
-कमधारयः । अथ पूवपद प्रक्निस्वरत्वं ततो बडुवीदहिरिति। #
= न
च 4 ॐ द ङ
८५ ६ 1 5 भूमिका । = "न
पवं च भ्याकरणस्याध्ययनमस्यावश्यकमिति न स्वदेहलेशः। =
उक्तञ्च सम्यगभियुक्ते 5
यद्यपि बहु नाधीषे तथांऽपि पड पुत्र ! व्याकरणम् 1
स्वजनः श्वजनो मा भूत् सकलं शाकलं सूत् शरत् ॥ इति ।
भगवान् भाष्यकारः “पकः शब्द्: सम्यग् ज्ञातः छप्रयुक्तः स्वग
-लोके च कामधुग्भवति? इति चाह ।
सवेषु व्याक्ररणेघु निकषायमाणस्य परमभ्रमाणोभूतस्य पाणिनीय
च्याकरणस्योपयंद्ययावद् ` बहवो ग्रन्थाः समभूवन् । ते संत्तेपतोऽन्तेऽ-
स्माभिनिदिष्टाः । तेषु प्रन्थेषु पारिनीयमतमयुखत्य तत्रभवता खायणा- `
चायंण विरचिता -धातुविषयकोऽतिप्रामाणिको लोके “माधवीयधातुचृत्ति,-
-रिति नाम्ना प्रथित इति समेषां विदुषां विदित्चरम्। `
अस्मिन््रन्थे भगवता सलायणाचायंण क्रमेण पाणिनीयधातुपाटमुर
रीरृत्य धातुतः तिङन्तस्य कदन्तस्याणादेश्च पाणिनीयसू अवातिकभा-
ष्येष्टिरमाणपुरस्खरं रूपाणि प्रसाध्य सुत्रवातिकभाष्येष्टिपरिभाषाणाश्च
सम्यगथ विधाय तच्न तत्रान्यग्रन्थर् तां भ्रन्थानाञ्च मतानि प्रदश्य स्वम-
तमादशेवत् भ्रदशितम् । तथा च मांधवीयधातुडृत्तिनिर्माणोत्तरं माधवी- `
यधालुदत्तावलुक्तानां सोत्रकरडवादिधातुनां निरूपणोऽपि भूयसा नामधा-
तूनामेव व्युत्पाद्नान्मज्ञप्रामन्यायेन नामधातुवृत्तिरिति नाम्नाऽपरं भ्रकर्णं
निमितम् । अस्य प्रन्थस्य क्म्यगध्ययनेन विदुषां विद्याथिनाश्च पाणिनी
यव्याकरणस्य सम्यग्बोधो भवतीति कि निगद्नेन ।
सायशाचायैपरिचयः
अस्य भगवतः सायणस्य वेदशाएख्रसम्पन्नो नित्थनैमित्तिकविधिना नि-
तान्तनिमेलस्वान्तो जनको मायण इति नामा, जननी पतिव्रता श्रीमती
"नाम्नी चासीत् । गोेणायं भारद्वाजः । सुतरं चास्य बोधायनम् , छऊष्णय-
ज्युकंदान्तगंततैचिरीयशाखा चास्यासोत् । अस्य भ्रातरो माधवाचायेभोग
नाथनामानो वेदशाख्रसम्पन्नो शरहस्पतिश॒क्राचा्यसद्रशावभूताभित्यधो
निदिष्टपराशारमाधवीयारम्भश्लोकाभ्यां निश्चीयते । ` `
श्रीमती जननी यस्य खुकीति्मायणः पिता ।
सायणो भोगनाथश्च मनोबुद्धी सोदरो ॥
बोधायनं यस्य सूं शाखा यस्य च यांज्ञुषी।
भारद्वाज्ञं यस्य गोत्रं सवेक्ञः स हि माधव्रः ॥ इति ।
माधवाचार्य; 1 .
` -भस्य सायणाचार्यस्य ज्यायान् शाता माघवाचायैः वेकरमीये चतुर्दशदा-
-लके दक्षिणभारते विजयनगर सोघ्राज्यभरतिष्ठातुः श्रीमन्महाराजहरिदरस्या-
-भूमिका। ७ ~
भ्यात्मिकगुदनींतिशाखकुशालो मन्निवरोऽमवत्। माधवाचायं मन्त्र चादेन
महाराजहरिहग्ण गोब्राह्मणदिताय स्वरातनयराजलकम्याः बिलासाय च {क
धर्मभ्रचाराय च प्रवलयवनायुत्पाख्य स्वराज्यं निष्कण्टकं इत।मति भःरचे
तिदहासे प्रसिद्धम् । अनेन पूर्वोत्तरमोमांखयोविस्ताराय धमशा जस्य पयु
` . रभ्रचाराय च "पराशरस्म्रतिन्याख्याः ( पराशरमाधवः ) श्यव्रहारमाध्रःः
"कालमाधवः, "जीवन्मुक्तिविवेकः, ज्ेमिनीन्यायमालाविस्तरः' 'शद्धरः
दि.ग्जयः* इत्यादयो ग्रन्थाः ्राणायषत। गृहस्थाश्रमानन्तर सून्दास ९)
स्वीरृत्य विद्यारण्य इतिनामालमत । तत्राश्नमेऽपि बहवः प्रणीताः पञ्चदश.
त्यादयो भ्रन्थाः विद्यारर्यरतिसत्वेन भ्रसिद्धाः
भोगनाथः
सायणाचायंस्य कनीयान् ्राता श्रीभोगनाथः सङ्गमनरपतेः नम॑सि
काव्यकलाङकराखो चजिन्त्रगुररशासनपत्रस्थप्रहास्ते रचयिता चस्ति
सायणाचायेविरचितग्रन्थभ्यः र ‡ःटीमवति।
अस्य भोगनाथस्यालोकिकों परतिभामसाधारणं नेपुरयं कपरनीयङूतरि
ताकलनचः तुयं वलोक्य संतुष्यति इदयमस्माकम् । एमिस्वाचन् -“राभी
ज्ञास" “श्रिपुरविज्रयम्"' “उद्ाहरणमाला?, “गणपतिस्तवः “^ ररमञ्ज त"
“गोरीनाथाष्कम्,› इत्यादयो ग्रन्थाः प्रणीताः । . उपरिनिद्ध््रन्धाञ-
रोाकनाल्प्रतीयतेऽस्य प्रतिभा ने९ण्यञ्च ।
सायणस्व गुरवः १
सायणाचार्येण तदूभ्रातृभ्यां च बिरांचतानां भ्रन्थानां परिशोलनो चा
यते तेषां श्रयो गुरवोऽभूवन्ञिति । प्रथमो विधाताथेः, द्वितीया भारताताथः
त॒ तीयः श्रीकण्ड । `
विद्याती्ंस्ताचन्महातपस्वी शद्रप्रश्नभाष्यस्य कतां परमातास्परोर्थाता
शिष्य आसीत् । दिद्यावैभव्भमावादेव च विद्यातीर महेष्वरम्यावतार-
स्वेन. बणेयति सायणचायः सवं षां वेदभाष्याणाभ्श्रारम्मे-“"यस्य पिश्चश्त-
वेदाः" इत्यादिना ।
सायणाचार्यः ।
सायणाचायेस्तावश्चतुण्णीं विज्ञयनगयधीद्ानां साघ्राज्येर्भ गोरव-
युक्तं मन्निपदमभजतं । अस्य स्थितिसमयो वेकरभोयश्चतुदंशश~क इति शि
लाटेखादितिह'साच्च ज्ञायते । अस्य मन्तिवरस्य सततजादख्ःभ्यासजनिता
्ञानपरिपाकसहजा बुद्धिः च लोकि कन्यवहारनिरीक्षणतत्परा रज्य मारक्षमा
नोतिनिपुरता च क } भ्रथमं तावदेते सायणाचा्याः विजयनगरसाघ्नाज्यस्य
प्व विभागस्थेऽघुना -तल्लोरेतिनास्ना ्रथिते प्रदेशे सम्यक् शाक्षनं कुव स्नः
3
` › भूमिका । `
` मह सजहरिहरंस्याठलस्यः ` कम्पराजस्याभापत्यपदवीमभूषयनः । तस्मिश्
राजिं दिवं रते संति तस्य खुचुः सृङ्धमेति नामा बालतया राज्यभारं वोदु-
मसघर्थोऽतो अगवान् सायणाचायं एवं राञ्यचक्रमचाल्यत् । अपाटंयच्च
-सङ्ञमनरन्द्र [राज्यकायं
भारक्षमां सकलां राज्ञनीत्याद्यपयोगिनीं विधयाम् |
धरान्तस्थान् बहून् देशान. विज्जित्य स्ववाहुवलमपि ध्रकटयामाखं । चस्पनामानं~
स्व पराक्रमेण गरंडनामानओ्च नगरं सङ्गमनरेन्द्रसाहाय्येन जितवानिति शि-
लालेखादितिदहासंदलङ्कारखुधानिधित्रन्थाच्च स्फुरीभवति । ` ्ः
सल्यकायेवहने
समथं सङ्गमभुपतिमालद्य तस्मिन राज्यधुरामारोप्य
सायणो ज्यायसा ्रा्रा माधवाचायस साक ` वुक्तनरेन्द्रस्य मन्जिपेद्मलं-
आकार । वुक्धनरेन्द्रं दिकं गते तस्यं खुनोः हरिहरमदहारानस्यापि कानि चित्
वर्षाणि मन्बीषद् मभज्ञत् सायणष्चायः 1;
अस्य सायणाचायस्य . चयः पुच्ः कम्पखः, मायः, शिङ्गणश्चेति
आसन् । कर्पणः सङ्गोतकलाख कुशलः । मायणः गद्यपदात्मककान्यकला-
चतरः 1 क्लि हणः क्रमजरः घनादिषेद प्रकृतिविङकृतिघुः पण्डितः - इत्यलङ्ार-
इडुधानिधितोऽच गम्यते । 1
तथा ह्यलङ्मरखध्रानिधिः-- `: .;. | |
, तत् संव्यञ्चय. कम्पण व्यसखनिनः सङ्गीता तव ।
भोदि मायण गद्यपद्यरचनापाण्डित्यमुन्मुद्रय ॥ ...
शित्त दशेय शिङ्गण कमज्ञटाच्चांसु वेदेष्विति ।
स्वान् पुजानुपलालयन्ं णृहगतंः खम्मोदते सायणः ॥ _
¢ ५ च क व क क
क क, 1, = च
भ्यसः | न
` + 0 (4 = 1४. + 111 42. ( $ {70 2
[| । 1. -
माधवए्वायः | ऊ भगनाथ --
4५ सायणः
4 9 (8 । 1349 519 + ; 9 अन
| ष | < ४ ४.
~ १८७५ (८५ ४ ४ + कस्पंणः 5 ७ ॐ 9 भ्रयः भ रिङ्गण
पते सखायणाचा
याः हरिहरमहाराजस्य ज्येष्टभात्माधवाचीर्यस्य च
निदेशं पाप्याथवेवेदशतपथव्राद्यादीनंः व्याख्यानानि व्याङ्वन् ।
अस्य श्रन्थाः--सुभा्तसुघानिधिः, प्रप्यित्तधधानिधिः,: -अल्लड्न -
रसुधानिधिः, धातुच्त्तिः; पुखुषाथसुधाचिधिः, वेदभास्याणिः;: ` आयुव्ेदस्
धानिधिः, यज्ञतस्जसुधानिधिश्चः 1
; ,. -यमभाषितसूर्घा
प्राय ित्तसुधानिषिः
"कमेद्धिपाकंः ` इति ।
+ व
नपिद्ा--अच्र. नोतिवाक्याशतानां ; सरसः. -खश्चयः |
~~प्रायश्िनत्त प्रतिपाद्कोऽयं - ग्रस्थः |: -अस्याप्ररं नाम
= रा व
४ भूमिका ह ~ १ ८
' अमिका। ` ९.
अलङ्कारसुवानिधिः--काव्यार्ड्कारप्रतिपाद्नपरोऽयं प्रन्थः ।
. धातुषत्तिः--पाणिनीयमतमवलम्न्य विरचितोऽयं अन्थः धातुबि-
-षयकोऽतिध्रामाणिकः
पुरुषाथेसुधानिधिः--पुखुषार्थोपयोगिनां पुराणस्थानां भ्यासवा-
कऋयानां सङ्ग्रहोऽज वतेते ।
वेदभाष्याणि--तैत्तिरीयखंहितायाः, ऋनरसंहितायाः, सामवेदस्य,
कारावसंहितायाः, अथवेवेदस्य च भाष्याणि ।
ब्राह्मणानां भाष्याणि च- तैत्तिरीयत्राह्यणस्य, ` तैत्तिरीय!ररयकस्य,
एेतरेयत्राह्मणस्य तारज्यब्राह्मणस्य षडविरास्य, सामविधानस्य, आाय-
स्य, देबताऽध्यायस्य, उपनिषद्ाख्यस्य संहितोषनिषदितिख्यातस्य च भा
ष्याणि सवे प्रसिद्धानि ।
द्रयुरवेदसुधानिधि!-भायुबदखिद्धान्तद् शंनपरोऽयं श्रन्थः ।
यज्ञतन्त्रसुधानिषिः-~यागाचष्ठानविधिरस्य ग्रन्थस्य - विषयोऽस्ति ।
भ्रीमतः सायणाचार्यस्य जीवनचरन्तातो विभलोऽतिविततोऽतो न. मदीया
बुद्धिस्तेषां बणने समर्था, . तथाऽपि मया भगवतो चृत्तान्तः संक्तेपेणात्र नि-
वरितः
सायणाचायेङतेयं धातु्तिरस्ति, न माधवाचायेङतेति भ्रन्थोपक्रम-
फरीभवति । माधवाचायाचुज्ञयेयं विरचितेति, प्रमप्राचुर्यात् ज्येष्ठ्रातुनां
चला वाऽस्या माधवीयेतिनामधेयभिति कस्प्यतेऽस्माभिः । अयं माधवीयधा-
तुबत्तिरितिनामघेयो ग्रंथः पाणिनीयमतावलम्ब्यतिग्रामाणिकः. धातुसम्ब-
न्धिसकङकायंवि चारपरोऽतिप्राचीने वेद भाष्यकतसायणाचायनि्मित इति
सकलजनार्हाद कर; विद्धद्वराणं प्रमोद करः विद्याथिजनहितकर ति विज्ञाय
श्रीहरिदासगुतात्मजजयरष्णद्ासश्रोष्ठिना संशोधनाथं प्रथमं व्याकरणाचार्यं
मी मांसातीथाद्यपाधिककाहिकराजकोयसंस्छ तमहा विध्यालयाध्यापकडके
इत्यु पनामकानन्तशाखिभ्यः संशोधनायादायि। तैरपि प्रियवरपाटकगणसो
खभ्याय रूपादीनां पृथक्तया-फटितिप्रतीव्ये रूपाणां छते ( ) इदं चि
न्दम् , वातिकज्ञानाय [ _ ] इदं चिन्दम्, सुन्नव्याख्यानज्ञानाय # # इदं
चिन्हम् , साधारणसू्ज्ञानाय “^ ”” इदं चिन्हम् , परिभाषासाधारणवच-
नभाष्येषिज्ञानायं “ ` इदं चिन्हश्चं त्र तच्र दत्वा वाडान्तरयाणि च त्न
तन्न विन्यस्य भू(धा०अं०९)घातुमारभ्य भ्वादिगणपटितकै (धा०्ं० &००)
धातुपयंन्ता ( प्रथमपत्रमारभ्या शद पृष््कपयन्तां ) इयं धातुचत्तिः
संशोधिता । अग्रे च कायवाहुट्यात्स्वशरोरास्वास्थ्याच प्रकाडाकानु-
मत्या तैः संशोधनार्थं सा मद्यं प्रदत्ता । मयाऽपि पूवंसरणोमवलम्न्य
० ५ भूमिका ।
म० म० व्याकरण्केसरिपण्डितप्रकारडपरमगुख्भास्दाजोपाहरामोदस्णा-
स्त्िसराध्रित- मेडिकलदहाल-इति नामकयन्त्रल्यमुद्रितं पुस्तकं म्दैखुरदे
णालये मुद्रितमपरम् अन्यानि च द्वित्राणि पुस्तकानि सुडुमुहरव-
लोक्य -रुवरपरिडतमोकाटे इत्युपनामकगणपतिराखिमहादयाच्छङ्ास्थ-
लानि टरौङत्य यथाशेमुषि सा खंशोधिता । पाठकगणसोलभ्याय चाका-
रादिक्रमेण धातुसूचो, वेदवेदाङ्गप्रयोजनपरिचयपूवेकसायणाचायंपरिच-
याय बृहद् भूमिका चात्र संनिवेरिता । माधवीयधातुवृत्तो भरसज्गोपाच्श्र-
भ्य नां ग्रन्यानाञ्ख परिचयाय तेषां भ्रन्थानाश्च नामदशंकपच्रं पाशिनौ-
यत्रन्थोपर ब्रन्थकारेः कतग्रन्थानाम्परिचयाय ग्रन्थकासाणां अन्धानाञ्च
तस्यव पत्रमप्यन्ते निवेरितम्।
अस्र, म॒द्रसमये काशीस्थराजकीयपाठाशाखाध्यन्ेरनेकानवदयविध्ावि-
शारदः कविराजकुलभूषरर्गो पीनाथमहारायेः पण्डितप्रवरसाहित्यायेकमनीं
थक्उ्यद टाक्रुशलखिस्ते इत्युपनामकनारायणशासखिभिश्च सद्यतया सर-
स्वतामवनस्यपुस्तकं दत्वा यत्साहाय्यं दत्तमतस्तेऽस्माकं धन्यवादाः ।
तथा च व्याकरणाचा्यंमीमांसातीथेपरिडनकडकेरत्युपाह्ानन्तहा-
जिभिश्च प्रतिसमयं संशोधनवि चारसाहाय्यं तत्तद्विषयक्रन्थान्तरसुचना-
खाद्दाय्यं च प्रदृत्तमिति तेषामुपक्ारभारं समुचितशब्देः प्रकटयामि ।
अस्याः माधवीयधातुचत्तेः संशोधने गच्छुतस्वलनन्यांयात् मदीयमति.
प्रान्खान्मृद्रकदोषादू द्रष्टिदोषाश्चाशुद्धीनां सम्भवः कादाचित्का भवेत् , ता-
शरकपक्ष्पातिनो विद्वांसो हं सक्षीरभ्य, येन परिशोधयन्तु ।
न चात्रातीव कतेन्यं दोषद्रष्टिपरं मनः ।
दोषो ह्यविद्यमानोऽपि तच्चिन्ता नां धकाशते ॥
मनुसखंध्राय ममनुग्रहन्त विद्वांस्त इति मुहुमुहुः साञ्जलिवन्धं-
खम्प्राथयते--
विदुषां वशंवद्ः-
नोशीत्युपाहसदाशिवशास्ी-
सादहित्योपाध्यायो व्याकरणशाद््ी च ।
न
= ॥ श्रीः ॥
अनुक्रमणिका ।
अकरणनाम पृ० अं० पं०अं०
९ भ्वादिः म ॐ १ ४
२२ अद्ादिः ^ २१५ २
२ जदोत्यादिः ६८ र २६& १४
४ दिवादिः 9 श 2८० १४
५ स्वादयः ००० ००* ३११ २8
2 ठ्द्ादयः ५० (= ३२२ `` १ॐ
७ ख्धाद्यः ००५ ००* 2४७ १०
= तनादयः *९३ ००9 २५ 4
& क्रयाद्यः ॥ र ३६४ १३
९० चुरादयः ` ६ र ३७७ १५
| इति माधवीयधातुदत्तिस्थग्रकरणानामनुक्रमणिका ।
अथ माधवीयनामधातुदत्तिस्थविषयाणाम्
अनुक्रमणिका ।
भ्रकरणनाम पु० 9 ८० अं०
१ करड्वादयः क ३ ४०३६ इ.
२ सोज्रधातवः „+, (१८ ४०५ ६६
३ नामप्रस्ययाःधातवः ५ ४०७ २३
ॐ नामप्रत्थयधातूनाम् ४
उदाहरणानि ००० ४०८ १९
इति माधवीयनामधातुबरत्तिस्थविषयाणामनुक्रमगिका ।
भ --(णर
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
माधवीयधातुडत्तो-
भ्वादिः।
वागीश्चाद्याः सुमनसः सर्वा्थानामुपक्रमे ।
यै नत्वा कृतकृत्याः स्युस्त नमामि गजाननम् ॥ १ ॥
जीयाद्धस्तिमुखो यस्य रीरयोध्वाँण्डखण्डने ।
कन्दाङ्कुरवदा माति दन्ताभ्रं तद्रहिगंतम् ॥ २ ॥
चिदानन्दकलां वार्णी वन्दे चन्द्रकराधराम् ।
नमेल्यतारतम्येन बिम्बितां चित्तभित्तिषु ॥ ३ ॥
अस्ति श्रीसङ्कमक्ष्मापः परथ्वीतर्पुरन्दरः । `
यत्कोतिर्मोक्तिकादे त्रिरोक्यां प्रतिबिम्ब्यते ॥ ४ ॥
यज्ञः क्षीराहुतीङकत्य यत्प्रतापहूताशने (१) ।
परे यान्ति पदं दिव्यं राजानो रणदीक्षिताः ॥ ९ ॥
२ कर्णान्तिकं प्राप्रे यत्प्रतापधनज्ञये । |
ऽ निधाय गाङ्धेयं स्वात्मा सैरक्ष्यते परेः + ६ ॥ .
वेन् शच्रुयशां सि धूमपरलीं कूलङ्षाज्यास्पद्
काष्टासङ्गविवद्धितः प्रकटयन् भूति नवां भूयसीम् ।
आतन्वन्नितरप्रतापदहनं स्पूजैतस्फुलिङ्गाक्ृति
प्रायो यच्छति यत्प्रतापदहनः कस्मे न विस्मेरताम् ॥ ७ ॥
तस्य मन्त्रििखारत्नमस्ति मायणस्ायणः ।
यः ख्याति रत्नगमेति यथार्थयति पाथिवीम् ॥ ८ ॥
नित्योन्मीङ्ितदानवारिरधिकं निधृतपङ्ञोदयो
दू रापास्तहरीशख्हकनविधिभङ्प्रसङ्धोज्जितः ।
क्ष्माभ्रतक्षोभक्रतिश्चमः श्चणिययन् दोषाकरात्पोषणा-
मानन्दाय चकास्ति यसित्रिजगतामाश्च्यरत्नाकरः ॥ ९॥
यत्कीर्तो जाह्वीर्पू्तौ कीत्त्यां विद्विषतामपि ।
कछिन्दनन्दिनीकान्तिः स्पद्ध॑येव प्रपद्यते ॥ १० ॥
येन निर्मीयते नित्यं धनेरायो(२) धनैरपि ।
( १ ) धनञ्जये इति पाठान्तरम् ।
( २ ) सधावुढृत्तिविंहिता बुधानां श्रावत्साचिन्हेन कृते दि नाके ।
सुधातुढतिर्विहिता बुधानां श्रीकुण्डिनायंणकलावपीह ॥
अयमधिकः श्लोक उपलभ्यते “जी” संज्ञकपुस्तक इति म्देसूरस्थसुद्रितपुस्तकतो ज्ञायते ॥
२ धातच्त्तो- [गरु .
शरेयसे यज्ञसे दानै विदुषां विद्विषास्पि ॥ ११॥
न ध्याने न ते नाचाँं न समाधनं वा जपः।
मन्त्रसिद्धा बरु यस्य मतिरेव महीयसी ॥ १२ ॥
तेन मायणपुन्रत्रेण सोयणेन मनीषिणा ।
आख्यया माधवीयेयं धातुवृत्तिविरच्यते ॥ १३ ॥
अस्याः पूरवेनिबन्धेभ्यो। गुणवत्ता न कथ्यते ।
सवं एव स्ववाक्येषु यदाहुगणगौरवम् ॥ १४ ॥
सा च सैत्यक्तमात्सयंगणगदयेमनी षिभिः ।
सृत्रवात्तिकभाष्याणामीक्ष्यतां पारद्भिः॥ १९ ॥
कल्पयन्तु खा दोषं कि तेयंदयमुद्यमः ।
सुनित्रयगिरामथंमतत्त्वविदुषः प्रति ॥ १६ ॥
भू सत्तायाम् ॥
वत्तंत इति शेषः । सत्तेहात्मभरणम् (१-२) । यदाह हरि-
आत्मानमात्मना बिभ्रदरूतीति व्यपदिक्टयते । इति
दहेखाराजङच-“अल्ति आत्मान बिभत्ति सत्तां भावयतीति यावत इति । केयरकारोपि-
“आत्मभरणवचनो भवतिः इति । नेरुक्ताश्च *अस्तीत्युत्पन्नस्यात्मधारणमाचष्टेः इति ।!
उदात्तः ॥
नानुदात्त इत्यथः । तेन “एकाच उपदेशे ऽनुदात्तावः' हइतीण्निषेधो न भवति । एवमुक्त-
इत्रापि ॥ ५
परस्मेभाषा ॥
परस्मेपदीत्यथः । उपलक्षणमथंनिदेशः । हिमवतो गङ्गा प्रभवति, मल्लो मल्लाय
प्रभवति, यामस्य प्रभवति, परान्. पराभवति, इदमेव संभवति, स्थारी तण्डुखान् संभवति,
शमनुभवति, इत्यादौ प्रकारनाङ्निःसरणप (३)र्याप््यैरवर्याभिभवोत्परेक्षान्तभवनसवेद्-
नादीनामवगमात् । न च मन्तञ्यं प्रभूप्रश्तयस्ससुदाया णएवेतेष्वरथेषु व्तैन्त इति +
एवं हीह युवः क्रियावाचित्वाभावात्समुदायस्य च भूवादावपारान्ञेह धातुत्वमिति तन्नि-
बन्धनप्रत्ययाभावात् प्रभवतीत्यादि खूप न स्यात् । किं चोपसर्गसेबन्धमन्तरेण "भूतिकामः
पुत्त्रो भवतिः "बहवे भवतो अनाकव्यः इत्यादावेऽवयोत्पत्तिङिः्साद्योऽवगम्यन्ते । न
चोत्पत्तिः सत्ता, उत्पन्नस्यात्मधारणलक्षणमित्युक्तत्वात् । तथा च नेरक्ताः--'जायतेऽस्तिः
विपरिणमते वद्धंते ऽपश्षीयते विनयति इति क्रमेण षड् भावविकारानाहुः(४) । ोकेऽपि
सत्ताजन्मनोभिन्नत्वादेव घटः किंञत्पद्यत इति पुष्टो न करचिदप्यस्तीति प्रतिवक्ति । तथाचा-
येणापि “तत्र जातः” “तत्र भवः” इति मेदेन(९) नििकयते, तस्माद्धातुरेवाने का्थाभिधायी,
प्रादयस्तु प्रकरणादिवद्विशेषरतिदेतवो चयोतकाः । चयोतकापेक्षा च शब्दशक्तिस्वाभाव्यात्
क्वचिदेव, यथां हरिशब्दो भेकादाषेव । एवसुत्तरत्राप्यथनिेशोऽतन्त्रम् । यथा बीजसताने
वपिः ८दितः कैश्चान्वपतीत्यादौ छेदनेपि वत्तेते, तथा करो तिभूतप्रादु भावि पठितो ऽस्मानभितः
ऊर, पादौ ऊर, यः प्रथमः शकलः परापतेत्स स्वरः कायः, चोरंकारमाक्रोशतीत्यादौ स्थापन
(१) आत्मावधारणामिति पुस्तकान्तरे । (२) धारणमिति पाठान्तरम् ।
(३) साम्येति पाठान्तरम् । (४) कमेणेत्यधिकमेक्मिन्पुस्तके \.
` (५). निदेशः कत इति पुस्तकान्तरे । | 4:
र
ई
रब ` प्रथमगणः । ३
निर्मरोकरणोपादानोच्चारणादो वर्तते, चोरकारमित्यत्र चोरशब्दमुच्वायंति(१) दयैः न त्व-
चोरश्चोरः क्रियते । अधैनिर्देशसयो पलश्चणत्व एव "कद् खुर गुदे गुद कीडायामेवेत्येवकारोप-
प्तिः(२) । "गाध्यप्रतिष्ठार्प्पियोः' इत्यादौ त्वनेकार्थाभिघाने प्रपञ्वाधैम् । तदेवं सत्स्वपि
बहुष्वर्थेषु माङ्लिकत्वात् सुप्रविद्धत्वात्सर्वेपदाथऽयौपित्वारच सत्ता निर्देशः कृतः । उक्तं च
माष्ये(३) "न सत्तां पदार्था ठ्थभिचरति, इति । हरिणाप्युक्तम् ।
| संबन्धिभेदात्सत्तेव भिद्यमाना गवादिषु ।
जातिरित्युच्यते तस्यां सें शब्दा व्यवस्थिताः ॥
तां प्रातिपदिकार्थं च धात्वर्थं च प्रचक्षते । इति ।
माङ्लिकत्वमपि प्रसङ्गात् सत्ताख्यस्य परब्रह्मणः स्मरणेन । आदौ भुवो निदेशो भूशब्द्-
स्य महाव्याहृतिर्मरणेन माङ्गलिकत्वात् स्व॑जात्य्थव्याप्प्र्थामिधा वित्वात् “भूवादयो
धातवः, इति प्रसङ्गात् भूवादिशब्दस्य साधुत्वलाभदेतु त्वाच्च । कृभ्वस्तयो हि क्रिपासामा-
न्यवचनाः । सामान्यं च विशेषेषु प्रत्येकं परिसमाप्यते । आत्मभरणं च पाकादिष्वप्यस्तीति
भ्वस्त्योः क्रियासामान्यवाचित्वम् । उक्तं च कैयटे (तद्धयात्मभरणे विरद्धा्थसमवायेः पाका-
दिभिरविरुदेकाथसमवायम्, इति । तेन यथा च्ाह्यणो गार्ग्यं इत्यत्र ब्राह्मण्यं सामार्न्य
` गाग्यंत्वे विशेषरूतदर दिहाप्यात्मभरणे सामान्ये पाकादिकं तु विशेषः । करोतेरपि क्रियासा-
मान्यम्थैः, ब्राह्मणो गाग्यं इतिवत् किं करोति पचतीति क्रियासामाधिकरण्यदर्शनात्, हर््थं
च करोत्यथैः प्रश्नः पचत्यादिभिर्व्याक्गतो भवति । अत्यन्तभेदे तु करोत्यर्थो न उ्याक्तो भतेत् ,
यथा कि करोति देवदत्तो ? घट इति । कथं तहिं कोत्यधैविशेषत्पे सर्वधात्वर्थानामासन-
मपि करणमिति किं करोतीति प्रइने न करोत्यास्त इति करोत्यर्थविशेषेणो त्तरं संगच्छते ।
उच्यते । नात्र क्रियासामान्यै पृच्छ्यते किं तु रोकप्रसिद्धो गमनागमनादिविशेषस्तत्रैव
खौकिंकरनां क्रियात्वाभिमानात् , तेन तन्निषेधपूर्वकमास्त (४) इत्यत्र युज्यते । यद्वा क्रया
सामान्यस्यावरयै भावात् विशेषविषय एव प्रशन इति तज्निराकरणेन प्रतिवचनं बोद्धञयम् ।
क्रियो च यद्वस्तु विद्धमविद्धं वा शब्देन साध्यत्वेनाभिधीयमानमाध्रितक्रमं तदिति वेयाकर-
णानां मतम् । तदुक्तम् ।
यावत्सिद्धमसिद्धं वा साध्यत्वेनाभिधीयते ।
आशभचितक्रमरूपत्वात्क्रियेति व्यपदिश्यते ॥ इति ।
नन्वेवं सति वितता बहवः क्षणा धातुवाच्या इत्युक्तं भवति, यथा पचतीत्यत्राधिश्रयणो-
द्कासेचनतण्डुलावपनेधोपकर्षणादिः, ततरचैषां बहुत्वेनेकत्वा भावात् कथमेकक्रियात्पेनेक-
धातुवाच्यत्वं, न चास्ति ससुदायभावः, क्षणानां क्षणिकृत्येन युगपदसनिधानात् । नैष दोषः ।
कमवतामेषां क्षणानामेकरुरोद्देशेन प्रत्रत्तानां सकरानां बुद्धया समापा दितैक्यानां क्रिया-
्यवहारात्। न च यदनन्तरं फलं निष्पद्यते तस्येव फरुताधनत्वम् , एवै द्यधिश्रयणादि-
जैयथ्यै स्यादिति तैरपि समोहितफडानुगुगे्यंथास्वं विशेष आधीयत एतेत्यत्रश्य॑फरूषाधन-
त्वमङ्गीकत्तैग्यम् , एवे च काल्पनिकः ससुदायो धातुवाच्य इत्यु तं भवति । तत्रावयवक्षणाः
समुदाये गुणभावमापन्ना इति न ते शब्दभेद प्रयुञ्जते । तदुक्तम् । |
गुणभूतेरवयवेः समहः ऋमजन्मनाम् । |
बुद्धा प्रकल्पिताभेदः क्रियेति व्यपदिश्यते ॥ इति ।
क्र मजन्मनामेषां क्षणानामभेद एकत्वे उद्या संकृखनातिमकष्रा प्र ल्पितः, स च समूहः
(१) समुच्चयेति पुस्तकान्तरे । (२) अवधारणोपपत्तिरिति पाठान्तरम् ।
(३) भाष्यकृतेति पुस्तकान्तरे । (४) इत्युत्तरं युज्यते इति पुस्तकान्तरे ।
४ धातुव््तौ- [भू
स्वभावतो गुणभूतेरवयवेयुंक्त इत्यथैः । गुणभूनेरवयवे रिति वचनमवयवानां शब्दभेद प्रति
प्रयोजकत्वं नेति प्रतिपादनार्थम् । एवं समूहरूपायाः क्रियाया एकल्वादपूर्वापरीभावाद कमत्वे
ऽप्यवयवक्रमाश्रयेण कमिकलत्वन्यवहारः । उक्तं च ।
स चापूर्वापरीभूत एकत्वा्यक्रमात्मकेः ।
पूर्वापराणां धमेण तद्र्थ॑नानुगम्यते ॥ इति ।
कथ तद्ये कंकल्मिन् क्षणे धातोः प्रयोगः पचतीत्यधिश्रयितयैपि वक्तारो भवन्ति । उच्यते
अधिश्रयणारम्भ एव फलाभिसन्धेस्तत्रेव समुदायस्यारोपात् । अयं च समाभितपूर्वापरीभाव
एवारोप्यत इत्येकोऽपि क्षणः क्रमिको भवति । अत एव क्षणान्तरे ऽनुष्ठीयमाने ऽनुष्ठाप्यमाने
चाध्यारोपितविरूपस्य क्षणस्यारोपादतीतत्वादपाश्चीदिति भूतकारता, तथा तस्य क्षणस्य
भावित्वादितरेष्वभाविष्वपि पक्ष्यतीति भविष्यत्कारुता, तथा चैकस्य क्षणस्य वत्तेमानत्वा-
दन्येष्ववत्तेमानेष्वपि पचतीति वत्तेमानकारता चेति कार्त्रययोग उपपद्यते । यथोक्तम्-
समूहः स तथाभूतः प्रतिमेदे समू हिषु ।
समाप्यते ततो मेदे कालमेदस्य संभवः ॥ इति ।
तथाभूतः करमिकः सन् प्र तिभेदै प्रत्येकं समूह आरोप्यते । ततो विषयविषयिणोरभेद
एकत्वे कालभेदः समवतीत्यथैः । तदेवं शब्देन साध्यतया प्रतीयमानः समाभितक्रमो्ैः
क्रियेति स्थिते पटो भवतीत्यात्मभरणलक्षणा सत्ता तथेवाभिधीयत इति क्रियात्वेन विचि-
कित्सा । तथा च
क्रियामेदाय कारस्तु संख्या सर्व॑स्य भेदिका ।
इति क्रियाभेददेतुना काठेनाभूदस्ति भविष्यतीति प्रयोगाः ॥ नद्यक्रियस्य कालेन
1वभागोस्ति । उक्तं च-
कारानुपीति यद्र्ं तदस्तीति प्रतीयते । इति ।
एवं च “भृतं भव्यायोपदिश्यत इति न्यायेन दैवदन्तः पचतीत्यादिवत् घटो भवतीति
क्रियाकारकभावेन समन्वय उपपद्यत । कि करोतीति प्रइने पचतीत्यादिवदस्तीति प्रतिवचना-
भावो निर्तातसत्तस्यानिर्तातो व्यापारभेदः प्च्छ्यते, न तु निर्ताता सत्तेवेति, तद्विषयस्य
भ्रइनस्येवाचुदयात् (१) । यदा तु सत्ताविषयः प्ररनो विनाशशङ्कया कि करोति देवदन्त इति,
तदास्ति तावदिति प्रतिव्चनमपि भवत्येव । ननु क्रियायाः कऋमिकलत्वमध्यारोपेणेव्युक्तं,
गौणता तु प्राप्नोति । अत्र परिहरन्ति ।
व्यवहारस्य सिद्धत्वान्नवेयं गुणकल्पना ।
उपचारो हि मुख्यस्यासैभवादपदिश्यते ॥ इति ।
यथा गो्यब्दस्यासेभवात्सास्नादिमदथेस्य वाहीकादिन्ृत्तित्वम्, एवं॑स्थिते स्वपाषं-
दत्वाद्रयाकरणस्य तत्तत्तेथिकानुरोधेन हरिणा क्रियामतमेदाः प्रदरिताः तेपीह संक्षेपेण प्रद्-
यन्ते । यथा यदनन्तरं फलं निष्पद्यते सा क्रिया । यथोदने पचतीत्यन्न विक्लेदने, तदनन्तरं
फरनिष्पादात् तदेव . कारकं, नहि साश्षादजनयत्कारकं नाम । अधिश्रयणादीनां विक्लेद,
नोपयोगित्वान्न वैयथ्यं" तेषु तु पच्यादिप्रयोगस्तदथेत्वेने विक्लेदनरूपाध्यारोपात् । पोर्वापयं
पूर्वापरक्षणापेक्षया । उक्तं च-
अनन्तरं फलं यस्याः कल्प्यते तां क्रियां विदुः ।
प्रधानभूता तादर््यादन्यासां तु तदाख्यता ॥ इति ।
अथ वा चेन्नरः पचति, मैत्रः पचति, क्षीरं पचति, ओदने पचति, इत्यादि
कवकमेभेदेन भिन्नेषु ` पाकादिषु पच्यादिप्रत्ययानुवत्तरव॑टादिषु घटलत्वादिवदल्तिपवित्वादिकं
` (१) ` भना्नितत्वादिति पुस्तकान्तरे ।
अ] प्रथमगरः। ^
नाम जातिः सा क्रिया । ननु युगपदवस्थितेरवयवेरारग्पेषु सत्सु घटादिषु समवायाद्धटत्वा-
` दीनाममिव्यक्तियंज्यत, इह तु क्रमजन्मभिरयुगपद्धाविभिः क्षणेरवयत्यन्तरमारब्धुं न
छक्ते तत्समवायात् पचित्वाद्यभिन्यक्तिः स्यात् । नेष दोषः। क्रमजन्मभिरयुगपद्भाविभि-
रनान्धावयविभिर्त्षेपणादिक्षणेर्तक्षेपणत्वोदीनाभिवाभिव्यक्तयुपपत्तेः । यथेव चोत्क्षेपणा्-
वयवकमांणि इदमहमूर्क्षपामीत्यादिबुद्धीनां विशिष्टप्रयत्नजन्यतया मिथः स्वतो भिन्ान्यु-
लक्षेपणत्वादीनामाधारत्वमपि प्रतिपद्यमानानि दुरवधारत्वाद्विशिष्टजातिविषयां बुद्धि न प्रक.
ल्पयन्ति, एवेमिहाप्येकेकक्षणद्शनेन पवित्वादीनाभप्रत्यथः । अत्र॒ च साध्यत्वक्रमिकत्वे
च्यन्जकक्षणद्वारेण । उक्तं च
जातिमन्ये क्रियामाहुरनेक्यक्तिवतिनीम् ।
असाध्यन्यक्तिरूपेण सा साध्येवोपकल्प्यते(१) ॥
एकेकल्मिन्क्षणेपि पचित्वादेव॑स्तुतो विद्यमानत्वात्तत्रतत्र शब्दप्रयोग उपपद्यते । अथ
वा कारकभेदभिन्नविधटनादिरूपाया यस्याः क्रियाव्यक्तेरनन्तरं फले निष्पद्यते तत्र समवेता
विघटनत्वादिका पच्यादिक्रिया । अस्याश्च साध्यत्वादिकमाश्चयद्रारकम् । यदाह
अन्तेयावा क्रिया भावो जातिः सैव क्रिया स्ता ।
सा व्यक्तेरनुनिष्पादे जायमानेव गम्यते ॥ इति।
अच्रापि मते व्यक्तिद्शंनवत्तादथ्यांदन्यन्न पच्यादिप्रयोगः । अथ वाधिश्रयणादिव्या-
पारविरिष्टेषु कारकेष्वधिश्चयणादिव्यापारेष्वन्त्य एव व्यापारे समवेतोपहितमेदा सत्ता
च्छया । तदुक्तम्-
स्वन्यापारविरिष्टानां सत्ता वा कतैकमंणाम् ।
क्रिया व्यापारमेदेषु सत्ता वा समवायिनी ॥
अन्ते वात्मनि या सत्ता सा क्रिया कैर्िचदिष्यते ।
भाव एव हि धात्वथं इत्यवच्छिन्न आगमः ॥ इात ।
भाव एव हि इत्यादिना षट् भावविकारा इति ह स्माह भगवान् वाध्यायणिः?
इति भाष्यकारानुमने निरूक्तकारवाक्यमस्य सेवाद्कल्वेन दरयति । जातिषमुद्देशेप्युक्तम्--
प्राप्कमविदोषा तु क्रिया सैवाभिधीयते ।
क्रमरूपस्य संहारे तत्सतत्वमिति कथ्यते :॥
व्यापारविशेषाणां साध्यत्वात्क्रमिकत्वाच तदुपहितायाश्च ते भवतः । अथ वा शब्दोचा-
रणसमनन्तरं योधैः प्रतिभासते बुद्धथाकारत्वेन स शब्दाः । यदुक्तं, बुद्धिप्रतिमासः शब्दाथेः
इति । यदि हि बहिः सत्तासमाविष्टर्थोथैः स्यात् तडा पटोस्ति नास्तीत्यादो पौनर्क्त्य-
विरोधो स्यातां, तथा ऽसतो जन्मायोगादू पटो जायत इत्यादिप्रथोगोऽनुपपन्नः स्यात् । किं
च बहिरत्यन्तासत्सु शराविषाणादिषु तत्तच्छब्दप्रयोगो न स्यात् , जद्धधुपारूढे तु शब्दार्थत्वे
दोषा नावतरन्ति । जुद्धिसत्तासमा विष्टस्य बहिरूसत्ताऽसत्ताजननप्रतिपादनायास्ति नास्ति
जायत इति प्रयोगस्योपपन्नत्वात् । अरथक्रियाकारित्वै तु हशयविकल्पयोरभेदाध्यवसायादुपप-
यते शशविषाणदिष्वप्यस्तिप्रयोगो नास्तिप्रयोगश्च बुद्धिसत्तयैवास्ति न तु बाद्यसक्तयेत्येर्ं
प्रतिपादनाय, तस्माद्धातूनामपि बुद्धिषिद्धाः क्षणास्तद्गता जातिः सत्ता वाथैः सैव क्रिया । :
साध्यतादिकं वा मेदेनाध्यवसितं इदयक्षणद्वारेण । उक्तं हि-
बुद्धि तज्जातिमन्ये तु उुद्धिसत्तामथापर ।
प्रत्यर्तरूपां भावेषु क्रियेति प्रतिजानते ॥ इति ॥
उुद्धिशब्देन बुद्धिप्रतिभास्याकारोऽत्र विवक्षितः । तदेवं भुवः क्रियावाचित्वास्पागच्
(१) उपलक्षयेत इति पाठान्तरम् ।
8 धातुच्त्तो-- [भू
“भूवादयो धातवः, इति धातुत्वे श्वत्तमाने रुट* इति वतेमानत्वोपाधिकार्थाद्धातोर्खट् शप्र
त्यः# । परश्च इतिप्रत्ययसंस्तकः परस्तात् । ननु बहवः क्षणा धातुवाच्यास्तन्न केचन
भूता भविष्यन्त इति तेषामविद्यमानत्वात् कथं वत्तमानत्वं धात्वथे विशोषणम् । उच्यते ।
नेह विद्यमानत्वं वत्तेमानत्वे किं तहि प्रारब्धापरिखमाप्तत्वं, तच्च यावतः क्षणसमूहस्य फला-
वधिप्रव्त्तिः तावतः प्रार् फर्जननादमेदेनाध्यवसितस्यास्त्येव । एवं च काल्पनिकसम् हाकः-
रेण ` विध्मानत्वं वत्तमानत्वमित्युक्तं भवति ।
कायेात्पत्तौ समथ॑ वा स्वेन धमेण तत्तथा ।
आत्मतत्त्वेन गृद्येत सा चास्मिन्वत्तेमानता ॥ इति ॥ ` ४
अस्यार्थः, वाशब्दो वक्ष्यमाणपक्षापेश्चः, एकेकक्षणानन्तरं फलनिष्पत्तेरदशशंनादितरक्षणवे-
यथ्येप्रसङ्खात्सर्वक्षणानन्तरदज्ं नाच्चेकफरसाधनंत्वेन क्षणानां कल्पितमेकं समुदायरूपं कार्यो
त्पत्तौ समर्थमिःत्युच्यते, तत्स्वेन धमेण क्रमवत्त्वेन तथा युक्तमात्मतत्वेनात्मीयेन विथमान-
स्वेन गृद्यते सेयमस्मिन्समुदाये वत्त॑मानतेति । वाश्चब्दसूचितः पश्च उच्यते, विप्रखतावयवः `
क्रियाकलापः प्रयोक्तुः संकलनठुद्धवयारूढः प्रतिपन्तङुद्धौ संकरान्तस्तस्या एकत्वाद्ररंमानत्वस-
चच तदमेदेनेको वत्तंमानश्च व्यपदिश्यत इति । उक्तं च
क्रियाप्रबन्धरूपं ,यत् बुद्ध यात्मा विनिगद्यते ।
संक्रान्तबिम्बमेकनत्र तामाहूवेतंमानताम् ॥ इति ॥
अयमथः । प्रयोक्तुः सैकलनबुद्धेरात्मा क्रिया प्रबन्धरूपे वस्तु एकत्र प्रतिपच््ताने संकान्त-
बिम्ब संक्रातस्वरूपं यद्धिनिगृद्यते ऽवधायते तस्मात्तस्य ज्ञानस्य वत्तेमानतामेव तद्भेदात्
क्रियाया वत्तमानतामाडइु रिति । ननु यथोपररून्धिः स्मरणञुपरून्धिश्च कमेणेति प्रयोक्तुः कथं
संकलनात्मिकैका द्धि येदुपारोदेणासो प्रतिपन्तः क्रियाकलापं शब्देन युगपपद्वगमयेत् , तत- `
शरेकबुद्धु पारोहाभावात्कथमेकत्ववत्तमानत्वे स्याताम् , नेष दोषः ।अनुभववासनायाः प्रत्या.
सन्नत्वातक्रमेणाजुभवतामपि संकल्नायोगात् । अनुभवपूंत्वं॑हि स्मरणस्य नियते नतु
कमिकत्वमपि, अन्यथा समुच्चयशतादिप्रत्ययाभावप्रसद्धात् । नन्वेवमस्त्वस्येव
-बो द्धस्य (-१)वत्त॑मानत्ठं कथं बाद्यस्येति चेन्न । दद्यविकल्पयोरमेदाध्यवसायात्। अन्ये तु
कार एव क्रियाया उत्पन्नध्वस्तत्वेन साधनसेपत्त्या संभाव्यमानोदयत्वेन प्रारन्धापरिसमा-
त्वेन चोपहितः सन् कमेण भूतादिभेदं प्रतिपदते, तत्काख्योगात्क्रियाया अपि तत्तव्य-
पदेश्च इति । उक्तं च
क्ियोपाधिश्च सन् भूतभविष्यद्वत्तेमानता ।
एकादशभिराकारेविभक्ता प्रतिपद्यते ॥ इति ।
कार इति शेषः । एकादशत्वमप्युक्तम् ।
भूतः पञ्चविधल्तत्र भविष्यच्च चतुविधः ।
वत्तेमानो द्विधा ख्यात इत्येकादश्कल्पना । इति ॥
तन्न॒ तावदद्यतनानद्यतनन्यामिश्रसामान्यरूपाश्चत्वारो सुख्यभूतमेदाः। सामान्यमपि
विशेषेभ्यो व्याबरत्तेभंदः । उक्तं च “अनेकमन्यपदार्थ, इत्यन्न सामान्यमपि यथा विशेषस्त-
दरदिति । परोश्चस्त्वनद्यतनभूतमेदो न तु भृतभेद इति न परथग्गण्यते । “आक्सा्यां `
भूतवच्च इत्यतिदिष्टभूतकार्यो भविष्यत्तथेको गोणो भूत इति भूतः पञ्चविधः । भविष्यत्त
गोणाभावादद्यतनादिभेदेन चतुर्विधः । “वतेमानसामीप्यः, इत्यतिदिष्टवत्तंमानकार्यो भूतभवि-
ल्यन्तौ गौणो, तदेवमेकादश्शमेदा कारस्य, यचप्यन्येऽप्यौपाधिका भेदाः सन्ति तथापि शाख-
परक्रियायामियन्त एवोपयुज्यन्त इत्येवसुक्तंगतमदः । रटोऽकारटकारथोः “उपदेशेऽजनुनासिक-
(१) अस्त्वेवं बोद्धस्येति पाठः ।
>+ 9 भथमगणः। 9
इत्, “हलन्त्यम्? इतीत्सन्ना । उपदेशो धातुसूत्रप्रा तिपदिकप्रत्ययगमादेशरक्षणः । प्रतिन्ञानु-
नासिक्षयाः पाणिनीयाः । “तस्य रोप” *अदश्॑नै रोपः अदनं चेह प्रसक्तस्य शाब्दस्य
लोपः, प्रयोजनं लडित्यनुवादष्टिद्रयपदेश्चइचे षामन्येषामप्यबनुन्धानाम् । ननु “शषसर्” “हल्?
इत्यत्र “लकारस्येत्त्वे तेन^“भादिरन्त्येन सदेता इ ति प्रत्याहारः, सति च तस्मिन् “लण्? इत्यत्र
छकारस्य हटृत्वात्तस्येव “हाषसर्” “ह्” इत्यत्रान्ते निदं शा दित्संज्ञा, तदाश्रयश्च हिति
प्रत्याहारः, इतीतरेतराश्रयत्वादयमेव तावत् प्रत्याहारो ऽनुपपन्नस्ततः स्वेषामेव णकारा-
दीनामित््व न स्यादिति सर्वप्रत्याहारव्यवहारो ऽनुपपन्न इति कथमत्राचूत्वेन हटत्वेन चाकार-
टकारयोरित्वे, एवं चादिरन्त्येनेति ग्राहकसूत्रमपि व्यर्थ स्यादिति चेत् । नेष दोषः । हरिति.
सूर(१) हकारात्पर टकारः, रपरत्वं तु तस्यैकादेशलक्षणकृतम् । तेन तस्याचत्वादित्त्वं भवि-
ऽयति, स एव च “हलन्त्यम्?” इत्यत्राप्येकादेश्ेन रपरेण निदिष्ट इति । एवमपीतरेतरांश्रयमेव
` दकारस्य । सत्याभित्सैल्ञायां हङितिप्रत्याहारः, सत्यस्मिन्नेभौजिति चकारस्येत्तवं, तस्मिश्च
सत्यजितिप्रत्याहारः, सत्यस्मिन्नेभओजिति चकारस्ये्त्वं, तस्मिश्च सत्यजितिप्रत्याहारः,
अस्मिशच प्रत्याहारे सति लकारस्येत्सं्तया भाव्यमिति । एवं तहि हर् च र् चेति समाहार-
्रन्द्रेन द्वितीयस्यापि रकारस्य निरदेश्ात् प्रत्याहारमन्तरेण तस्येत्सैक्तासिद्धिः, अश्रवणन्तु
सेयोगान्तखोपेन । अथ वा इवेतो धावतीत्यादाविव द्वितीयमप्यन्र हल्ग्रहणं तन्त्रेणोपादी-
यते, तन्रेकेन हस्य क्ति हकारसमीपस्य खकारस्य विनेव प्रत्याहारा दित्संत्ता भविष्यति ।
यद्वा हस्य र् इङ्ति तत्पुरषस्य प्रत्याहारस्य च हद्दाब्दस्येकशेषे ऽथ॑द्वयं खण्स्यत इति न
सैकरं कि चित् । तत्पुरुषः पुलिङ्धः प्रत्याहारस्तुभयलिड्गेप्यन्तमित्यनेन साहचर्य्यादिह नपु-
सकरलिङः । “नपुंसकमनपुंसकेन?” इ तितस्येकरोष एकत्वं च ॥
कमणि च भावे चाकमकेञ्यः* ॥ उत्सृष्टाचुबन्धश्चायं रकारः, रकारः सकमेकेभ्यो धातु-
भ्यः कर्मणि कर्तरि च भवन्ति, अकमेकेभ्यस्तु भावे कर्चरि चेति यथायोगं कर्त्रादौ भवन्ति ॥
#स्वतन्ः कर्ता# ॥ क्रियाप्रसिद्धौ यत्कारकं प्रधानभूतं विवक्षितं तत् कवसैज्े भवति ।
ननु च सामग्रीसाध्यायां क्रियायां स्वस्वन्यापारे सवेषां स्वातन्त्र्यात् कथमेकस्य तत् ।
उच्यते । करणादिप्र्तेः प्रागेव परस्मादथितादेरेव निमित्तात्कनः प्रबत्तिः, करणादि तु
तदधीनप्रवरृत्ति । तथाहि । अथी हि क्तं तत्प्रयु ङः न तदेनम् । किं च तस्य प्रतिनिधि-
दश्यते, बीद्यपचारे नीवारेरिज्यते, कतुः स नास्ति तद्धे क्रियान्तरमेवेति प्रसिद्धिः । किं च
कारकान्तरानुपादानेप्यसो इश्यते भवत्यादिषु, तस्माचयुक्तं स्वातन्त्र्यम् ) तथा चोक्तम्-
प्रागन्यतः शक्तिखाभान्यरभावापादनादपि ।
तदधीन प्रन्रत्तित्वात् प्रव्त्तानां निवत्तनात् ॥
अदृष्टत्वात्प्रतिनिधेः प्रविवेके च दर्शनात् ।
आरादप्युपकारित्वात्स्वातन्छयै कतुरुच्यते ॥ इति
` प्रागन्यतः शक्तिलाभादीनां शब्देन प्रतीतिमात्रस्य विवक्षणादचेतनेष्वपि तदनपायात्
कतेतोपपत्तिः उक्तं च-
सवेरभ्युदितैः शब्दनियमो न तु वस्तुनि ।
< कतृधमेविवक्षायां शब्दात् कर्ता प्रतीयते ॥ इति
वृत्तो तु स्वातन्त्रयेणागुणभावो विवक्ष्यत इति तस्य च सार्त्निकत्वात्सवत्र करव॑तोपपत्तिः ।
| कर्तां च त्रिविधो ज्तेयः कारकाणां प्रवत्तंकः ।
केवलो, हेतुकर्ता च कमेकत्तां तथापरः ॥ इति
#+कतुरीप्सिततमे कमन ॥ कत्रा क्रियया यदाप्तुमिष्टतमे तत्कमं ॥ तथां युक्तं चानी-
(१) हकिति सूरं कृकारान्तमिति पाठान्तरम् ।
८ धातुवृत्तौ- [गू
प्सितमू# । येनैव प्रकारेणेप्सिततमं क्रियया युज्यते तेनैव प्रकारेण तथा युज्यमानमनीण्खि-
तमपि कमं ॥ *+अकथिते च# । अपादानादिविशेषकथारषिते दुद्यादिकारकं गवादि चे
कमं ॥ शदिवः कमे च दिवः साधकतमे करणं तत्कमेत्यादि चतुविधं कमेंप्सिततमनी-
प्सिततमाकथितसंज्ञान्तरपू्वंमेदेन । तत्राद्यं त्रिधा, निवैत्यं विकायं' प्राप्यमिति । दितीय-
मपि द्वेधा, देष्यमितरदिति । तदुक्तम् ~
निवत्ये' च विकायै च प्राप्यं चेति त्रिधा मतम् ।
तत्रेप्सिततमे कमं चतुर्धान्यत्त कल्पितम् ॥
ओदासीभ्येन यत्प्राप्यं यच्च कतुरनीप्सितम् ।
संजतान्वरेरनाख्यातं तद्यच्चाप्यन्यपू्वेकम् ॥ इति
तन्न निवेत्यै' यतस्योपादानकारणं नोस्ति सदपि वा तत्परिणामित्वेन नाश्रीयते, यथां
संयोगं करोति, पटं करोति, खदा घ्रं करोतीति । विकायमपि द्वेधा । प्रकृत्युच्छेदसंभू तमेकं,
रत्यनुचत्तौ गुणान्तरोत्पत्यो परक्षितमपरम् , यथा काष्टानि भस्म करोति, हिरण्यं ऊुण्डकं
करोतीति । बीहीन्प्रोक्षतीत्यादौ प्रोक्षणादिजन्यादृष्टरूपेण विक्रियमाणा ब्रीह्मादयोपि विकार्यं
कमे । प्राप्ये पुनरेकमेव, य्न क्रियाकृतो विशेषो न गम्यते यथा वेदमधीत इत्यादौ वेदादि ।
तथाचोक्तम्-
सती या विद्यमाना वा प्रकृतिः परिणामिनी ।
यस्य नाश्रीयते तस्य नित्यत्वं प्रचक्षते ॥
तन्निवत्यं विकायं तु द्विधा कमं व्यवस्थितम् ।
प्रङृतयु च्छेदस॑भूतं कि चित् काष्टा दिभस्मवत् ॥
कि चित् गुणान्तरोत्पत्त्या सुवर्णादिविकारवत् ।
क्रियाङ्कतविशेषाणां सिद्धिरत्र न गम्यते ॥
दश्लेनादनुमानौद्भा तत्प्राप्यमिति कथ्यते ॥ इति ।
भावस्तु केवखो धात्वथेः ॥ #लस्य* ॥ *तिक्चस क्षि सिप. थस्थ मिन्वस्मस्तातांक्चथासा-
थां ध्वमिडवहिमहिङ्* ॥ तिबादयोऽष्टाददय भ्षष्ठोस्यानेयोग* इति रस्य स्थाने स्युः । स्थानं
प्रसङ्गो, योगः संबन्धः । इह शाखेऽनियतसबन्धविशेषा षष्ठी स्थानेयोगेत्यथैः । तत्र तिबादि-
ष्वविशेषेण प्राप्तेषु *शेषात्कर््तारि परस्मेपदम्#* इति आत्मनेपद्विषयादन्यत्वेन शेषादन्य-
स्मात्परस्मेपदमेव तच्च कत्तै्येव । आत्मनेपद्विषयईच स येषां “अनुदात्तङ्ति,, इत्यादिना-
ऽऽत्मनेपदं विहितम् ॥ खः परस्मेपदम्* ॥ *तडानावात्मनेपदम्* ॥ तडितितिबा।दसृत्रेणापा-
त्तास्तादयो नव प्रत्याहारेणोच्यन्ते । आंनदति शानद्कानचो, अत्र यद्यपि “लः परस्मैपदम्”
इतिखादेश्ानां सामान्येन परस्मेपदसंज्लोच्यते तथापि *आकडारादेकासं्ञा# इत्यतः परेषां
“कडाराः कमेधारयः› इत्यतः प्राचामेकस्यकेव संत्तेतिनियमात् तडानयोरात्मनेपदसंक्या-
ऽनवकाराया बाधिता सा तब्यतिरिक्तिविषया ऽवतिष्ठते ॥ श्युष्मद्यपपदे समानाधिकरणे
स्थानिन्यपि मध्यमः# ॥ युष्मदि समानाधिकरणे व्यवहिते वाग्यवहिते वा प्रयुज्यमाने
वा खान्ताथेस्य युभ्मद्थविशेष्यत्वे एव मध्यमः ॥ #*अस्मदय॒त्तमः+ ॥ पूववव्याख्या ॥ भरेषे-
प्रथमः* ॥ यत्र युष्मदस्मदी समानाधिकरणेन. सशेषस्तत्रेव प्रथमः ॥ *तिङ्ज्लीणित्रीणि
प्रथममध्यमोत्तमाः# ॥ तिङः परस्मेपद(न्यात्मनेपदानि च प्रत्येकं त्रीणित्रीणि पदानि भूत्वा
यथासंख्य प्रथमादिसंक्ञानि ॥ श्यथासेख्यमनुदेश्चः समानाम् ॥ संख्या क्रमः, अनुदेशः पश्चा-
दुच्चायेमाणो विधीयमानः, अनुदेशशब्दस्य; संबन्धिशब्दत्वादाक्षिष्चा उद्देशिनः, तेषामनु-
देशिनां च सैख्यातः पाठतङ्च समानानां यो यः क्रमल्तेन तेन क्रमेण संबन्ध इत्यथैः । तत्रा-
प्येवे ञ्यवस्था ॥ *बहूषु बहुवचनम्» ॥ शव्येकयोद्विवचनैकवचने# । बहुत्वादिषु यथां संर
बहुवचनादीनि॥ *तान्येकवचनद्िवचनबहुवचनान्येकराः* ॥ तानि रढधप्रथमादिव्यपदेशानि-
+ ` प्रथमगशः। ९
त्रीणिच्रीणि प्रत्येकं यथासैख्यमेकवचनादिसंक्तानि । एवे तिबादिषु ॥ *+कन्तेरि शाप्* । कतैवा `
-चिनि सावधातुके धातोः रपस्यात् ॥ *तिङ्शित्सावंधातुकम्# ॥ प्रत्यय इति शेषः । शका-
रस्य *#लशाक्कतद्धिते* ॥ रशकवर्गास्तद्धितवजंप्रत्ययाद्या इत इतीत्वाल्लोपः ॥ *सावधातु-
काद्धंधातुकयोः# ॥ अनयो रिगन्ताङ्स्थाने गुणः ॥ +#आद्धधरातुकं शेषः* ॥ तिङ्शिद्धोन्यो
धातुसंशब्दनेन विहितः प्रत्यय आद्धेधातुकप्र् ॥ #अदेङ्गुणः# ॥ अदेडो मात्रिकद्विमात्रिको
तद्धाविनावतद्धाविनौ च तौ च गुणो ॥ #अणुदित्सवणंस्य चाप्रत्ययः# ॥ अण् चोदिच्च
ग्रह्यमाणः सवणंग्राहको भवति विधीयमानमणे वजजयित्वा, उदिच्छब्देन क्रादयः पञ्चोच्यन्ते ॥
तुल्यास्यप्रयत्मै सवणैमू+ ॥ भास्यं ताल्वादि, तत्स्थः प्रयत्नो यस्य वणेस्य येन तुल्यः स
तं प्रति सवण; । अङ्कहविसजनीयानां कण्टः । स्प्रष्टे(१) करणं स्पर्शानामिति स्थानप्रयत्न-
साम्यम् । कादयो मावसानाः स्पर्शाः ॥ भतपरस्तत्काखस्य* ॥ तः परो यस्मात्स च तात्प.
रश्च तपरः, स उदात्तादिभिन्ने सवणमात्मना तुर्यकाले स्वे च ग्राहयतीति भिन्नकाराग्रहः ।
गुणव्रिधो च “इको गुणवृद्धी” इत्यनेन गुणन्रदृध्योः स्वसंज्ञया विधाने इक इत्युपस्थाप्यते ।
““अङ्स्यः, इति चाधिङ्तम् ॥ शयस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्ययेऽङ्म्* ॥ यत्मात्प्रत्य-
यविधिस्तदादि तच्च तस्मिन्नेव प्रत्ययेऽड, तत्रानयोः सामानाधिकरण्येनान्वयस्य न्याय्य
त्वादिकोङ्स्य विशेषणता । शयेनविधिस्तदन्तस्य# ॥ यद्विशेषणमुपादाय कि चिद्धिधीयते
तदात्मास्तस्य स्वस्य च ग्राहकमिति तदन्तत्वलाभः ॥ #अलोन्त्यस्य+# ॥ आदेशः षष्ठी -
निदं्टस्यान्त्यस्य भवति । अन्त्यस्येवेति स्यानषष्ठी स्थानित्वै प्रतिपादयतोत्यन्त्यस्य स्था.
नित्वादिगन्ताङ्ान्त्यस्येत्युक्ताथेलाभः । स चेह गुणः #स्थानेऽन्तरतमः+# ।। अनेकादेशप्रसडध
सहशतमः स्यात्, स सहश्च: गुणादिसदशात् स्थानसद्श इति नियमादुका रस्योपएूपध्मानी-
यानामोष्ठा इत्योष्टयस्योदोतोः कण्टोष्ठमिति ओष्ठय ओकारः । तस्य “एचोऽयवायाव, इति
यथासंख्येनावादेशे सिद्धं (भवति इति) । अस्य च “सुिङन्तं पदं” इति पदत्वे श्युष्मदस्मदोः
षष्ठीचतुथीँद्वितीयास्थयोवान्रावौ* इति पदात्परयोरपादादो वर्तमानयोः समानवाक्यस्थयोः
श्रूयमाणषष्ठवादिद्धिवचनान्तयोरनयोयेधासैख्यं वान्नावादेशौ भवतः । बहुवचनस्य
वस्नसौ५॥ #तेमयावेक्रवचनस्य+ ॥ इमावादेशौ न द्वितीयेकवचनान्तयोः, श्त्वामो द्विती.
याया इति त्वामो विधानात् । एषामपि पू्व॑वन्याख्या, (भवति वाम् , भवति नो, भवति
वः, भवति नः, भवति ते, भवति मे, नवति त्वा, भवति मा) यथायोगे स्वे, देयै, प्राप्तमिति
शोषः । एते चानेकारृत्वात् “अनेकाटशित्सर्व स्यः” इति सर्वादेशाः । एषां च शस्थानिवदा-
देशोनल्विधोः* इति स्थान्यलाश्रयकायै' वर्जयित्वा स्थानिकार्थविधानात् पदत्वे तन्निबन्धः-
नानि रुत्वादीनि यथायोगं ज्ञेयानि। (भवतः) अन्र तसः सकारस्य प्रयोजनाभावादित्तवाभावः।
न च रोप एव प्रयोजनम्, एवै हि नोपदिश्येत, “लिति चः, इति पदत्वं यकाराजाद्यसर्वनाम-
स्थानविषयमिति न प्रयोजनम् । यद्वा श्विभक्तिश्च# इति सुपः तिङङचेकवचनादिसंज्ञाः
सन्तो विभक्तय इति । *#न विभक्तौ तुस्मा इतीत्त्वाभावेन ॥ *#*ससज॒षो सः+ सान्तस्य
पदस्य सजुष च रुरिति रत्वे “खरवसानयोविसजेनीयः, इति विसजेनीयः ॥ #विरामो ऽवसा.
नमू* । विरतिविरामः+वणेस्याभावो ऽनुच्चारणे, तत्र वरणेष्वप्युचरितप्र्वंसिषु उद्धिकृतं पौर्वाप-
यंमित्यभावरूपेऽवसानेऽपि तत्स॑भवात् परसप्रमीत्वोवपत्तिभंवति । (भवन्ति) *सोन्तः+ ॥
प्रत्ययादेरिति शेषः, अन्त्योकार उच्चारणार्थः, न तु तकारस्यानन्त्यत्वेनेत्वनिवरत्तये । तस्य
प्रयोजनाभावादेव सिद्धेः । न च “तित्स्वरितम्?” इति स्व रितत्वं प्रयो जनं, तितः प्रत्ययस्येति
तन्र स्थितेः । न च स्थानिवत्वात्प्रत्ययः । तदेके शत्वादस्य । अच्रश्बन्त्यकारयोः *अतो -
गुणे# । इत्यपदान्ताकारादृगुणे परे तयोः पूवपरयोः पररूपमेकादेश इत्येकादेशे वणमात्राश्रयत्वे-
| (१) भ्रयत्नभिति पाठान्तरम् ।
१० धातुदृत्तौ-- ` १.
नान्तरङ्धं प्रकरृतिप्रत्ययापेक्षत्वाद्रहिरड्ोपि गुणो "वर्णादाद्धं बरीय, इति बावते, अस्तिचे
समानाश्रयत्वमनयोरुभयो विकरणापेक्षत्वात् पूर्व त्वेकादेशे *अन्तादििवचव इत्येकादेशच
आश्रीयमाणं पूरं प्रत्यन्तवत्परं प्रत्यादिवदिति ““सा्वंधातुकम पित् इत्यत्राश्रीयमाणल्य
पितो ऽस्य सावेधाततुकस्यंकादेशस्यादिवद्धावाच्छपो पित्सावंधातुकप्रहणात् डिनत्वात् “ङ्किति
चः, इति इ्िन्निमित्तयोरिग्लक्षणयोगुणबरद्धयोनिषेधात् गुणो न स्यात् । भवतु वा पू्ेमे कादेश-
स्तदाप्यदोषः । *अचः परस्मिन् पू्विधो+ इति परनिमित्तोऽजादेशोऽचः पूथंसंबन्धिनि का-
यंमात्रे कन्तेव्ये स्थानिना तुल्यः स्यादिति स्थांनिनबुद्धया व्यवधानेन निषेधस्याप्रष्धात् । कि
च तत्रा पिदित्यस्य प्रसज्यप्रतिषेधत्मेन सिद्धान्तितत्वात् “पित्सा्वधातुकं डिन्नः इत्या-
श्रीयमाणे पिते प्रत्येकादेशल्यान्तवत्त्वात् छिन्त्वस्याप्रसङ्गाव, अस्तु गुगेकादेशयोः प्रवृत्तौ
कामचारः । (भवसि । भवथः । भवथ । भवामि । भवावः भवामः) । *अतो दीर्घां यजिश
इति यजादौ सार्वधातुके ऽकारान्ताङ्गान्त्यस्य दीधः, स च स्थानितुल्य इति तादश आकारः
“यस्मिन्विधिस्तदादवर्ग्रहणः इति यजादीति भः । *अकारोज्क्षस्वदीर्ैप्टुत* इत्यचो
मात्रिकद्विमात्रिकत्रिमान्राः क्रमेण हस्वादिसं्ताः ॥
परोक्षे किद्* भूतानद्यतनपरोक्षतोपाधिकार्थवरत्तधांतोरिट् । धातुवाच्पायाः क्रियाया
इन्द्रियेणासंन्निकर्षात्परोक्षत्वे सिद्धे परोश्षग्रहणे साधनपरोक्षतोथेम् । पू॑वत्तिबादयः । ते च
““खिट्/ च इति लिड दिशत्वादादधेधातुकाः । अन्न च “लङः शाकटायनस्यैव, इत्यत एवकारा
नुवृत्त्या न साव॑धातुका इति विकरणाभावः । एषां च किडादेश्लानां नवानां तिबादीनां
शपरस्मेपदानां णलतुसुस्थलथु सणल्वमाः+ इति यथासंख्यं णलादयः स्युः । ते च स्थानि-
वत्पेनाद्ंधातुकाः प्रत्ययाश्च । णलो णकारस्य प्रत्ययादित्वाच्च इत्स्ार्याः
रोपः, प्रयोजनं ब्रद्धयादि । नन्वन्न णकारो दुप्यत इत्यनेकारृत्वाभावः “अनेक।ख्-
शित्सर्वस्य” इति सर्वादेशत्वं न स्यात् । नेतत् । आदेशो त्तरकारं प्रत्ययत्वतदादित्वेन
णकारस्येत्तवे कोप इत्यादेशदशायामनेकाख्त्वात्, एवं भू अ इति स्थिते *अचो स्णितिश
इति जित्णितुप्रत्ययपरस्याजन्तस्याङ्गल्य ब्रद्धिः प्राप्नोति । बृ द्धिरित्यादेचां तद्धावितानांम-
तद्धाबितानां “वृद्धिरादैच्, इति सैक्ञा, तपरकरणादेचौ द्विमात्रिको गृद्येते तादपि परस्तपर
इति । “भुवो बुग्लङकििः" इत्यजादौ लुडि छिटि च विधीयमानो वुक् छृताङ्कतप्रसङ्कित्मेन
नित्यो ब्द्धि बाधते । अच्र बद्धौ कृतायामोकारान्तस्य प्राप्नोत्यन्यत्र त्कारान्तस्येति चब्दा-
न्तरप्राप्त्या वुगनित्य इति चेन्न । एकदे शविङ्कतस्यानन्यत्वांदत्र शब्दान्तरप्राक्िरिति ॥
«अद्यान्तौ टकितौ, यथासंख्यं षष्ठीनिदिषटस्येति बुगय॑भुवोन्त्यः ॥ #ङिटि धातोरनभ्या-
सस्य ॥ धातोरवयवस्य प्रथमस्यैकाचो द्विवचनमजादेस्तु द्वितीयस्येति भुव आदिद्विरुच्यते ॥
चपूर्वोभ्यासः* अत्र प्रकरणे, द्विर्क्तस्येति शेषः ॥ शहखादिः शेषः अभ्यासस्याचो भहरूवन
इति , अभ्यासस्याचो हस्वः । #भवतेरः* इति छिरि परेऽभ्यासान्तस्याकारन्तादेशः ।
अभ्यासे चचै* इति अभ्यासक्चलां चरो जश्च । तत्र वर्गाणां प्रयमद्वितीयाः शषला विस
जैनीयजिह्ामृरीयेपध्मानीया अघोषा विवृतकण्ठाः श्वासानुप्रदानाः । वृतीयचतुथेपञ्चमहकारा-
घोषवन्तः संव्रतंकण्डा नादानुप्रदाना इत्योष्ठधस्य घोषवतः संत्रृतकण्ठस्य नादानुप्रदानल्य
भकारस्य ताहो बकारः ( बभूव ) ननु #अचि इनुधातुशरुवां य्वोरियङ्वङौ* । इत्यजादुौ
प्रत्यये इनुश्रुवोरन्त्यल्य धात्वन्तयोखिर्णोवणेयोरियङ्वजोर्विधानात् । अत्रोवङि कत्तव्य
‰#असिद्धवदत्राभात्* । समानाश्रयमाभीयशाखमाभीयेऽसिद्धमिति इुकोऽसिद्धत्वादुवङ्् स्यात्
अस्तु, पुन्ंग् भविष्यति । ततङच #+उपधायां च । धातोर्पधाभूतो हद्परौ यौ रेफवकारौ
ताभ्यां पूव॑स्येणो दीषैः स्यादिति दीषैत्वं । #लोपोन्योवैलि* इति पूवेयकारवकायोवेल्परे रोप-
इति पूवस्य वकारस्य रोपे सेत्स्यति । बभूवेति न सिद्धति ॥ भपर्वात्रासिद्धम्* ॥ अस्मा-
श्चोगात् पूर॑त्रासिद्धाः परे च मिथः पूर्वत्र पूवत्रासिद्धा इति “उपधायां च इत्यस्य वि लोषै
भरू | प्रथमगरः । १९
प्रत्यसिद्धत्वात्पुवंरोपे हल्पर उपधावकारो नेति दीरघाप्रसइलत् । अथ वा दीर्धवलो
पयोरन्तरङ्गयोः कत्तव्ययोः असिद्ध बहविरङ़' इति बिरङ्गस्य वुकोऽविद्धत्वादन्रेव दीर्घत्वं.
स्यात् नापि वलोपः, एवं तदहि [ बुग्युगबुवङ्यणोः सिद्धौ वक्तव्यौः ] इति वुकः सि.
दत्वादुवङ्न भविष्यति । “इनसोरल्लोपः इति तपरकारणालिलिङ्गादाभीय्यां सिदध -
त्वल्यानित्यत्याद्वात्र बुकः सिद्धत्वं भवति । ( बभूवतुः । बभूवुः । बभूविथ ) *आद्धं
धातुकस्येड् वलादेः# रितत्वात्तदादिः । बभूविथ इत्यन्न बृद्धिगणो बुका बाध्यते । बभ
वधुः स्थानित्वेन विभक्तित्वान्न सकारस्येतत्वम् । (यथै बभूव ) ' नन्वत्राकारो “अरो
स्यः, इति थश्चब्दाकारस्यादेश्ः प्राप्नोति फर च यथासंख्यं स्यात् । मेवम् । अत्र धातो
रित्यनुवतते । । तस्मात्परस्य विधीयमानोऽकार "आदेः परस्य” इति थकारस्य । ततो
द्वयोरकारयोः पररूपम् । (अहं बभूव । बभूविव । बभूविम) उत्तमविषये चित्तव्या क्षे
पात् परोक्षतासैभवः । अत्र +भसेयोगाद्िट, कित्* ॥ -असेयोगान्ताद्धातोः परोऽपिलिलिट्
किदिति वमयोः कित्त्वे *+दय्युकः किति# इति भिज उगन्ताच्च धातोः परस्य कितो नेडि
ति प्राक्चस्य निषेधस्य *करखश्त्रस्तुद्रखुश्वोहिरि+ क्रादय एव खिट्निटः, ततोन्ये किरि
सेद इति नियमात्सेदत्वम् । अन्र के चिद्रैवमाहः । बुग्विधावोरित्यनुतरगतेगणपो
कृतयोरुबर्णाँन्तत्वाभावात्तल्लक्षणल्य - बुकोऽप्रापेस्तस्याप्यनित्यत्वोत्परत्वात्प्राक्चयोणनरध्यो
इन्धिभवतिभ्यां च* । आभ्यां परो खिट् किदिति कि्येन बाधर्ततो बुक् । अत्र
डिद्प्रहणानु्त्तेङित्वमप्यतिदिक्यते इत्युभयातिदेशसाम्यादनिररश्षणाया अपि वृद्धेन
वेधः । तेन यङ्लुकि भवतीति निर्देशात्कित्वाभावात् बृद्धिगुणयोः छतयोरनुवर्णान्तत्वाद्ड
गभावात् ८ बोभाव, बोभविथ, बोभव ) इति सिद्धमिति । सवेमेतद्वात्तिकषिरुूढ, यदाह ~
[ “इन्येश्य छन्दोविषयत्वात् थुबो बुको नित्यत्वात्ताभ्यां छिटः किद्रचना्थक्यम्,, ] इति ॥
#अनद्यतने लुट्* ॥ अह्न उभयतोद्धंरोत्रमद्यतनः कारः, । अविद्यमानाद्यतनभविष्यत्युपा
धिकार्थाद्धातोलैद् स्यात् , रस्य तिडादिषु स्यतासी कलरोः* ॥ ख् इति लङ्लटोरुत्खष्टा
नुबन्धयोः सामोन्येन ग्रहणम् , लल्टोरादेशेषु परेषु धातोयथासैख्यं स्यतासी स्याताम् । अत्र ¦
केचित्तासेरिकारसुच्चारणाथमाहुः । परमते त्वनुनासिकं सलोपप्रतिषेधाथम् । इह तु प्रयोजना
भावान्न प्रपञ्च्यते। लुटः प्रथमस्य डारौरेसखः* ॥ लडादेशस्यात्मनेपद्प्रथमस्य परमस्मेपदप्रथ -
मस्य च यथासेख्ये डारौरसः स्युः । भ्टेः+# इति भस्याङ्गस्य टेडिंति विधीयमानो रोपोन्नाभत्वेपि
डित्वसामर्थ्याद्धवति। #*अचोन्त्यादि रि ॥ एकत्र सन्निविष्टानामचामन्त्याजादिष्टिः । इड्गुणा
वदेश्ञाः । (भविता) । अत्रेटः शपुगन्तख्घूपघस्य च+ पुगन्तल्याङ्गस्य खधूपघस्य चेकरो युण
इति प्राक्षो “दीधीवेवीरम्"' इतिनिषिध्यते ॥ #हस्वं रघु*॥ *अरोन्त्याः पूवंउपधा# ॥ धात्वादौ
वर्णसञ्ायेऽन्त्यादलः पूवे उपधा । (भवितारौ । भवितारः) । #रि चकति । रेफादो प्रत्यये ता
सस्त्योः सकारस्य रोपः । (भवितासि) । *#तासस्त्योर्लापः* ॥ सकारस्य सकारादौ प्रत्यय
इति शेषः । अत्र॒ “नाज॒न्नरौ इत्यज्क्षरोभिंथः सावण्यनिषेधे ऽपवादे प्रवृत्ते पश्चात्त
द्विषयपरिहारेण सव्णसंाप्वृत्तो तदुपजीव्यप्रवत्तेमानस्य प्रहणकाखस्य “नाजू्मरो”
इत्यत्रा निष्पन्नत्वोदनजुग्रहणेन परठितानामेवाचां ग्रहणादन्येषां हृद्भिः सवणेखंज्ाया अनिषेधा
दाकारस्य सवर्णेन हकारेण यहणादिण्त्वात्+*आदेशप्रत्यययोः* इतीण्कोइच परस्यादेशरूपस्य
ग्रत्ययावयवस्य च सकारस्य विधीयमानं षत्वं कस्मान्नेति चेत्, न, हकारो विवृतः, आकारे
विड्ततरः एवं हि परन्ति । “ए ओं विचृततरौ ताभ्यामप्याकार' इति । “वयस्यासुमृष्नेवो?
इत्यादिनिरदेश्चात् । यद्वा विवृतमूष्मणां स्वराणां च इत्यत्र इषत्स्पृ्टमन्तस्थारौ मित्यतः ईष .
दित्यजुवत्तेते, तच्च परथग्विभक्तिनिदिष्टेः प्राथमकेरूष्मभिरेव संबध्यते न स्वरेरिति नैव
खावण्यप्रसङ्धः । अत एव भाष्यवात्तिंकयोः सूत्र प्रत्याख्यातम् । (भवितास्थः। भवितास्थ ।
अवितास्मि । भवितास्वः । भवितास्मः ) ॥ क;
१२ धातुबृत्तो- | भू
`. क्ट शेषे च ॥ क्रियाथक्रियोपपदादन्यो भविष्यत्कालः शेषस्तत्र शेषे चात्क्ियार्थक्रि-
योपपदे भविष्यति च धातोद्ेट् स्यात् । चतुविंधो भविष्यदिन्नित्युक्तं तत्रानद्यतने लडविधा-
नादन्यत्राये विधिः । "अनद्यतन, इति बहुबीहिनिदिं शाद्वयामिश्रेप्ययमेव । र्स्य ति-
चादिषु “स्यतासी, इति स्यः । इडागमः । (मविष्यति । भविष्यसि) । भविष्यामि ।
क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे । धनी भविष्यामीति राजानं सेवते । "“आदैशञप्रत्यययोः" इति
सवत्र षत्वम् ॥
श्लोट् च ॥ विध्यादिष्वरथेषुधातोर्छाट् स्थात् । ते च वक्ष्यन्ते । रस्य तिबादिषु #एङः#
इति । रोडादेशेकारस्योकारः । (भवतु, भवताम् ) । अत्र *लोटो लङ्वत्+ इति लङ्वतकाः
योतिदेशात् #तत्थस्थमिषां तान्ताम्* इति । लङ्स्तसादीनां विधीयमानास्तामादय आददे
श्चा रोख्यपि भवन्तीति तसस्ताम् । (भवन्तु । भव) । *तेद्यं पिच इति । खोटःसे्हिरादेश्ः।
अपिदिति वचनात् स्थानिवरवेन पिन्न भवति १ अस्य प्रयोजने तच्र तत्र दरशयिष्यते । #*अतोहिः#
इत्यकारान्तात् परत्वेन दक् । प्रत्ययस्य लुक्रलुलुपः* इति । प्रत्ययादर्शनस्येताः संज्ञाः,
अनेकसैक्ताविधानेन तद्धा वितग्रहणविज्ञानात् तत्तच्छन्द भावितस्य प्रत्ययादश्चनस्य सा सा से-
हेति संज्ञानामसङ्करो मवति । विधिप्रदेशेषु भाविसंज्ञाविज्ञानान्नेतरेतराश्रयत्वम् । यथास्य
सृत्रस्य शाटकं वयेति । अत्र यदि शाटको न वातव्यः, अथ वातव्यः, अथ वातन्यो न शाटक
इति विप्रतिषेधात् स वातव्यो यस्योतस्य शाटक इति उ्यपदेश्लो भवति इत्यथः । (भवतम् ।
भवत) रङ्वद्धावात्त॑त्तौ । तांतमोममकारस्य #न विभक्तौ तुस्माः* इती रवनिषेधः । (भवानि) ।
#मेनिः* । इतिरोडादे शस्य मेनिरादेशः, अ्य॑चापवादत्वार्रङ्वद्धावप्राक्षमादेशं बाधते, मनै-
रित्यवचनादेरनं मवति । (१) (भवाव । भवाम) लजङ्वद्धावात् #नित्य॑ङिति* इति डिरवाल्ला-
देशोत्तमस्कारस्य विधीयमानो रोपोत्रापि भवति । *अआडुत्तेमस्य पिच इति रोडादेशोत्त-
मस्यांडागमः रितवादादिः । तस्य सवणैदीरधंः । पिच्चत्युत्तमस्य पित्वा तिदेशः, प्रयोजने
तत्रतत्र भविष्यति । अडागममन्तरेण “अतो दीघा यजि" इति दीरधेणापि रूपे सिद्धे तत्प्र-
वृत्तिः पजैन्यवल्लक्षणप्रतस्या । ननु तामादयो ङिल्खादेश्ञानामुच्यन्ते न त्वाहत्य र्डदेशा-
नामिति कथं ते लङ्वद्धावेन प्राप्यन्ते । उच्यते । विशेषातिदेशे सामान्यत्याप्यतिदेशात ।
तथा हि वसिष्टवद्यमित्युक्ते वलिष्ठत्वप्रयुक्तं ब्राह्मणत्वप्रयुक्तमप्यतिदिक्ष्यते । कथं तहि लङ्-
रङलङ्क्वडदात्त* इत्याहत्य विधीयमानोऽडागमो न भवति । अत्र वृत्तिकारः परिहारमाह ।
विदो ख्टो वौ* इति वाग्रहणमनुवर्तते, सा च. ठयवस्थितविभाषा भविष्यतीति ! अत एवं
तामादयः सलोपदचेति तेन परिगणित, यद्वा खोट इत्युपमेये पष्ठीदशेनादुपमाने विन्तायते
लङ इव काय्यं तल्योटो भविष्यतीति न तु खडि यत्कार्यं तद्योटीति अडाडो न भवतः । यदा-
य॑ रोट् “अश्लिषि लिङ्कोटौ, इत्याशिषि विधयते, आज्ञीरिस्य प्रातिस्तदा *तुद्योरुतात-
डाशिष्यन्यतरस्याम्* इति तुद्यो्वां , तातडादेश्चः । ( भवतात्सः । भवतात्वं) ननु तातङ
“अनेकाल शित्सर्वस्य" इत्यस्यापवादेन ““डिच्च, इत्यनेनान्त्यस्य कस्मान्न भवति ।उच्यते ।
किमिद डित्त्वं ! ब्रूतादित्यादौ गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थसुतान्त्यादेार्थमिति संदिग्धप्रयो जनम् ,
चान्त्यादेशाथत्वे गुणन्र्धि प्रतिषेधा्ैत्वसभवोऽप्रत्ययत्वात्., अनेकार्त्वं तु निरिचतं, “ङि-
च, इत्येतच्चानङादिष्वनन्यप्रथोजनेषु िन्तवेषु सावकाश्मितीहासेदिग्धपर .“भनेकां्
शित्सवेस्यः” इत्येतत्प्रव्तेते । भवत्त्वमित्यत्र तातडा परेण पूर्वंबाधितस्य हेलंकः स्थानिव.
दावेन पुनः प्रवृत्तिः सकरदूगतपरिभाषया न भवति । यद्वा-भहुक्षलभ्यो दे धिः+ इत्यतो `
( १ ) तथा +ईइतदचे#ति जिष्टदेशपरस्मेपेदकारस्य विधीयमानो लोपो ` लड्वद्धावान्न
भवति । मन इत्यवचनादित्याधिकं २ पुस्तकान्तरे । | 1 {41
भू] ` प्रथमगरः। १३
हेरित्यनुवर्थं “अतो हेः” इत्यत्र हिग्रहणमन्तरेण लकि विधातव्ये 'पुनेहिग्रहणस्य हरिति
विशेषणेन मु ख्यहिपरिग्रहार्थत्वात् , इदमपि तातः स्वादिश्षत्वे प्रमाणम् ॥
#अनद्यतने लङ् ॥ अ विद्यमानाद्यतनभूतोपाध्यर्थाद्धातोरंड. स्यात् । रस्य तिबादिषु
+इतश्च इतीकारलोपः । *लुङ्लङल्इ्वडदात्त* इत्यङ्स्याड्परिधिः रित्वादादिः, उदात्तशच ।
(अभवत् । अभवद् ) *श्लंजशोन्ते* ॥ पदान्ते क्षलां जा इत्यत्रान्तरतम्यात्तकारस्य दकारे
ऽवसाने ञ्ल वा चरित्यान्तरतम्यात्तकारः । (अभवतौम् ) । #तस्थस्थमिपां तान्तन्तामः
इति तसस्ताम् । (अभवन् ) अन्तादेशे इकारखोपे #सैयोगान्तस्य रोप । संयोगान्तस्य
पदान्तस्य लोप इति तकोपः । हलोनन्तराः संयोगः# ॥ अजव्यहित एव दिरषटोच्चारितहद्-
समुदायः संयोगः । (अभवः) । इकाररोपे रत्वविसजेनीयौ । (अभवतम् । अभवत । अभ
चम् । अभवाव । अभावाम ) । “तस्थस्थमिपां तान्तन्तामः” “नित्यं ङिति", इति तामादयः
सरोपश्च ॥ |
ऋविधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्ररनप्रार्थनेषु किङ्* ॥ विधिः प्रेरणं शत्यादैः कस्यां चित्
क्रियायां नियोजनम् । निमन्त्रणं नित्यनेमित्तिकर्मविषया प्रवत्तंना । आमन्त्रणं काम्यकर्म.
विषया सा, अधीष्टः सत्कारपूविका सवेकर्मविषया । एषु चतुष्वेपि प्रवत्तना नाम वत्त॑ते सौव
खिडथैः । भेदेन तूपादानं प्रपञ्चा, प्रवत्तना च प्रवृत्िदितधमेः, ।
प्रवृत्तिहेतुं धमं च प्रवदन्ति प्रवन्त नाम् ।
इत्याचार्याः 1 सेप्रश्नः सेप्रधारणं, तद्वदिदं वा कत्त ठ्यमित्ति। प्रार्थने याचनम् । एषु प्रत्यया-
विशेषणेषु धातोखिङ् स्यात् ॥ श्यासुद् परस्मोपदेषूदात्तो डिच्च^ ॥ लिङः परस्मोपदेषु
तेषामेव यासुट् डिन्त्वादादिः, उदात्तश्च । सोयुटोपवादः । इदमेव डिद्र चनं जापकं ड्छिदेद्ानां
स्थानिवत्त्वेन ङत्वाभावस्य, यदि हि स्यात्. अचिनवममाजैमित्यादौ गुणवृद्धी न स्याताम्)
इयं च ज्ञापकापेक्षा “सावधातुकमपित्” इत्यस्य पयदासत्वपक्ष, प्रसज्यप्रतिपेधत्वे तु पिन्ने-
ति निषेधेन स्थानिवत्त्वेन ^“सावेधातुकमपिद्” इत्यतिदेदोन प्राक्चस्य निवारणात्, चिचुया-
दित्यादिसिद्ध्यथैन्तु वक्तव्यम् । भवयासूति इति स्थिते । “सुद् तियो? । लिङ्गसम्बन्धिनो-
स्तकारथकारयोः सुट् स्यादिति सुट् ित्वादादिः । अये तकारथकारभक्तः, यासुट् तु छिद्ध-
भक्त इति म | नि । सावधातुकलिङः
संबन्धिनोनन्त्यस्य सस्य रोप इति यासुद्सुट्सकारयोरोपः, सुट् पजेन्यवल्लक्षणप्रबत्या
` कृतो न त्वस्मिन् कृते वा ऽकृते विशेषो ऽस्ति रोपनात् । भवणं त्वाशीरिङ्गात्मनेपदं । ५५. ॑
येय इत्यदन्तादङ्गात्परस्य या इत्यस्येयादेशः । *आदृगुणः* इत्यवर्णान्तादचि पूर्वपरयोरेको
गुणो भवन् कण्ट्यस्याकारस्य इचुयशानां तालु" इति तारब्यस्येकारस्य “एदैतोः कण्ठतालु
इति कण्ठतारूब्य एकारः । यकारस्य वलि रोपः ( भवेत् । भवेतां, भवेयुः ) । “जुसू”
इति छिङ्ादेशजुसादेशजकारो “जुसि चः, इति विशेषणाथेः । *उस्यपदान्तात्# । अपदा-
न्तादव्णादुसि परे पूवपरयोः पररूपमित्येतद्वाधित्वा “अतो येयः? परत्वान्नित्यत्वाच प्रवैते ।
` यद्यप्यन्तरङ्त्वात् पररूपं न्याय्यं तथापिं यास् इत्येतस्य इय् भवतीति विप्रतिषेधसूतरे
भाष्यकारैर्व्याख्यातत्वात् “रिद्गः सरोप* इत्यस्यापवाद् इय् “अतो येय” इत्यन्न त्वादूगुणे
कर्तव्ये यरोपस्य सिद्धत्वमा्षं, या इय इति वा पठनीयमिति बोध्यम् । ८( भवेः । भवेतम् । ,
भवेत । भवेयम् । भवेव । भवेम । |
“आशिषि लिङ्लोटौ” इति किड् । “लिङ्गारिषि” इत्याद्धंधातुकत्वान्न किडःसलोपः ।
«किंदादिषि", इति कित्त्वान्न गुणः । *स्कोः संयोगाद्योरन्ते च#। अछि परे यः संयोगः पदान्ते
च यः संयोस्तदादयोः स्कोरोप इति क्षर्परसंयोगादित््वेन यासुटः सस्य रोपः, पदान्ते तु
संयोगे तदादित्वेन सुटोपि सकारो छप्यते। ८ भूयात्। भूयास्ताम् । भूयासुः । भूयाः ।
भूयास्तम् । भूयास्त । भूयासं, भूयास्व । भूयास्म ) । सलोपस्य पूर्वत्रासिद्धत्मेन तिस्योः `
२मा० धार | ¦
९४ धातुवृत्तौ-- ` [मू
- संयोगान्तलोपो न भवति पदान्तसंयोगादिलोपस्यानवकाशत्वात् ! ननु >हर्ङ्याब्भ्यो
दीर्घात्सुतिस्यप्क्तं हद्* इति हलन्ताद् दीर्घाद् ड्ाबन्ताच्च परस्य सुतिस्यपक्तस्य खोपवि-
धाने स्कोरिति सरोपस्य पूेवदसिद्धत्वाद्धलन्तात्परो ऽप्रक्तत्वेन खोपः कस्मान्न भवति ।
सुतिस्यप्रक्तमिति प्रत्ययनिदंशेन प्रकृतेराक्षेपात्ततः परस्या प्रक्तस्य लोपविधानात् । न चेह
सकारान्तस्य प्रकृतित्वं, यद्वा ऽसिद्धत्वे भूयादित्यत्र यासुट् तस्य रोपोप्यसिद्ध इति तस्य
तकारभक्तत्वादक्तस्येवा भावः “अपृक्त एकाल् प्रत्ययः” ।
शलुङ्* ॥ भूतोपाधिकार्थाद्धातोलं ङ् स्यात् । भूतः पञ्चविध इत्युक्तं, तत्रानद्यतने लङ्-
- विधानात्ततोन्यः सर्वो भूतोत्र गृह्यते । अनद्यवन इति बहूवरीहिनिदंशान्न व्यामिश्रे: लङः
- प्रसद्धः ! रस्य तिबादिषु “च्छि लुडि" इति च्छः । तस्य “च्लेः सिच्” इति सिजादेशः ।
स्थानिन्यादेदो च चकाराजुबन्धनस्य प्रयोजनं वक्ष्यते । तस्य “गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः
परस्मैपदेषु", इति लश् । स च नित्यत्वादिटः पूर श्दाधा घ्वदाप् इति दाधारूपा धातवो
- घुसंत्ताः । अडागमः 1 ( अभूत् ) । अत्र सिचो लुका लुक्षत्वात प्रत्ययलक्षणाभावात् सिचि
बुद्धिः परस्मेपदेषु* इति परस्मैपदे परे सिचि विधीयमाना वृद्धिनै भवति ¦ तथा गुणोपि न
भवति “भूसुवोस्तिङि” इति तिङि सावधातुके निषेधात् । अत एव वा निषेधादृरधं रप्य-
` खछाभो भविष्यति । स्याद् अपवादेन बाधितत्वादप्रसङ्गात् कथमसौ निषिध्येत । ननु *भस्ति-
` सिचोपुक्ते* इत्यस्तिसिचूभ्यां परस्य सावेधातुकापुक्तस्य विधीयमान ट् प्रत्ययलक्षणेनान्र
कस्मान्न भवति 1 अत्र केचिदेवमाहुः । अस्तीति द्विसकारकनिरदंशादेकेन सिचो विरोषणा-
चछरुयमाणात्सिचः परस्येड्विधिरितीह न भवतीति । इदमविचारितरमणीयम् । अस्तीति
पदान्तभूतस्यास्य सकारस्य पदान्तरेणान्वयायोगात् परथक्पदत्वे तु न तस्य धातुत्वं नापि
तत्सहितस्य समुदायस्येति धातुविषयरितबनिदेश एव नोपपद्यते । अन्ये वणेयन्ति “आहि-
भुवोरीट्प्रतिषेधः” इत्यत्र न केवलमस्त्यादेश्शस्य भुवः स्थानिवत्त्वेन प्राक्त इणः निषिध्यते किं
त्वनादेशस्यापीति, स्थानिवत्वदूषणपरे च तत्र वात्तिके कथमनादेशो भूर्यह्यत इति त एव
पर्टव्याः । न चानादेशस्याग्रहणे निषेधस्य वैयर्थ्य प्रमाणम् 1 अर्थभेदेन रूपद्वयार्थैत्वात्तस्य ।
वयं तु परिहरामः । सिचोऽल्पाचूकत्वात् बहूविषयत्वेनाभ्यहितत्वाच्च पूवैनिपाते कव्ये
- «अस्तिसिच इति वचनात्तन्त्रादिना विंद्यमानसिच इत्यस्याप्यर्थस्य राभादिति। कि च
अरथ॑द्यपरिमरदे रितबप्युपपद्यते ऽन्यथा सिजसुभ्यामित्येव ब्रूयात्, न चार्तीत्यस्यतिनिवृ-
त्यर्थः, विकरणेन व्यवधानात् ताभ्यां परस्य सावेधातुकापुक्तस्यासंभवात् । ( अभूताम् ।
अभूवन् ) । अजादौ “भ्रुवो बुक् इति इक् । अत्र शचः प्रत्ययलक्षणेन सिचः परत्वेपि सिज-
भ्यस्तविदिभ्यः परस्य डि्छादेशस्य श्चेविधीयमानो जुखृभावो न भवति । “आतः इति निय-
-मात्, सिजलगन्ताद्यदि मवत्यात एवेति, अभ्यस्तं “उमे अभ्यस्तं “जक्षित्यादयः षट्”
इति वक्ष्यते । ८ अभूः । अभूतम् । अभूत । अभूवम् । अभूव । अभूम ) ।
लिद्गिमिंत्ते लङ क्रियातिपत्तो* । छिडो निमित्तं देतुदेत॒मद्धावादि, ऊतश्िद्रेगण्यात्करि-
` यायाः अनमिनिैत्तिः क्रियातिपत्तिः, अत्र धातोट् ङ् स्यात्, रस्य तिबादिषु स्यतासी इति
. स्यः । इडागमः, “इतश्च” इत्यादि । ( यदि सेवापरोऽभविष्यत् आद्यः अभविष्यत्। अभ-
विष्यताम् । अभविष्यन् । अभविष्यः । अभविष्यतम् । अभविष्यत । अभविष्यम् । अभ-
विष्याव । अभविष्याम ) ।!क्रियातिपत्तिने सेवापरो नाप्याढ्य इति ।
अथात्मनेपदं प्रदश्येते ॥ *कततैरि कमेन्यतिहारे* । कमे“ क्रिया । अन्यस्यान्येन करणं
-परसूपरकरणं च कमेव्यतिहारः । अस्मिन् गम्यमाने आत्मनेपदं स्यात् इति स्य तिबादिषु
विकरणादिसाधारणं पृवेवदेव, “दित आत्मनेपदानां देर» इत्ति रिल्खादेशानामात्मनेपदानां
` देरेत्वं स्यात । इदं चैत्वमाद्यन्तप्रयुक्तकार्यातिदेशात्केवलस्थाप्यचष्टिसंहाविधानाःतव ति ।
५ च ८ श्रथमगणः । | ६५
८ व्यतिभवते । व्यतिभवेते ) । अत्र “आतो डिति इत्यदन्तादङ्गात्परस्य ड्दिवयवस्याकार-
स्येयादेशे वलि कोपः । (नानथ॑के ऽरोन्त्यविधिः” इति टेरेत्वमत्रान्त्यस्य न भवति, *इददे-
क्विवचनं प्रगृह्यम् इति ईैदायन्तस्य द्विवचनस्य प्रगृह्यत्वात् “ध्टृतप्रगृद्या अचि इति प्रकृति-
भावाद् व्यतिभवेते एतावित्यादावयादि न भवति । इह प्रकृतिभावः परभूतनिमित्तविकारा-
भावस्तेन स्वरो भवत्येव । ( व्यतिभवन्ते ) अत्र त्रीणि कार्याणि प्राप्नुबन्त्यन्तादेशोद् भावः
शबिति । अत्र विदोषविहितत्येनान्तादेशापवादाऽद्धावान्नित्यत्वाच्छप्, तत्र कृतेड्धस्यादन्त-
त्वादद्धावस्य न प्राक्षिरिति सामान्यविदहित एवान्तादेशः प्रवतेते । ( व्यतिभवसे ) । श्थासः
से इति ण्िदेश्स्य थासः सेभावः। ( व्यतिभवेथे ) भवेते इतिवत् । ( व्यतिभवध्वे ।
व्यतिभरे । व्यतिभवावहे । व्यतिभवामहे,) । एत्वात्परत्वात् “आद्गुणः, छते वा तस्मिन्
“अतो गुणे, इति पररूपम् । व्यतिशब्दः कम्म॑व्यतिहारद्योतनाथः । तस्य *ते प्रागूधातोः* ।
ते गत्यु पसगेसंज्ञा धातोः प्राक् प्रयोक्तव्या इति नियमात् पू्ेप्रयोगः। *उपसर्गा; क्रिया-
योगे । *गतिच इति प्रादयो यतक्रियायुक्तास्तं प्रत्युपसगसंक्ाः सन्तो गतयः । (इतरेतर -
स्य व्यतिभवन्ति, अन्योन्यस्य व्यतिभवन्ति) इत्यत्र “इ तरेतरान्योपपदाचः” इति कर्मव्यति-
हारलक्षणमात्मनेपदं निषिध्यते। “अन्योन्योपपदाचच्च"" इति चकारेण परस्परोपपदादपि न भवति
( परस्पर व्यतिभवन्ति । व्यतिबभूवे । व्यतिबभूवाते । व्यतिबभूविरे । व्यतिबभूषिषे ।
व्यतिबभूवाथे । व्यतिबभूविदूवे । व्यतिबभू विध्व । व्यतिबभूषे । व्यतिबभूविवे । व्यतिव-
भूविमे ) । *ङिटस्तज्लयोरेरिरेच्* । र्टिस्तञ्चयोरेरिरेचावादेशो स्तः । एशः शकारो “अ-
नेकाट्शित्” इति सवोदेशाथेः, शविभाषेटः* इति इणः परो य इट् ततः परेषां षीध्व॑लुङ्-
चिं धकारस्य मूर्धन्य इति तद्विकल्पः । रेत्वमजादौ डुक । वखादौ कादिनियमादिद् ।
“भवतेरः” इत्यभ्यासस्यात्वम् । ( व्यतिभविता । उ्यतिभवितासे ) । “थासः से” इति
सेभावे “तासस्त्योः” इति सरोपः । ८ व्यतिभविताध्वे ) । अत्र सकारस्य धकारादिप्रत्यय-
परत्वात् “धि चः, इति रोपे धकारस्य #अनचिच* इति अच उत्तरस्य यरो द्वित्वमचि नेति
षित्वे “क्षसां जख क्शि? इति धकारान्तरतम्याहकारः । येषां “धि च इति सिचो रोप
इति पश्चस्तेषामप्यत्र सकारस्यान्तरतम्याजशि दकारे नात्र रूपभेदः । ( व्यतिभवितारे ) १
इट एत्वे “ह एति, इति सकारस्य हकारः, ( व्यतिभवितास्वहे । व्यतिभविष्यते ) इत्यादि-
पूरवैवत् । (व्यतिभवताम् । व्यतिभवेताम् । व्यतिभवन्ताम् । व्यतिभवस्व । व्यतिभवेथाम् ।
व्यतिभवध्वम् । व्यतिभवे । व्यतिभवावंहै । व्यतिभवामदे ) ेरेत्वं “आतो ङिति इत्यादि
` पूववत् । “आमेतः” इति रोडादेङ्ञानामेकारस्यामादेशः। सेष्वेशब्दयोस्तु “सवाभ्यां वामौ,
इति यथासंख्यं वामादेशावपवादौ । उत्तमेकारस्यैत्वे “एत एे” इत्येकारः। अयमप्यामादे-
शापवादः ) अत्राडागमे करते तस्य तत्परस्य चकारस्य +आरश्च* आटोचि परे पूर्वपरयो-
रेका बृद्धिरेकारः । तस्य शबकारस्य च “वृद्धिरेचि । अव्णादेचि परे पुवंपरथोरेका ब्रदधिरि-
तथेकारः । ( व्यत्यभ्रवत । व्यत्यभवेताम् । व्यत्यभवन्त । व्यत्यभवथाः । व्यत्यभवेथाम् ।
व्यत्यभवध्वम् । व्यत्यभवे । व्यत्यभवावहि । व्यत्यभवामहि । व्यतिभवेत । व्यतिभयेया-
ताम् । व्यतिभवेरन् । व्यतिभवेथाः । ्यतिभवेयाथाम् । व्यतिभवेध्वम् । व्यतिभवेय । व्यति-
भवेवहि । व्यतिभवेमहि ) । “ङिडः सीयुट्” इति जिङ्गादेशस्य सीयुत्वादादिः । “सुद्
तिथोः" । “लिडः सकोपः? । ““आदृगुणः१ । वङि खोपः। “स्य रन्” इति छिलो ञस्य रच्नि-
त्यादेशः, “न विभक्तो” इति नेन्नकारः । *इटोतः इति िङ्गादेशस्येगोदादेशः । तकार उच्चा-
रणार्था नादेशावयवः । यद्रादेशावयवत्वेपि “इदमस्थमुः इति थसुप्रत्ययस्य शप्राग्दिरो
विभक्तिः इत्यतः परे दिक्शब्देभ्य इत्यतः पूवे प्रत्यया विभक्तय इति विभक्तित्वे तत्स्थत्येन
मकारस्येत्संजानिषेधे सिद्धे तत्परित्राणायोकारासजनेन “न विभक्तौ", इत्यस्या नित्यत्वन्लाप-
नादित्वं भ्यते । आशिषि । ( व्यतिमविषीष्ट । व्यतिभविषीयास्ताम् । व्यतिभवीषिरन् )
१६ धातुवृत्तो- [मू
` यतिभविषीष्ठाः । व्यतिभविषीयासूथाम् । उयतिभविषीद्वम् । व्यतिभविषीध्वम् । ग्यतिभ-
` विषीय । उ्यतिभविषीवहि । यतिभविषीमहि ) । आ्धधातुकत्वादेषुःखिङः सरोपाभावः ।
अत्र सीयुट् शयदागमास्तद्ग्रहणेन गृ्यन्तेः इति प्रत्ययग्रहणेन गृह्यते, तथा तदवयवमक्त
सुडपि तत्समुदायमक्त इति योरपि सकारयोः प्रत्ययावयवत्वात् ५अदेशप्रत्ययोः' इति
षत्वम् । यथा हि “रीड र्ट्” इति प्रत्ययावयवश्चकारादेशस्यातोपि रट् समुदायभक्तत्मेन
साक्धातुक ग्रहणेन गृह्यत इति शरत इत्यत्र “शीङः सार्वधातुक" इति गुणः प्रवत्तेते । ष्टुना
` ष्टुः । षकारटवर्गाभ्यां युक्तयोः सकारतवगंयोर्यथासंख्यं ष्टुरिति तकारथकारयोः षकार-
खकारो । निमित्तिनिमित्तयो्यंथा संख्यं न्तोः पिश इति षकारे परे तवमस्य ष्टुत्वनिषेधान्न
भवति “विभाषेटः इति मूदधन्यविकल्पः ! ( व्यत्यभविष्ट । व्यत्यभविषाताम् । व्यत्यभ-
विषत । व्यत्यभविष्ठाः । व्यत्यभविषाथाम् । व्यत्यभविध्वम् । व्यत्यभविषि । व्यत्यभवि-
वहि । व्यत्यभविष्महि । सिचीडगुणावादेशषत्वानि यथायोगं ष्टुत्वं च । “आत्मनेपदेष्व-
नतः इति श्स्याद्भावः । तकारस्य प्रयोजनाभावान्नेतत्वम् , ध्वमि षत्वस्य पूरवश्रासिद्धत्वात्
“धि चः, इति सरोपे गुणः । इट्, इणः परत्वात् “विभाषेट'” इति मदधेन्यविकल्प उदा-
हायंः । ( व्यत्यभविष्यत ) । इत्यादि खङ्वत् ।
अथ भावकमैणोरेकाराः प्रदरश्यन्ते ॥ तत्र *भावकमणोः+ इत्यनयोरँस्यात्मनेपदमेव ।
#स्वैधातुके यक्* इति भावकमैवाचिनि सार्वधातुके रुटि रोटि ड़ विध्यादिछिङि च यक् ।
अन्यत्र सार्वधातुके स्यादिभिरस्य बाधः, लिाशीखिडोस्त्वारधधातुकल्वान्न प्रसङ्गः । यकः
कित्त्वान्न गुणः । ( भूयते । भूयताम् । अभूयत भूयेत भवता ) 1 अत्र प्रत्ययेन कक्तैरनभि-
धानाक्ततीया । *कर्तैकरणयोस्तृतीया^ इति तिङ्छृत्तद्धितसमासेरनभिहतयोरनयोस्ततीयो-
च्यते । तत्र भावस्य युष्मदसर्मदर्थाविशेष्यत्वात्प्रथमपुरुष एवात्र व्याख्याने, स्वतः क्रियाया
निवृत्तमेदाया अभिधानादेकवचनमेवं भवति, ( भवदृभ्यां, वद्धिः, त्वया युवाभ्यां युष्मा-
भिः, मया आवाभ्यामस्माभिभूयते ) इति । भवन्तीत्यादौ तु प्रत्ययेन कन्तँरभिधानात
तत्छृतं बहूत्वम् । ( भूयते मासः ) "कारूभावाध्वगन्तन्याः कमेसं्ञा ह्यकमेणां देदाश्चाकमे-
गा! इति मासादयो ऽकमेकाणां कर्माणि । तत्र कमैणोऽभिधानात् कमणि हितीया न भ-
वति, सा च तिडादिभिरनसिषहिते विधीयते । ८ भूयते भवता मासम् ) इत्यत्र भावे लवि-
धानात् कर्मणो ऽनभिधानाद् द्वितीया । नलु सकमेकत्वात्कथं भावे लकारः ? । उच्यते । का-
लादिभिै कश्िदप्यकर्मक इति तद्वयतिरिक्तेन कर्मणा ऽकमैकाणां भावे रविक्ञानात, कथं
तर्हिं मासे लो, ऽकर्मकाणां भावकन्रोरुविधेः । उच्यते, एवंविधानां भावकर्मकतैषु लपिक्ता-
नात् । तथोक्तं “कालाध्वनोः” इत्यत्र मासादौ कर्मणि भावे च लकारं प्रस्तुत्य श्राकृतमेवेत-
त्कम यथा कटं करोति, इति, पुनश्च तत्र "यदि प्राङ्तमेवेतत्कर्म अकमैकाणां भावे खो भवती-
ति भावे खो न प्राप्नोति, इति चोदयित्वा “अभकमैकाणा मित्युच्यते, न च के चित्कालभा-
वादिभिरकमैकास्तत एवं विज्ञास्यामः क वि्येऽक्मका इति । अथ वा येन कर्मणा सक्म-
काश्चाकर्मकाश्च भवन्ति तेनाकमैकाणां न चैतेन कमणा कश्चिदप्यकर्मकः । अथ वा यत्कं
भवति न च भवति तेनाकमेकाणां न चेतत्कमे क चिदपि न भवतिः इति। (अनुभूयते सुखम् )
इत्यादौ संवेदनाद्थैत्वाद् भुवः संत्रे्यादिभिरपि सकमैकल्वात्कर्मण्येव खः । ( भूयेते भूयन्ते ) `
इत्याखदाहायेम् । तथा, ८ भरूयताम् । अभूयत । भूयेत मासः ) इत्यादि च । रिटि न
विशेषः । अत्र के चिदाहुः । “भवतेर'' इत्यत्वं रितपा ।निरदैशात् भावकर्मणोनंति । अयम-
स्यार्थेस्य कर्थं प्रतिपादक इति स एव प्रष्टव्यः । तस्य तु प्रयोजनं यङ्लुकि मन्त्रविषये आम-
भावे रिट्परत्वे सत्यत्वनिन्रत्तिः । ८ भविता । भाविता ) शस्यसिच् सीयुद्तासिषु भावक्म-
` णोरूपेशेज्ज्लनग्रहहशां वा चिण्वदिट् च इत्यजन्तानां हनादीनां च धातूनामा्धधातुकेषु
` भावकमैविषयेषु स्यादिषु वा चिणोव . कायैमिर् चेत्यभिधानात्. चिण्वत्पक्षे वृद्धिः । इरेडवि-
„ 9 । प्रथमगखः। १७.
धानमनिड्थं ण्यन्ताथं च । स्यसिजादीनामाधःधातुकत्वस्याव्यभिचारेपि तेन विदेषणं सीयु-
रथम् । तेन सार्वधातुके विध्यादिकिडिः सीयु टि चिण्वत्त्वस्याभावः । एवं स्यसिच् सीयुड्विषये
देरूप्यसुदाहार्थम् । ( भविष्यते । भाविष्यते । अभविष्यत । अभाविष्यत । अभावि । ॐ-
भाविषाताम् । भविषी्ट । भाविषोष्ट ) इत्यादि । लङ्किडोध्वेमि चिण्वत्यक्षे “विभाषेटः
इति मू्ध॑न्यविकल्पनाचात्रूप्यं नेयम् । लुडि तशब्दे “चिण् भावकमेणोः” इति चिण् वि-
धानात् च्टेश्चिण् ततः “चिणो लक् इति तशब्दस्य लक् ॥
अथ कमैकर्ताच्यते ॥ *क्मैवत्कर्मणा तुल्यक्रियः* ॥ “कत्तैरि रप्” इत्यतः कवग्रहण-
मनुत प्रथमान्तमिह विपरिणम्यते । इह कम न पारिभाषिकं तेनात्यन्तविखक्षणेन क्रिया-
याः सादृश्यायोगात्.। नापि क्रियामात्रं (१९)यथा कथं चन क्रियया क्रियायाः सादश्याव्य-
भिचारात्। अतः कमेंह तत्स्याचत्क्िया, अनया तुल्यक्रियः कतां क्मेणा तुर्यसूतत्कार्याणि
लभत इत्यथैः । तानि च यगात्मनेपदविण्चिण्वद्धावाः। एकस्मिश्च प्रयोगे कर्मणा तुल्यक्रि-
यस्य कर्तुरसंभवात् कमैत्वकवैत्वे प्रयोगभेदेन ज्ञेये । यदेवं पटं भावयतीत्यन्न कर्मस्था क्रियो-
त्पत्तिरस्ति तया तुख्यक्रियत्वं पटो भवतीत्यत्र कुरिति यगादि कस्मान्न भवति । अर्थ॑स्व-
भावादेवास्य योगस्य धातुविषयत्वे सिद्धे धातोरित्यनुचृत्तिसामथ्यांद्विभक्तिविपरिणामेन
सक्षम्यन्तं विवक्षितैकत्वं विज्ञायत इत्येकस्मिन् धातो कर्मेणा तुल्यक्रियस्य कर्तुः कमैवद्धावाद्
इह तु धातुभिद्यते । एवं च कमैव्यापारार्थो धातुरत्र सौकर्य तिदायप्रतिपादनाय कर्मव्यापार-
मात्रे वतैते सोस्य विषयः संपन्नः । ततश्च शात्रुमभिभवतीत्यत्र न्यरभवनोपसर्जने न्यग्भावने
वृत्तो भवतियैदा न्यरभवनमात्रे वत्तेते तदाभिभूयते शत्रुः स्वयमेवेति यगात्मनेपदे भवतः ।
नन्वत्र कर्मस्था क्रिया न्यरभवनं सेव कर्ठेस्थापीति क्रियाभेदाभावात् कथं मेदनिबन्धनं सा-
दृश्यमिति चेन्न । कमैकत्रैवस्थाभेदेन भिन्नकारकत्वेन भेदोपपत्तेः । नन्वत्रातिदेशेन यगादिवद्
द्वितीया कस्मान्न भवति । न च “अनभिहिते, इति निषेधोऽस्य कार्यातिदेशत्वाद् अन्र च
तदधिकाराभावात् । उच्यते । “व्यत्ययो बहुलं, “खिडयाशिष्यङ्”' इति संहितया सूत्रपागद् `
(२)द्विलकारको निदेशः, तत्रैकं लग्रहणमनुवत्तेते तच्चेह॒ षष्ठयन्तं सत् तद्न्तत्वं प्रयोजयति,
(३ )का्यप्रतीतिश्चाध्याददियत इति खान्तकायं विषयत्वादतिदैश्स्य द्वितीयायास्तथाभावाद्-
प्रसङ्धः । एवं च कर्माश्रयाः छृत्यादयोपि न भवन्ति । नन्वभिभूयमानो देवदत्तो यक्ञदत्तमभि-
मवतीत्यत्रापि(४) कर्मैवद्धावः प्राप्नोति, अत्र हि यत्ञदत्ते कर्मणि(९) दृष्टो न्यग्भाव इतर-
स्मिन् देववत्ते च कर्तरि दश्यते यदसोन्यग् भवन् न्यग् भावयति । नैष दोषः । इह कर्मणा
तुख्यक्रिय इति करममैस्थया क्रियया तुल्यायाः (६) प्रसङ्ात्क्तश्च क्रियापेक्षत्वात् प्रत्यासत्त्या
तदपेक्षयैव कर्तः कर्मवद्धावविन्ञानात् । इह च न्यरभवनं न कवृत्व उपयुज्यते किं तु न्यग्भा-
वनमेव, अन्यरभवतोपि न्यग्भावने कठेत्वसंभवात् । वत्करणा(५)त्स्वाश्रयाकमंकलत्वनिबन्ध-
नो भावे ख्कारोपि भवति । अभिभूयते श्चुणा स्वेनेवेति, तेन शत्रो(८)स्तृतीया भवति ।
सर्वत्र कर्मवदुदाहरणानि । लुडि तशब्दे तु “अचः क्मकतेरि” इति चिणादेशविकल्पनात्
पक्षे सिच्, तस्य पूवैवचिचण्वदिद् तत्पक्षे बधो ( अभ्यभावि ) ( अभ्यमाविष्ट ) । ( अभ्य-
भविष्ट ) इति त्रैरूप्यम् 1 स्वाश्रयभावे खकारे “चिण् भावकमेणोः,? इति चिणेव । ( अभ्य-
भावि शाच्रुणा स्वेनेवेति ) ।
(३) यथा क्थाचन। (२) लिडिति। (३) कायप्रतीति श्वान्राध्या।
(४ ) सकमकत्वात् । (५) इष्टं न्यग्भवनं न्यम्भावायि्तरि देवदत्ते ।
( ६ ) क्रियायाः । ( ७ ) स्वाश्रयणेन कर्मकर्तृत्व ।
( ८ ) द्विताया न भवति ।
:६८ धातुवृत्तो- | (भू
अथ पुरुषविषये किं चिद् विचार्यते ॥ युष्मदल्मदन्येषु सह विवक्षितेषु त्यदादीनि सवैनि-
त्यम् । अन्येस्सहवचने त्यदादीनि शिष्यन्ते मिथस्तु पराणीति शिष्यमाणाभ्यां युष्मदस्मद्-
अ्यामरिष्यमाणा्थाभिधानेपि स्वाथपिक्षौ मध्यमोत्तमायेव भवतः । न तु रिष्यमाणारि-
-प्यमाणरूपस्यार्थस्य युष्मदस्मदर्थान्यत्वेन शेषत्वात्प्रथमः, यत्र युष्मदस्मदी समानाधिकरणे
-न स्तः स शेष इत्युक्तत्वात् । ( तेन देवदत्तश्च त्वं च युवां भवथः ) ( देवदत्तश्च स च त्वं च
युयं भवथ ) । ( देवदन्तश्चाहं च आवां भवावः ) ८ देवदत्तश्च स चाहं च वयं भवामः )
-इति । युष्मदस्मदोः सहविवक्ाया८१)मस्मदा शिष्यमाणेन युष्मद्स्मदर्थाभिधानेपि परत्वा-
-द्स्मद्थापिक्ष उत्तमो भवति । ८ त्वं चाहं च आवां भवाव ) इति । भवतापि युष्मदस्मदोः
-सहवचने तस्य पर्वपायाश्रयेण तयोरेव शेषे ८ भवांश्च त्वं च युवां भवथः ) । ( भर्वांश्चाहं च
-आवां भवाव ) इति । सहविवक्षां चानेकस्याथैस्येकगुणक्रियाभिनिवे्ाथं बुद्धया निरू-
प्यमाणस्य क्रियायुणद्वारेणान्योन्यापेक्षया समुदायभावमापन्नस्य सहभावेन वक्तु मिच्छा,
उद्भूतावयवभेदत्वाच्च द्विवचनबहुवचने । असहविवक्षायां द्वैतम् । एक एव ख्कारो ऽनेकका-
-रकार्थाभिधायी प्रतिकारकमावत्तेते वेति । तत्रा पक्षे युष्मदर्मदन्यानामशेषत्वाद्यथायोगं
मध्योत्तमो भवतः । ८ स च त्वं च भवथः ) तथा मध्यमोत्तमयोर्युंगपत्प्रसद्धे परत्वादुत्तमः,
(त्वं चाहं च भवाव) इति । पक्षान्तरे तु (३)अभिषेये तत्तत्कारकापेक्षया प्रथमादयो यथा-
योगं भवन्तीति न विवादः । (८ भवान् भवति, ) ८ त्वं भवसि, ) ( अहं भवामीति ) अ-
खिङ्संबोधनेकविषयश्च युष्मदर्थ भवदथैस्त्वन्य इति तद्योगे प्रथमोक्तिः । यदा त्वस्मात्स-
म्बोधनविभक्तिः तदा युष्मदथंयोगात् मध्यमो भवति ( हे भवन् भवसि इति । अतित्वं भव-
ति अत्यं भवति इत्यादौ त्वामतिक्रान्तो मामतिक्रान्त इति “अत्यादयः कान्तारे द्विती-
यया इति तत्पुरूषे त्वमतिक्रान्तो येनाहमतिक्रान्तो येनेति *“अनेकमन्यपदा्थे" इत्यनेकं सुब-
न्तमन्यस्य पद्स्याथें वतमानं समर्थं समस्यत इति बहुनीहौ वा ऽतिक्रमितुः प्राधान्यात्त-
स्यैव खान्ता्थविशोषणत्वान्न मध्यमोत्तम । यदा त्वतिशब्दः पूजितवचनः तदा “स्वती पू-
जायाम्?” इति तत्पुरुषे युर्मदस्मदोरथस्य प्रधान्यात्तेन विशेष्यत्वाद् (अतित्वं मवति अ-
त्यहं भवामि) इति भवतः । त्वद्धवति मद्धवतीत्यत्र च्च्यन्तयोरेतयोस्त्वमिवाहमिवाथंस्वार्था-
रोपेण व्तैमानत्वादमुख्या्थत्वात् “गौणञुख्ययोर्यख्ये कार्यसंप्रत्यय, इति न्यायेन मध्यमोत्तमौ
न स्तः । तथाहि । “अभूततदट्वावे कृभ्वस्तियोगे संपद्यकन्तैरि च्विः" इति कार्यात्मना ऽभूतस्य
कारणस्य कार्यात्मना भावे विवक्षिते संपद्यमाने कार्यात्मना भवतिकत्तेरि वरत्तात्प्रातिपदिका-
त्कृभ्वस्तियोगे च्विविधीयते। एतदुक्तं भवति । अभेदविवक्चया कारणव्र्तेः कायेशब्दात् प्रत्यय
इति । त्वत्कल्पो भवति मत्कल्पो भवतीत्यादावपि गौणार्भत्वाच्च न मध्यमोत्तम । तच्र
*ैषदसमाक्षो कल्पन्देश्यदेश्ीयरः* संपूणेता पदार्थानां समासः, किं चिन्न्यूनतेषदसमासिः,
एतदिरिष्टेथे वत्तेमानात्प्रातिपदिका *त्तिडश्चे* इति तिङन्ताच्च स्वां क्रल्पबादय इति प्रग
त्यथैसद्यार्थान्तरव्रृत्तिभ्यो विधानात् । यथा तु काखान्तरदष्टगुणेषदसमािविशिष्टस्वा्थ-
चत्त प्रत्ययाः तदा न गौणा्थत्वमिति त्वत्कल्पो भवसि मत्कल्पो भवामीति भवतः। त्वमे-
वेदानीं कि चिन्न्यूनगुणो भवसीत्यथैः । पूर्वत्र तु त्वत्सदृशोन्यो भवतीत्यथः।। `
अथ तिडन्तात्प्रत्ययाः प्रदकर्यन्ते ॥ +*अति्ायने तमबिष्ठनो ॥ अतिद्यायनं प्रकर्षोभिभ-
वः ! एतदुपाधिका्थवृत्तेडरयाप्प्रातिपदिकादेतौ स्याताम् । तथा ““तिडश्चइति तिडन्ताच्च ।
बहूनामेकस्य निर्धारणे दत्तौ द्विवचनभिज्योपपदे तरब्ीयसुनो* दयोरथ॑योर्वचने विभज्ये विभ-
क्तव्ये चोपपदे तरबीयसुनोविधानात् । तौ अजादी गुणवचनादेवेतीष्ठनीयसुनोगैणवचनादेव निय-
मात्तिडन्तात्तरक्षमपावेव, एतदन्तात् भकिमेत्तिङव्ययवादाम्बद्वन्यप्रकरषे* किमादिभ्यो यो घस्त-
८ १ ) परत्वात् । ( २) लाभिषेये'
१ परथमगखः। ६९,
दन्तादूद्व्यप्रकरषे गम्थमाने आसुरित्यासुः । उकारोमकारस्यानन्त्यत्वेनेत्वनिवृत्तये हल््॑प्यते
तत्र “स्वरादिनिपातमव्ययम्? तथा #तद्धितश्चासर्वैविभक्तिः* इत्यसवेविभक्तियुक्तं तद्धितौ न्तं,
तथा “छ्ृन्मेजन्तः” इति (१) मेजन्तं, तथा ‹नत्कातोसुन्कसुन'? इति (२)तदन्तं, “अन्ययीभावश्चः"
इत्यन्ययीभावश्व. “तरघ्षमपौ घः” । तत्राणि (३)परे, “यचि भम्, यकारादावजादौ च स्वा-
दावसर्वनामस्थाने परतः पूवं भमिति धान्तस्य भसंज्ञा । इह स्वादयः स्वौजसमौडित्यारम्य
कण्पयंन्ताः । घान्तस्य शयस्येति च# । इवर्णोवणैयोरीति भसंक्ञानिमित्ते तद्धिते च परे रोप
इति लोपः, ( भवतितरां भवतितमां, ) तद्धिताश्च “तद्धिता” इत आरभ्य आपञ्चमाध्याय-
समासेवक्ष्यमाणाः प्रत्ययाः, आमन्तं छत्तद्धितसमासाश्च कृदन्तं तद्धितान्तं समासश्च प्राति-
पदिकमिति प्रातिपदिकं, कृतः समासाश्च वक्ष्यन्ते । प्रातिपदिकाक्च “इथापूप्रातिपदिकातः?
“स्वौजसमोटख््ाभ्यांभिसङेभ्यांभ्यसूढसिभ्यांभ्यस्डसोसाम््थोस्सुप्” इति विधीयमानेषु
स्यादिषु एकत्वार्थैमेकवचनं सुः,। तम्य च अव्ययादाप्सुपः अव्ययाद्विहितस्यापः सुपश्च ल-
गिति टुक् । स्वरादिष्वामितिपाादयन्यत्वम् , आबिति गप्डापृचापः शप्रशंसायां रूपम्+
प्रवसा स्तुतिः । एतदुपाधिकार्थान् डाप्प्रातिपदिकात तिङन्ताच्च रूपप् स्यात् । स्वभावादेत-
दन्तान्नपुंसक (४)प्रथमेकवचनमेव । तस्य ““स्वमोनैपुंसकात्” इति नुसकलिङ्गात्परत्बेन ठकि
प्रापने “अतोमू्” इत्यम्भावे *अमि पूर्वः+ अकोमि परे पूठंपरयोः पूंरूपमेकादेश्च इति पू्वेरू-
पत्वम् , तेन(भवतिरूप) इत्यादि भवति । एवं कल्पवबाद्यनन्तादपि स्वभावान्नपुंसकात्स्वादिका
यम् “अन्ययसवैनाम्नामकच् प्राक् टेः”रित्यकच् । तत्र “तिङ्श्च, इत्यनुचरत्तेरस्यापि टेः प्राग-
जातादिषु प्रागिवीयेष्वर्थेषु भवति । अकार उच्चारणार्थः, चकारः “चितः, इति स्वराः । तत्र
हि “चितः सप्रक्ृतेः, इत्युच्यते । ८ भवतकिं ) ।
अथ तिङो ऽन्ये खादेशा उच्यन्ते ॥ लटः शातृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे* ॥ खटः श्-
वृ्चानचावादेशौ स्यातामप्रथमान्तेन वचेत्सामानाधिकरण्यं भवति । तत्र शेषत्वादस्य र्टः
शता, तस्य शित्त्वात्सावेधातुकत्वे पूवेवच्छबाद्यः। शत्रन्तस्य “छरदतिङ्* इति तृतीयधात्व-
धिकारविहितस्य प्रत्ययस्य कृत्संज्ञाविधानात् छृदन्तत्वेन प्रातिपदिकत्वादविरशेषेण स्वादिप्र-
सङ्खे कमैत्वादविशेषेण स्वादिप्रसङ्धे कमैत्वस्य विवक्षितत्वात् “कमणि द्वितीयाः इति
द्वितीया । द्वितीयादिशब्दैः सुपां त्रिकाः पूर्वाचायप्रसिध््योच्यन्ते । तत्रापि सुपञ्नीणित्राणि
पदानि त्वैकशो भूय थासंख्यमेकवचनादिखक्ञानीति तिङ्बदेकत्वादौ करमेणेकवचनादि भवति ।
तत्रमोयेः ॥ सुडनपुंसकस्य सुडिति प्रत्याहारेणादितः पञ्च वचनानि गृह्यन्ते । तन्यनपुंसकस्य
संबन्धीनि सर्वनामस्थानत्वे उगिदचां सवेनामस्थाने धातोः*इति नुम् । उगितामङ्ानां लक्ष
नकारस्याञ्नतेः पूवंमधातोरगितः पश्चाद्धातोस्तस्मिन्ुम्। अच्चतिग्रहणादुगितो धातोयंदि
भवति अञ्चतेरेवेति नियसार्थकाद् ऽग्धातुग्रहणमधातुभूतपूवा्थ, नुमो मित्वात्*+मिदचोन्त्या-
त्परः* इत्येकन्र संनिविष्टानामचामन्त्यादचः परः ॥ नश्चापदान्तस्य क्षखिन अपदान्तयोनैकार-
मकारयोक्च॑ल्यनुस्वार इति नस्यानुस्वारः ॥ “अनुस्वारस्य ययि परसवणैः, ॥ स च “स्थाने-
न्तरतमः” इति नासिक्यानुस्वारस्य तादशो नकारः। (भवन्तं पश्य) (९) भवतस्तानित्यत्वात्
“स्वादिष्वसवेनामस्थानेः इति पू्ंस्य प्राक्षायाः पदसंक्ञायाः “यचि भम्” इति भसंज्ञया
परया ऽनवकादाया बाधात् “क्लां जशोन्ते, इति जशुत्वं न भवति । केकरणविवक्षायां,
“कर्ठैकरणयोस्तृतीयाः” उक्तः कर्ता ॥ *साधकतमे करणम क्रियाप्रसिद्धौ यत्कारकं कारका-
न्तरापेक्षया प्रष्टं विवक्ष्यते यद्यापारान्तरं क्रियानिष्पत्तिविक्षयते तत्करणम् । तदुक्तम्-
( १ ) मकारेजन्तम् । (२) त्वदन्तम्। (३) अपिपरे।
( ४ ) प्रथमेति बहुषु पुस्तकेषु नास्ति । ( ५ ) भक्ते प्ररयति ।
२० धातुवृत्तो- [भू
` क्रियायाः परिनिष्पत्तियेद्यापारादनन्तरम् ।
विवक्ष्यते यदा तत्र करणत्ं तदा सतम् ॥
वस्तुतस्तदनिदेश्यं नहि वस्तु ठ्यवस्थितम् ।
स्थाल्या पच्यत इत्येषा विवक्षा दश्यते यतः ॥
क्रियते येन येनैव तत्तत्करणमिष्यते ।
तेनाइवेन रथेनेति सिद्धं दीपिकयेति च ॥
इति । टाटकारष्टाङ्सीति विशेषणाथेः 'अन्यथा । “सुपां सुलग्"” इति विहितस्या-
पि ग्रहणमापदयेत ८ भवता तेन । भवदूर्भ्यां ताभ्यां, भवद्धिस्तेः ) हरादौ पदत्वाजश्च-
त्वम् । सप्रदानविवक्षायां “चतुथं संप्रदाने” कृदाद्यनमिहित इति शेषः॥ *+कममणा मयभिपरेति
स संप्रदानमू्# ददातिकम्मेणा करणभूतेन कर्ता यमभिप्रेति तदनिराकत्वे प्रेरयित्रनुमन्त
कारके सम्प्रदानम् । उक्तञ्च ।
अनिराकरणात्कतुंस्त्यागाङ्गं क्मणेप्सितम् ।
परेरणाचुमतिभ्यां च रभते संप्रदानता ॥
इति । दानं च पुनररहणाय कि चिदुदिश्य स्वीयत्यागः ( भवते तस्मै ददाति । भव-
दूभ्यां ताभ्यां ददाति । भवद्भ्यस्तेभ्यो ददाति ) अपादानविश्चायाम् “अपादाने पञ्चमी?
“श्रुवमपाये ऽपादानम्' सावधिकं गमनमपायः । तदुक्तम् ।
सैयोगभेदाद् भिन्नात्मा गतिरेव अमियेथा ।
ध्ववावधिरपायोपि समवेतस्तथा श्रुवः ॥
इति । ऽस्मिन् साध्ये यद् श्रुवमेतदनाविष्टं यत्कारकं तदपादानम् । तथाहि । `
अपाये यदुदासीनं चलँ वा यदि वा ऽचलम् ।
धुवमेवातदावेशात्तदपादानसुच्यते ॥
इति । त्रिविधं चेतत् । यथाह ।
निदिंष्टविषयं किं चिदुपात्तविषयै तथा ।
अपेक्ितक्रियं चेति त्रिधा ऽपादानमुच्यते ॥
इति । तन्न प्रथमं धातुना ऽभिदहितापायविषयं । द्वितीयं (१) धात्वन्तराथत्वेनाभिहिता-
पायविषयम् । तृतीयं तु साम्यादिना प्रतीयमानापायविषयम्् ( भवतस्तस्मादागच्छति ।
भवतो मेघाद्विद्योतते विद्युत् ) अत्र निःसरणाड्धं विद्ोतने विद्य॒तिवेत्तेते ( भवतस्तस्मादा-
इ्यतरः ) अत्र प्रकरष॑प्रत्ययसा्याद्विभागकारणतया प्रकषंलशक्षणा क्रिया प्रतीयते, अत्रावधि-
बिभक्तयोरेकीकारो विभागस्तद्धेतुरपकर्षणं च बौद्धम् । तथा चाह ।
बुद्धया समीहितकत्वाच् पञ्चालान् ऊुरुभिथेदा ।
पुनविभजते वक्ता तदापायः प्रतीयते ॥
इति । तत्रतत्र ङसीत्यनुवादार्था ङ्कारेकारौ । विभागोपायः, अस्मिम् साध्ये यद् धुव-
मेतद्धेतुभूतक्रियानाविष्टं तदपादानमिति सूत्राथैः। शेषविवक्षायाम्॥ षष्ठी रोष अनभिहित-
इति शेषः । कर्मादिभ्यो ऽन्यः प्रातिपदिकाथेन्यतिरेकदेतुः स्वस्वामिसंबन्धादिः शेषः द्विष्ठो
प्सो संबन्धो गुणभूतेन शब्देन प्रतिपाद्यत इति तस्मादेव षष्ठी न तु प्रधानात् ।
द्िष्टोप्यसौ परार्थत्वाद् गुणेषु व्यतिरिच्यते ।
इति । तथा वात्तिकमपि ८ उक्तं ूठेण ) इति । अस्याः प्रातिपदिकाथेसूत्रे यद
( १ ) धात्वथोङ्गाथत्वेन ।
१. प्रथमनगणः । २९१
८९) सामानाधिकरण्ये उपमंल्यातमधिकल्वादिति चोद्यस्य न वाक्याथेत्वादिति सामा-
नाधिकरण्यप्रतीतेर्वाक्यात्येन पदसंस्कारेलायामभावात् प्रातिपदिका्थंनिबन्धना प्रथमा `
यथा मवत्येवमत्रापि प्रधानगतदबन्धप्रतीतेर्वाक्यार्थत्मेन पदसस्कारेलायामभावान्न
श्रसङ्कः ष्या इति, परिहारभाष्यं चार्थरूपमेेतदेवंजातीयकमिति ८ मवतो ऽस्य स्वं, मवतो-
रनयोः, भवतामेषाम् । ) अधिकरणविवक्षायाम् ॥ “सतम्यधिकरणे च चकाराद् द् रान्ति-
कारथम्यश्च ॥ आधारोधिकरणम् ॥ कठैक्मणोः क्रियाश्रयभूतयोर्धारणक्रियां प्रति य आ-
धारस्तत्कारकमधिकरणम् । त्रिविधं चेतत् । यदाह,
क्ठक्मन्यवहितामसाश्चाद धारयत् क्रियाम् ।
उपकुर्वन् क्रियासिद्धौ शाखेऽधिकरणं रूग्रतम् ।
ओपटेषिकमेकं स्यात्तथा वेषयिकं परम् ।
अभिन्यापकमित्येवतत्रिधाधिकरणं मतम् ॥
आस्ते कटे शकुन्तः खे तिले तें ञ्यवस्थितम् ॥
क्रणेणाधारमेदानासुदाहरणदेनम् ॥
इति ( भवति कटे शेते ! मेधच्छन्ने भवति खे बखाका । भवति तिलं तेले, भवतोरनयः,
मवत्स्वेषु ) प्रथासामानाधिकरण्ये प्रथमासामानाधिकरण्या भावे च “नन्वोविभाषा” इत्य-
तो विभाषनुवृत्तेविकसल्पेन भवतः ॥ “प्रातिपदिका्थलिङ्परिमाणवचनमात्रे प्रथमा?१॥ भवन्न-
यम् । “हल्ङ्याब्भ्यः” इति सुलोपः । तकारस्य संयोगान्तलोपः । तस्यासिद्धत्वात् “न रोपः
प्रातिपदिकान्तस्यः, इति विधीयमानो नलोपो न भवति । ( भवन्तौ (२) । भवन्तः ) जसो
जकारो ऽसन्देहेन विभक्तिस्वरूपप्रतिपत्यथेः । ( भवत्तरः । भवत्तमः भवद्ूपः; । भवत्कर्पः )
इत्यादौ तरबादिविधिवत्। ८ भवत्कः ) । “प्रागिवात्कः, । “इवे प्रतिकृतौ", इत्यतः प्रा-
-गितः परेष्वजातादिष्वथंषु योत्येषु कः प्रातिपदिकादिति (क्र) तद्धितत्वान्न ककारस्येत्वम् ।
शत्रभावे भवतीत्यादि पूर्वमुक्तमेव । अत्र तिङः स्थानिवत्त्वेन रत्वाच्छत्रादेक्ञो न भवति, वा-
ग्रहणस्य उ्यवस्थितविभाषाविज्ञानात् । यदि हि स्यात्स्यानिवद्धावेन तिडन्तादस्माच् तरप्
किमेत्तिङ्ज्य' इत्याम्स्यात् । ततश्च भवत्तरामिति तृतीयं रूपं स्यात् । असामानाधिकरण्ये
खल्वपि भवत इदं ८ भावतम् ) *तस्येदम्५ षष्ठीसमर्थाद् ङथापप्रातिपदिकात्संबन्धिन्यथ
ऽणिति अण् । *तद्धिते ष्वचामादेः* इति वृद्धिः जिति णिति तद्धिते परेऽङ्गस्याचामदेस्चो ब्द्धि-
रिति । इयं च ‰+अत उपधाया* इति जिति णिति प्रत्ययमात्रे परे ऽङ्स्योपधाया अतो वि-
धीयमानां बृद्धिमपवादत्वाद्वाधते । न च भवत इत्यस्य देवदत्तादिविश्ेषापेक्षत्वादस्तीहापि
सामानाधिकरण्यमिति वाच्यम् । तहि सापेक्षत्वादस्मात्प्रत्यय एव न स्यात्। *^समथे
पदविधिः* इतीह शाखे पदविधिः सम्थेपदाश्रय इत्युक्तत्वात् । इदमप्युदाहरणं, ( भवतो
भक्तिभवद्क्तिरिति ) । *षष्ठी* षष्ठयन्तं समेन सुबन्तेन वा समस्यत इति समासः । *सुपो
धातुप्रातिपदिकयोः* इति तद्धितान्तसमासप्रातिपदिकयोरन्तभरं तस्य सुपो लक् । अश्र के चि-
छडिति वत्तेमाने “र्टः शाक्शानचो इति पुनरुडग्रहणाद् “नन्वोर्विभाषा” इति भूते वि-
हितस्यापि ल्टोप्येतावादेश्ञौ भवत इति । एतद्धाष्यवार्तियोनाक्तं वृत्तिकारस्य च नेष्टम् ।
यदाह रुडितिवसैमाने पुनरँडग्रहणात् क्रचित् प्रथमासामानाधिकरण्येपि भवतीति ॥ शसंबो-
धने* च दतृशानचाविति शेषः । आभिमुख्यकरणं संबोधनम् , तच्च स्वभावात्कचित् कायं
विनियोगार्थम् । यदाह । `
| सिद्धस्याभिसुखीभावमात्रं संबोधनं विदुः । |
प्राक्षाभिसुख्यो द्य्थांऽत्मा क्रियायां विनियुज्यते ॥
(१ ) पदस्मा। (२) न्तो । भवन्तस्त।
२ धातुचत्तौ-- [ भू
इति । हे सुखमनुभवन्नथैस्य *लक्षणरेत्वोः क्रियायाः* रक्षणं चिन्ह, हेतुः कारणं.
क्रियाया लक्षणदेत्वोवेर्तमानाद्धातोखैटः शतृदानचो स्याताम् , (शयनमनुभवन् यवनो भुङ्क्ते)
अत्र शायननुभवनं यवनभोजनस्योपरक्षणे, शुशरूषुभेवन्विद्यामधिगच्छति, अत्रापि शुश्षा-
भवनं विद्याधिगमस्य हेतुः । योगद्वयमिदं प्रथमासमानाधिकरणे नित्यार्थम् । प्रथमा च
““संबोधने च” इति संबोधनाधिकप्रातिपदिकाथं विहिता *माङ्याक्रोरो* आक्रोशः शपनम् ।
अस्मिन् गम्यमाने माङ्गुपपदे शतृशानचौ भवतः ८ मा भवन् ) ^“माडि लुड् इति प्रा
अस्मादेवादेशवचनाल्लडनुमीयते । सुखमनुभवन्नित्यादौ ““कर्वकर्मेणोः कृति इत्यनयोः
कृद्योगे विधीयमाना षष्टी न भवति, +न खोकाव्ययनिष्ठाखरथैतृनाम्# इति लादियोगे प्रति-
षेधात् । र इति शतृशानचौ कानच् क्रसुकिकिनो चोच्यन्ते । उ इत्युवर्णान्ताः, उः, इच्छुः,
उकः प्रत्यय एव । अव्यय इति “@ृन्मेजन्तः" । “क्त्वातोसुनूकसुनः इति उक्ता अव्ययक्तः ।
“क्तक्तवत् निष्ठा” । खरथेः खर् युच् तुन्निति “पूङ्यजोः शानन्” इति शानन्नाद्य “तुन्”
इति वृनूपर्यन्ताः प्रत्याहारेणोक्ताः । प्रत्याहारश्च “ख्टः शतृ" इति तशब्दस्य तृनो नकारेण ।
सुखस्यानुभवन्निति प्रयोगः शेषरश्षणषष्य्या, अच्र पष्टठीसमासः #पूरणगुणसहिता्थसदञ्ययत-
व्यसमानाधिकरणेन^ इति पूरणादिंभिः षष्ठीसमासो न भवति तत्र पूरणा इति पूरणप्रत्य-
यान्ताः । गुण इति गुणद्वारेण गुणिनि वत्तितुं शक्ता गुणगुणिनिष्ठाञ्यक्छादयः, ये तु गुणं स्व-
निष्ठतयेवाभिदधति ते रसादयस्तत्स्थेश्च गुणेः षष्टी समस्यत इति तैः समास उक्तः । सुदहि-
तार्थास्तृप्त्य्थाः । सदिति #तौ सत इति सत्सं्लौ शतृशानचौ । अन्यया उक्ताः । तव्यो न
सानुबन्धकः । निरनुबन्धकग्रहणे न सानुबन्धकस्येति । समानाधिकरणमेकविभक्त्यन्तं विशे-
षणं विश्ोष्यं च । 1
अथ शात्रन्तात्खीप्रत्यया इह प्रद्श्येन्ते । उगितश्च । यत्प्रातिपदिकमवयवद्वारेण सा-
्षाद्रोगित् “येन विधिस्तदन्तस्यः इति तदन्तात् , व्यपदेशिवद्भावेव केवलाच्च प्रातिपदि-
कात सिया ङीप्स्यात् । ङकारः सामान्यग्रहणाथैः, पकारस्तदविधाताथः । `ग्रहणवता
प्रातिपदिकेन तदन्तविधिनेः 'व्यपदेशिवद्भावो ऽप्रातिपदिकेनः इति परिभाषे प्रातिपदिकस्य
स्वरूपग्रहणेन प्रत्ययविधिविषये इति नेह स्तः । डीबन्तस्य भू स्त्रयाख्यो नदी । अन्यान-
पेक्षया खियां वृत्तमीदृदन्तं नदी, नदीत्वे भशापृश्यनोनित्यमू* शपृश्योनिमित्तत्येन सबन्धिनः
शतुनित्यं जुम् शीनद्योः परयोः, युम् मित्त्वादन्त्यादचः परः । इह नदीशब्दो नच्यवयवे वर्तत
इति शतुैदीपरत्वम् । ८ भवन्ती । अतिभवन्ती ) उ्यन्तत्वात्स्वादिषु सोहैल्ड्यादि रोपः ।
( भवन्त्यो । भवन्त्यः ) अजादौ “इको यणचि?” इति संहितायां यण् भवति । प्रथमयोः
पूर्वसवणैः *इत्यकः प्रथमाद्वितीययोरजादौ विभक्तौ परतः पूवपरयोः पू्वसवणेदीषैः। एक इत्येत-
दत्र न भवति, “दीर्घाजसि च इति निषेधाच् चकारादिज् गृह्यते । ( हे भवन्ति )। *+अ- `
म्बार्थनद्योैस्वः* इति हस्वः । अम्बार्था माच्र्थाः । ““एडहस्वात्संबुदधेः,, इति -संबुद्धेहेरो
रोपः ॥ #एकवचनं सेब द्धिः ॥ संबोधने प्रथमाया इति शेषः । ( भवन्तीम् ) (१) ५८२
“अमि पूर्वः? पूर्वस्वणेदुरधेश्च यणं बाधेते । डिद्भचनेषु *भाण् नदाः* ` इति ` रित्वादादो-
गमे “आटश्च इति ययायोगमेकार ओकारश्च वृद्धिः । ८ भवन्त्यौ, भवन्त्यः ) । आमि
“हस्वनद्यापो नुट्” इति नुट् रित््वादादौ, ( भवन्तीनाम् ) सक्चम्येकवचनस्य “डराम्नद्याम्नी-
भ्यः" इत्यामादेशे । ८ भवन्त्याम् ) । नीशब्देन तदन्तो ग्रामण्यादिरूच्यते । ८ भवन्तितस
भवन्तीतरा ) पू्ैवत्तरप् । अत्र घरूपकर्पचेखड्रुवगोत्रमतहतेषु डथोनेकाचो हस्वः* इति
घादिषु परेषु ङयन्तस्यानेकाचो विधीयमानो नित्यो हस्वः *+उगितश्च इत्युगितः परस्या
नया उच्यमानेन हस्वविकल्पेन बाध्यते, अत्र घादयः प्रत्ययाश्चेख्डादीनि प्रातिपदिकानि ।
ति - = अ
( १) भवन्ती ।
„ कि ध्रथम्गरः । २३
अत्र हरदत्तः । चेरडादीनां वृत्तिविषये कुत्सनवचनत्वात्. तैः “कुत्सितानि कुत्सनैः इति
समास इति । न्यासकारस्तु चेरडन्रुवगोत्राणामेवं समासमुक्त्वा मतहताभ्यां तु “विशेषणं
विकष्येण' इत्याह । एदं तमबादिष्वप्युदाहायैम् ॥
अथ नपुःसकप्रक्रिया ॥ (मवत् ब्राह्म णङलं तिष्टति परयेति वा) “स्वमोनैषु'सकात् इति
इति लुक् । ( भवन्ती कुरे ) “नपुंसकाच्च त्योडः शीभावः । ओौङिति प्रथमाद्वितीययोदि
वचनस्य पूर्वाचा्यैसं्ञा । शकारः “शीनद्योः” इति नि्द॑शाथैः । «“शपूक्यनोः इति नित्ये
नुमागमः । ( भवन्ति कुखानि ) । *जरशसोः शिः इति नपुंसकाङ्गात्परत्वे जश्शसोः शिरा-
देशः । शकारः शीति तत्रानुवादाथैः । ““शि सर्वनावस्थानम्"” इति शेः सर्वनामस्थानत्वे ।
#नुसकस्य इ्ख्चः* इति अलन्तस्याजन्तस्य नपु"सकाङ्स्य स्वेनामस्थाने नुमिति नुम् ।
भवतेत्यादि पुंरिलिङ्गवत् । ॑
अथ शानच् ॥ ( व्यतिभावमानः) “आने मुक्" इत्यदन्तस्यानपरत्वेन सुक्कित्त्वादत्यः ।
( व्यतिभवमानो ) “प्रयमयोः पूवैसवणेदीर्षैल्य “नादिचि” इति निपेधे “वृद्धिरेचि इति
बुद्धिः, ८ व्यतिभवमानात् ) । *+लस्माच्छसो नः पुःसि* इति तस्मात्प्रथमयोः पूवेसवणैदी-
घत् परस्य शसः सकारस्य न इतिं नकारादेशः ( व्यतिभवमानेन ) ॥ भगङ्सिङ्सामिना-
त्स्याः ॥ अदन्तादङ्कात्परेषां यादीनां यथासंख्यमिनादय इति इनादेशे गुणः ( व्यतिमवमा-
नाभ्याम् ) *सुपि =* इत्यदन्ताङ्स्य दीं इति सुप्परत्वादधैः । (व्यतिभवमानेः ) *अतो
भिस रेस्* इत्यदन्ताङ्गात्परत्वेन भिस रेसादेशः। (व्यतिभवमानाय) *ङेयैः इत्यदन्तादङ्ा-
त्परत्वेन यादेशः । “कष्टाय, इति निरदशात्सन्निपातपरिभाषाया अनित्यत्वात् “सुपि, दी्ैः
(ग्यतिभवमानेभ्यः) । अत्र क्लादिबहुवचनसुप्परादन्ताङ्गत्वेन “बहुवचने क्षल्येत इति दोधे-
श्च प्राप्नोति, तत्र विप्रतिषेधे परं कायैम्* द्वयोस्तुल्यबलविरोधे परस्य प्राप्यमाणत्वात्पर-
मेत्वं प्रवत्तैते । ८ व्यतिभ वमानात् । व्यतिभवमानस्य ) “राडसि, इत्यादिना सिङ्सो-
रात्स्यो । ८ व्यतिभवमानयोः ) *भोसि =+ इत्यदन्तस्याङ्स्यौस्परत्येनेकारे ऽयादेशः ।
( व्यतिभवमानानाम् ) “'हस्वनद्ापो नुट्” इति ह स्वान्तस्याङ्स्य नाम्परत्वेन “नामि
इति दीधः । “सुपि चः" इत्येव वा, (व्यतिभवमाने) । “आद्गुणः” । ८ व्यतिभ वमानेषु )
एत्वे षत्लं, व्यतिभवमानस्येदं ( व्यतिभवमानम् ) । अच्रासामानधिकरण्ये शानच् *त-
स्ये इत्यण्यादिनृद्धिः । #न य्वाभ्यां पदान्ताभ्यां पूर्वो तु ताभ्यामेच्* इति पदान्ताभ्यां
यकारवकाराभ्यां परस्याचामादेस्चो बृद्धिने भवति कि तु ताभ्यां पूवमेज् (१)भवति तद्धिते
ज्णिति किंति वा पर इत्येतस्य “न कमैव्यतिहारे” इति निषेधः ।
अथ च्ियाम् ॥ ( व्यतिभवमाना ) ॥ *अजाचयतष्टाप्* ॥ अजादिगणपठितादकारान्ताच्च
प्रातिपदिकात् ख्यां टाबिति यप् । पकारः समान्यग्रहणार्भः, टकारस्तदविधाता्थैः अत्र
शानचः स्थानिवत्त्वेन रितत्वात् *िड्डाणनुद्रयसनजदघ्लन्मात्रच्तयप्टक् ठनकनक्तरप् (२)
ख्युनाम इति यथा कथं चित्.रितः प्रातिपदिकाडढा्न्ताचानुपसजैनात् श्ियां विधीयमानो
ङीप्, ट एव इद् यस्य स ॒दिदित्यवधारणस्याश्रयणाछ्छटश्च व्यनुबन्धकल्वान्न भवति, सामगी-
स्यादौ टको ऽनेकानुबन्धकत्येऽपिं एित्वसामर्थ्यात् डीप् , र्टस्तु रित्त्वमेत्वाचयर्थ॑तया सावका-
शम्। हटडयादिना सुरोपः । ८ व्यतिभवमाने ) “आड आपः”? इत्यापः परत्वेनोडः शी-
मावे गुणः $कारप्रत्ययपरत्येन “यस्थ इति रोपो न भवति । [“भौडः श्यां परे प्रतिषेधः]
इति निषेधात्। ८ व्यतिभवमानाः ) । सव्णदीर्धैः । ( हे व्यतिभवमाने ) । “संबुद्धौ च!
इत्याप एत्वम् । एडः परत्वात्सोर्छपः। ८ व्यतिभवमानया ) । “आङि चापः” इत्येत्वे
ऽयादेशः । आङिति ठृतीवेकवचनस्य पूर्वाचार्यसंना । चकारात् “आसि च ( व्यतिभवमा-
( १ ) यथासंख्यप्रजागमो । (२) ख्युनामिति क्वचिन्नास्ति ।
२४ धातुवृत्तो-- | भू
नाये ) । श्याडापः# इति आपः परस्य डिद्रचनस्य याडागमष्टित्वादादिः । “वृद्धिरेचि” इति
वृद्धिः । ८ व्यतिभवमानायाः ) । व्यतिभवमानयोः । “अङि चापः, इत्येत्वेऽयादेशः ॥
व्यतिभवमानानाम् । “"हस्वनद्यापो चुद् । व्यतिभवमानायाम् । डरामादेश्चः, ८ व्यति-
भवमानासु । )
` अथ नपुसकम् ॥ ( व्यतिभवमानम् ) “अतोम्” इत्यम्भावः । ( व्यतिभवमाने ) “नपुं
सकाः, इति शीभावे पूर्ववदौडः श्यामिति यस्येतिरोपनिषेधः । ८ व्यतिभवमानानि ) 1
“जशह्ञसोः शिः” ॥ “नपुंसकस्य इ्चलचः” इति नुम् । *सवेनामस्थाने चासंडुद्धो* इति नान्त-
स्याङ्गस्योपधाया दीः । हे व्यतिभवमानेत्यत्र “अतोम् इत्यम् भावेऽमि पूैत्वे “ए
स्वात्" इति संबुद्धेहंरो मकारस्य रोपः! वतीयादि पुंछिङ्गवत् । *ल्टः सद्रा* इति र्ट इव
दोपि शतृशानचोविधानाद् भविष्यन्नित्यादि र्डत् सवेसुदाहार्थम् । तत्र लिया नपुंसके द्विवचने.
च *आच्छीनदोयम्* इति युम्विकल्पो विदोषः । अन्रानुव्रत्तं शतृग्रहणं स्वावयवे वते । तेना-
वर्णान्तादङ्गात् परो यः रात्रवयवस्तदन्तस्याङ्गस्य शीनद्योः परयो नुमिति सूत्रार्थः, अथ
वाऽवर्णान्तादङ्गात् शीनद्योः परयोः शत्रन्तस्य वा जुमिति। तत्र येन नाव्यवधानमिति
तकारेण व्यवधानमाश्रयिष्यते, अवर्णान्तादङ्गात्परो यः इता तदन्तस्याङ्गस्येति सूत्रार्थो
नोक्तः । अङ्गान्तस्य शात्रवयवस्य चान्तरङ्गत्वाञ्चमः पू्वेमेकादेशे व्यपवर्गाभावाद्वर्णान्ताङ्ञा-
त्परस्य शतुरसंभवात्। न चान्तादिवद्धावः उभयत आश्रये नान्तादिवत्? इति निषेधात्,
भूतपूेगत्याश्रयणे तु लुग्विकरणादावदयी श्नतीत्यादावपा स्यात् । ( व्यतिभविष्यमाण ) इ-
त्यादौ +अदूकुप्वाइनुमव्यवायेऽपि* इति णत्वम् । अडादिभिन्यैवायेपि रषाभ्यां परस्य समा-
नपदस्थस्य नो ण इति सूत्रार्थः । मविष्यतन्नित्यतु “पदान्तस्य, इति निषेधान्न मवति ॥
अथ सनादयः प्रदकष्येन्ते ॥ शधातोः कमणः समानकर्वकादिच्छायां वा* ॥ यो धातुरी-
पिक समानकठैकश्चादरारेण तस्मादिच्छायां वा सन् स्यात्, नकारो निदैलाद्य्थः ॥ +सनि
ग्रहगुहोश्च ॥ प्रहिगुहिभ्यासुगन्तादेकाचश्च परस्य सनो नेडितीडनिषेधः । #+इको अल्+ इति
उगन्ताद्धातोः परस्य क्रादेः सनः कित्वान्न गणः सन्यङो ९तदन्तस्य प्रथमेकाचो द्वे भवतो-
ऽजादेस्तु द्वितीयस्येति दित्वेऽभ्यासकायम् । *सना्यन्ता धातव इति सनादिणिङ्पर्न्तानां
प्रत्ययन्तानां धातुत्वात्पूवे वह्छादिषु तिबादयः । बुभूषतीत्यादि । किटि कासप्रत्ययान्ताच् धा- `
तोखिटि पर आम्प्रत्यय इत्याम्। अकारो मकारपरित्राणाय । सूत्रे त्वत एव निद॑शात्पररूपम् \
“अतोखोपः"आदूधे धातुक इति सनोऽकारस्य रोपः। “भाम” इत्यामः परस्य लेटैक्। प्रत्यय
क्षणत्वेन कृदन्तात्वादुत्पन्नस्य सुपः स्वरादिष्वामिति पा खादन्ययत्वाट्लक् । तन्न यद्यामा सा-
हच्यादमपि तद्धित एवेत्युच्यते तहिं “आमइत्येव लुगभविष्यति । छिङ्ग्रहणं तु तन्न निवसति
ष्यते । अत्रामन्तस्याव्यक्तपदाथेकत्वात्पदत्वाय प्रथमातिक्रमे कारणाभावोत्सुरेवोत्पद्यते ॥
तस्य हद्ृडयादिरोपः, सिद्ध इति किं लको विधानेतेति । यदा तु प्रयोगवश्चाद् द्ित्वाद्यभि-
व्यक्तौ द्विवचनायुत्पद्यते तदर्थं लगेषितव्यः॥ *छरन् चानुप्रयुज्यते किटि ॥ आमन्तस्य पश्चा-
द्ेवोध्यवहिता एव छृमभ्बस्तय एव छिट्पराः प्रयोक्तव्याः अत्र “अभूततद्धावे कृभ्वस्तिः,, इति
करदाब्दस्य करना द्वितीयेति जकारेण प्रत्याहारनिदं शात् कनिति कृम्वस्तय उच्यन्ते । ८ बुभूषां
चकार >) बुभूषां बभूव अत्र *मोनुस्वारः* । पदान्तस्य मोनुस्वाये दलीत्यनुस्वारे तस्य श्वा
पदान्तस्य इति यजि परे विधीयमानः प्रसवणेविकल्पो भवति । अनुस्वारः पश्च उदाहायैः ।
“आम्प्रत्ययवत् कजोऽनुप्रयो गस्य, इत्यन्र पूवेवदित्यनुदत्त्या पूववत् कुनोऽनुप्रयोगस्येति द्वि-
तीयोऽपि योगः संपद्यते । तत्राद्य आमूप्रत्ययप्रकुतेरिवाकत्रेभिप्रायेष्यनुप्रयुज्यमा नस्य कुज आ-
त्मनेपदं प्राकरणिकः विधत्त । द्वितीये त्वर्थात् पू्वैस्येव कत्रेभिप्राये परस्मेपदमित्यत्र आमूपर-
कुतेः शेषत्वेन नित्यपरस्मैपदित्वात् कुजोऽपिं परस्मेषदमेव । इदमेव कन् ग्रहणमनुयोगे कुजिति
प्रत्याहारण्डणमिति ज्ञापयति । अन्यथाऽनुप्रयोगस्येत्त्येव ब्रूयात् । ८ बुञुषामास ) अक्र `
अ] प्रथमगखः। २५
“अस्तेर्भूः? इत्यार्धधातुके विषये विधीयमानो भूमावोऽनुप्रयोगे प्रत्याहारग्रहणसामर्थ्यादचत्र
भवति अन्यथा प्रतिपत्तिखाघवाय कुभ्वित्येव ब्रूयात् । ( बुभषिता ) इव्यतो रोपो गुणं पर-
त्वाद् वार्णादाङ्मिति वा बाधते । ( उुमूष्यति ) बुभूषतु । अबुभूषत् । बुभूषेत् ।. आल्िषि
(इभूष्यात् ) “अतो येयः न भवति, उगद्धेधातुकत्वात्। अत्र अकृत्सावधातुकयोदीषः इति
अक्रद्यकारेऽसार्वधातुके च परेऽजन्तस्याङ्गस्य विधीयमानो दधौ ([ण्य्लोपावियङ्यण॒गुण-
रद्धिदीषेभ्यः पूेविप्रतिषेधेन] इत्यद्छोपेन बरीयस्त्वेन बाध्यते । (अवुभूषोत्) । “अस्तिसि-
चोऽप्रक्ते” इति ईडागमे (इट ईटि इति सिचो रोपः । [सिजृखोप एकादेशे सिद्धो वक्तव्यः]
हति सिजलोपस्य पूेत्रासिद्धत्वाभावात्सवणेदी्धः। ८ अबुभूषिषुः ) । “सिजञम्यस्त
इति जस् । अबुभू षिष्यत् ।
अथात्मनेपदम् ॥ ८ व्यतिब्ुभूषते । व्यतिबुभूषां चक्रे ) । “आमूप्रत्ययवत्, इति नि-
त्यस्तङ् करजः । ( ज्यतिबुभूषां बभृव । आसेति वा । व्यतिबुभूषिष्यते । व्यतिबुभूषिषीष्ट
व्यत्यबुभूषिष्यत ) सर्वत्र *पूवेवत्सनः* इति तङ् । सनः पूवां धातु्येन निमित्तनात्मनेपदी
सन्नन्तमपि तेनैव तथेत्यथ : ॥
` अथ भावकर्मणोः ॥ (उुभूष्यते त्वया अनुबुभूष्यते सुखम् ) । यकि-“अङ्रत्सावैधातुकयो-
दीर्घः इति दीर्घं बाधित्वा “अतो रोपः” पूवे विप्रतिषेधेन भवति (वुभूषां चक्रे भवता । अनु-
बुभूषां चक्रे सुखम् । बुभूषामास इति वा ) इहानुप्रयुज्यमानस्थामन्तार्थाभिव्यक्तिमात्रकर-
त्वात् करोतेभवि, इतराभ्यामकमेकत्वाद् भाव उपपद्यते । प्रयुज्यते चैवं 'रोमन्थमन्थरचरूदगा-
रुसास्नमासां चक्रे निमीर्दरसेक्षणमोश्षकेणः । श्रकारोनाकाशे दिनकरकरान्विक्षिपद्िस्मि- `
ताक्षैरमरेन्द्रेरौपेन्द्रं वपुरथ विशद्धाम वीक्षां बभूव, इति । #ह एति+ इत्यस्तेर्हत्वं तासिसाह-
चर्यात्सार्वधातुको त्तमेकवचने एवेतीह “लिटस्तञ्चयोः” इति तशद्वस्येशीटश्चैत्वे न भवतीति ।
के चित्त तासेरुत्तमेकवचनमेकारः संभवतीत्येतावन्मात्रसाह चयाश्रयेण लिडुत्तमेकवचनेपि
हत्वमिच्छन्ति । तत्र साहचयेसंकोचे कारणं न विद्मः । ल्ङ्टटोराशीखिडि लुडि च कर्तवदेव
रूपम् । न च चिण्वदिटि बद्धौ च *अतो युक् चिण्ङृतोः* इत्याकारान्तस्य चिणि ज्णिति
करति च परे युको विधानाद्रुपमेदप्रसङ्गः, श्यल्रोपोः इत्यादिना बृद्धेरतो रोपेन बाधस्योक्त-
त्वात् । लुङेकवचने तु चिणो विधानात् तत्राबुभूषीति विशेषः । * तथा लोटि खड विध्यादि-
लिङि करतैवत् प्रक्रिया । यक् तु विशेषः कम॑कत्तेरि [ भूषाकमैकिरादिसनां चोपसंख्यानम-
स्यत्रात्मनेपदात् ] इति यक्चिणोनिषेधात्सरवत्र कवृवद्रपम् । वत्करणात्स्वाश्रये भाषे रुकार
यक्चिणोविषये कमेवद्रपम् 4 क्तरि तृतीया विशेषः । ( अभिनुभूष्यते राच्चणा स्वयमेवे-
त्यादि ) । इच्छायाः कर्वस्थत्वेन क्मैस्थत्वाभावेऽपीष्यमाणस्य प्राधान्यात्तस्य च कर्मस्थ-
त्वादस्ति कर्मवद्भावः । अत एव “भूषाक्मै,, इति यक चिणो निषिध्येते ॥
अथ यङ् ॥ श्धातोरेकाचो हरादेः क्रियासमभिहारे यङ्* ॥ पौनः पुन्यं श्रशार्थो वा `
क्रियायां समभिहारस्तत्र चोत्ये एवंविधाद्धातोयेङ् स्यात् ।'द्विवैचनादि पूर्ववत् ॥ श्गुणो
यङ्लकोः* ॥ यङ्लुकि चाभ्यासस्येको गुण इति गुणः । ( बोभूयते ) । “अनुदात्तङितः,
इत्यादिना ऽऽत्मनेपदम् । यडो डकारस्य गुणप्रतिषेधाथत्वेनावयवे चरितार्त्वान्न समुदाया -
थैत्वमिति यडन्तस्य धातोरज्न्त्वात्कथमात्मनेपदमिति नाशङ्खयम् , तत्र धातुग्रहणाभावात्
डिन्मात्रात्परस्य तस्य तद्विधेः । अनुदात्तेतो ये धातवो डितिश्चेति प्रायिकाभिप्रायं बृत्तिका-
रचनम् । अथ वा ““ङितङ्चः” इत्यत्र शब्दादित्यध्याहायम् । अत एवानुदात्तेतो डितश्च रे
श्रातव इति नोक्तम् । चडन दिष्वतिप्रसङ्गपरिहारस्तत्र तत्र वक्ष्यते ( बोभूय्यते त्वया ।
-अनुबोभू्यते सुखमित्यादि ) सनन्तवत्प्रक्रिया । कमेवत्कमैकर्ता । लुडि तशब्दे "“अचःकर्म-
कतरि” इति चिणो विकल्पनात्पक्षे सिजपि भवति । तेन ८ अभ्यबोभूयि शत्रुः स्वयमेव, अ-
भ्यभृष्ट इति च ) वत्करणाद्धावे लकारे नित्यं चिणेव । अभ्यबोभूयि शच्रुणा स्वयमेवेति ॥
3३ मा० चार
२९ | धातुवृत्तो- [र
अथ यङ् लुक् ॥ श्यज्ञोऽचि*£ च ॥ यङोचि प्रत्यये नित्यं लुक् । चकारेण बहुरुग्रहणाजुक-
पणादयं वि कल्पेनानैमित्तिकोऽपि । प्रत्ययरक्षणेन यडन्तत्वाद्धातुत्वे ख्डादि । द्विवचनम् ।
आत्मनेपदं तु डिन्मात्रात्तदिेः प्रत्ययरक्षणत्वाभावाज्न भवति। [चकेरीतं परस्मेपदि अदादि-
वच्च] इति वच नाद् #अदिप्रशतिभ्यः शापः । इत्यदादिभ्य उत्तरस्य शपो विधीयमानो दग्य-
ङ्गन्तेऽपि भव ति । चकंरीतमिति यङ्लुगन्तस्य पूर्वाचायंव्यपदेशः । अन्न परस्मेपदीयानुवादो
न विधिरित्याहुः ॥ श्यडोवाभ इति यङ्लगन्तात्परस्य हलादेः पितः सार्वधातुकस्य वा
$डागमः ( बोभवीति । बोभोति ) । “भूसुबोस्तिडि” इति गुणनिषेधोत्र न भवति “दाधत्ति?
सूत्रे बोभू त्विति (१)गुणाभावार्थान्निपातनाज् ापकात्। इदमेव "प्रकृतिग्रहणे यजङ्लगन्त-
स्यापि ग्रहणम्?इत्यत्रज्ञापकम् 1 ( बोभूतः । बोुवति ) ॥ अदभ्यस्तात् ॥ अभ्यस्ताद्-
दवात्परस्य प्रत्ययादेक्षकारस्यादित्यदादेशे उवडादेशः ॥ +उभे अभ्यस्तम् ॥ अस्मिन्प्रकरणे
चे द्रे विहिते ते उभे अपि समुदिते अभ्यस्तम् । तथा +जक्षित्यादयःषड्* इति । जश्च एत-
दादयो जागरं दख शास दीङ् वेवीङ् चकास् । (बोभवां चकार) पूर्ववत् छृनोनुप्रयोगस्येति
करमो नित्यं परस्मेपदम् । (बोभविता । बोभविष्यति । बोभवोतु । बोभोतु) (बोभूतात् ) इ-
त्यत्र च डिदित्यादित्यनुव्र्तेस्तस्य च श्रूयमाणस्य पितश्चोदेश्योपादेयत्वन्यत्ययेन पिन्न ङिति
डिन्न पिदित्य्थद्रयस्य भाष्ये समाश्रयणात्तातडः स्थानिवत्त्वप्रासं पित्त्वं डिन्त्वेनानवकाशेन
निवार्यत इति ेडभावः ८ बोभूहि ) “सेद्येपिच इति पित्त्वनिषेधादीड्गुणो न भवतः ।
( बोभूवानि । बोभवाव ) । आडुत्तमस्य पित्त्वात् उवङ् बाधित्वा परत्वादगुणो भवति ।
अहा दित्वादीडभावः । ( अबोभवीतत् । अबोभोत् । अबोभूताम् । अबोभद्घः ) “सिज-
भ्यस्त' इति जुति “जुसि चः इतीगन्तस्य गुणः । . ( बोभूयात् ) यासुटो डिन्त्वेन पित्त्व-
स्य निवरतनादीरोभावः । आशिषि त्वसावेधातुकत्वेन छिडः सरोपभावो विशेषः । बोभूयु-
रित्यत्र जुस् भावे “उस्यपदान्तात्” . इति पररूपत्वम् । यासुटो ज॒ सुभक्तत्वेन “जलिः, इति
गुणोच्र न भवति, येन ना प्रासिन्यायेन “सावेधातुकमपित् इत्यदिष्टङन्त्वाश्चस्य निषेध-
स्येव तेन बाधात्, तत्र “क्सस्याचि? इत्यतोचीत्यधिकारादजादो जसि तद्विधानाद्वा ।
( अबोभोत् । अबोभूवीत् । अबोभूताम् । अबोभूवन् ) । “गातिस्था? इति सिचो लुक् ॥
“भ्यो वा” इतीटो विकस्पः । सिचः प्रत्ययलक्षणेन “अस्तिसिचोः इति नित्यस्तु न भवति,
श्रूयमाणे सिचीत्युक्तत्वात् । दैदपक्षे “जुवो बुग्” इत्यजादिरक्षणो बुडनित्यत्वाद्गुणं बाधते ।
अ बोभू वन्नित्यत्र सिचः प्रत्ययलक्षणेन “सिजभ्यस्तः इति जसमावः (आतः? इति निय-
मान्न भवति । अभ्यस्ताश्रयस्तु विदिसाहचर्याल्लङ्विषय इति नेह प्रसज्यते । विदेर्चव्य-
वहितो क्षिरुड्येव संभवति । न च सिचा साहच्याल्लङविषयोपि स्यादिति वाच्यम् । “वि~
प्रतिषेये परम्” इति परसाहचयंस्य बरीयस्त्वात् । अबोभविष्यदित्यादि ॥
अ थात्मनेपदम् ॥ ( व्यतिबोभूते । व्यतिबोश्ुवाते ) । अजादावुवङ् । ८ व्यतिबोभवां -
चक्रे । ठ्य तिबोभवां बभूव । ) “आम्प्रत्ययवत्? इति छरनो नित्यं तङ । ८ व्यतिबोभवि-
तासे । ञ्यतिबोभविष्यते । व्यतिबोभूताम् । व्यतिबो्रुवाताम् ) अजादाढुवङ् । उत्तमे पि-
त्वाद् गुणः । ( व्यतिबोभव । व्यत्यबोभूत । व्यत्यबोथुवाताम् । व्यत्यबोशचुवि ) । पूर्वै
व दुवड्जादौ । ( व्यतिबोभुवीत । व्यतिबोभरुवीयाताम् । व्यतिबोभुवीय ) । पूवेवदजादा-
दुङ् । आग रिषि ८ व्यतिबोभिविषीष्ट ) । आद्धेधातुकत्वादिड्गुणो । ध्वमि “विभाषेटः”
इति मू ड न्यविकल्पो द्रटव्यः । व्यत्यबोभविष्ट । ध्वमि पूवेवन्मृद्ध॑न्यविकल्पः। ८ व्यत्यबो-
विष्यत ) भावक्मेणोः कमेकत्तेरि च ( बोभूयते त्वयेत्यादि ) सर्व प्र्तिवन्नेयम्, अभ्यास
एको विरोषः ॥ | |
` (५) चन्दपि ।
(& क प्रथमगणः। २७
अथ सत् । ८ बोथुवद् ब्राह्यणः ) उगिल्लश्षणो नुम् “नाभ्यसूतात् इति निषिध्यते
(बोभुवती खी । बोुवती (१) कुरे ) शिया नपुंसकद्विचनयोश्च नित्यत्वादन्तरङ्गत्वाच नुमः
चूँ शपो लव यङ्गस्यानवर्णान्तत्वात् “आच्छीनद्योः, इति विकल्पितो नुम् भवति । नापि
4शापृश्यनोः' इति नित्यस्तस्यावर्णात्परशतृषिंषयत्वात् । न च प्रत्यरक्षणेनात्परत्वं, तस्या-
श्रत्ययक्षणत्वात्। ८ बोभुवति कुखानि बोभुवन्ति करानि ) इत्यत्र तु शो “नाभ्यस्तात्”
इति निषेधस्य “वा नपुंसकस्यः इति विकल्पनात् पक्षे नुम् भवति । ( व्यतिबोभु बानः )
ख्डादेशस्य तु स्येन व्यवधानादभ्यस्तात्परत्वाभावात् “नाभ्यस्तात् इति निषधो न
भवति । नापि “नपुंसकस्य, इति, सवं प्रकृतिवत् ॥
` . अथ णिच् ॥ श्टेतुमति च ॥ स्वतन्त्रस्य कतुः प्रयोजको हेतुः तब्यापारः प्रेषणादिहेतु-
मान् स च कर्ता मा विरंसीदिति तत्र धातोणिच् स्यात्। णकारो वृच्यथैः । चकारो णिच्-
गिडोः सामान्यग्रहणाविधाताथैः । सना्यन्तत्तवाद्धातुत्मे ख्डादयः। तेषां शणिचश्च* इति
क्रियाफलस्य कवेगामित्वे ' तङ् । अन्यथा तु परस्मैपदम् ८ भावयते सस्यम् । भाव-
यति सस्यम् । ) यदा तु फटस्य कतृगा मित्वसुपपदेन प्रतीयते तदा “विभाषोपपदेन
प्रतीयमाने" इति परस्मैपदमपि भवति, ८ स्वस्य खस्यं भावयतीति )। यदा चित्तवत्क्-
कादकमेकादस्माण्णिच् तदा क्रियाफलस्य कठेगामित्वेपि “अणावकरमकाचित्तवत्क्तैकात्?
इति परस्मैपदम् । ८ पुत्रं भावयतीति ) विभाषोपपेदादप्ययमेवविंप्रतिषेधेन ८ स्वं पुत्त्र
भावयतीति ) गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थश्चब्दकर्माकर्मकाणामणि कत्ता स णौ* इत्यणौ कर्ता
कमे । ( मांवयांचक्रे, चकार, बभूव, आस ) “अयामन्ताल्वाय्येत्तििष्णुषु” इति आ
मादिषु विधीयमानो णेरयादेशो *णेरनिरिभ इत्यनिडादावाड़धातुकरे विधीयमानं णिरोप-
मपवादत्वाट्वाघते । यदायं ण्यन्तः चित्तवत्कतंकत्पेन नित्यं परस्मेपदी तदा तु प्रयुक्तः करोति
रपि पूर्ववत् कृजोनुप्रयोगस्येति भिन्नेन कल्पितेन योगेन परस्मेपदयेव । (भावयिता) इत्यादि
्रकृतिव॑त् । आङीखिङडि “णेरनिटि” इति णिलोपः, स च “अक्ृत्सार्वेधातुकयोः'” इति दीर्घं
भ्यल्लोपावित्यादिना बाधत इति भाव्यादित्यादि भवति ।. आत्मनेपदे त्विंडादित्जा-
ण्णिरोपो नेति गणायादेशयोर्भावयिषीषटेत्यादि । धमि “विभाषेटः” इति मद्धन्यविक्रलर्यः ।
लुडि '"णिभिद्रखुभ्यः कर्तैरि च्» इति सिजपवादश्चङ। चकारडकांरौ विशेषणार्थ, णिलोपः ।
णौ चङ्युपधाया हस्वः* इति चङ परे णावङ्धस्योपधाया हस्वः । भचडिभः इत्यनम्यासस्य
धातोः प्रथमस्येकाचो ऽजादेस्तु द्ितीयस्येति द्विवचने कत्तव्य णौ कृतं स्थानिवदिति रूप-
स्थानिवत्वे भृशब्दो भोशब्दो वा द्विरुच्यते । तत्र भोशाब्दुस्य द्वि्वचनपश्षेऽपि “हस्वः
इति भो शब्दस्य हस्वो भवत्येव । “एचदरघस्वादेशे* इति नियमादिगिभावान्नान्तरतम्यादु-
कारः । तस्य च #ओः पुयणज्यपरे* इतीकारः । उवर्णान्तस्याभ्यासस्यावर्णेपरे पवग यणि
जकारे च परत इकार इति सूत्राथैः । तस्य श्दीर्घो वोः इति दीर्धः ! चङ्परे णो यदं तद्-
अ्यासस्य घोरधुनि धात्वक्षरे परे दीर्घा भवति अनग्कोप इति सूत्रार्थः । इदमेवेत्ववचनं
णौ कतस्य स्थानिवत्त्रे । अन्यथोवर्णान्ताम्यासो न कश्चिदपि स्यात् । नन्वत्र *सन्वल्ल-
धुनि चङ्परे ऽनग्छोपे५” इति चङ्परे णो यदङ् तदृभ्याखस्य लघुनि परेऽनररोवे खन्व-
त्कार्यातिदेशादित्वं सिद्धम्, सन्वत्कायं चेत्वमेव । *सन्यतः* इति सनि परेऽभ्यासाकारस्ये-
त्वविधानात्किं णो कतस्य स्थानिवत्त्मेन येन पुयण्जीति वक्तव्यं स्यात्सत्यम्, अत्र सन्वद्धा-
वेनापि सि्छति, ज॒हावयिषतीत्यादावप्येवं स्यात्| ८ अबीभवत् ) । नन्वत्र यड इव चडो
ङिन्त्वेन तङ. स्यादिति चेत् , न । विकरणात्पव॒नियमाप्रवृत्तेः । अत्र च ज्ञापकं “वृदूड
स्यसनोः” इति स्यसनोस्तङो विकल्पनम् । पूर्वं त॒ विकरणे तेन व्यवधानान्नानुदात्तेनानन्त-
( १ ) ब्रह्मण ।
९८ धातुचबृत्तौ- [श
रस्तङस्ति। नापि शेषादित्यात्मनेपदपरस्मेपदनियमयोरत्राप्रसङ्गदेवात्मनेपदपरस्मेपदयोरँस्य
तिबादय इति सामान्येन सिद्धेः किमनेन विकल्पवचनेन ॥
अथ कमणि ॥ ण्यन्तस्य सकमकत्वाद्धावासंभवः । तत्र॒ ख्द्रोट्खङविष्यादिलिड्षु
यकि विकरणे णिरोपे (भाव्यते । भाग्यताम् । अभाव्यत । भाव्येत इत्यादि ) । अतो ऽन्येषु
लुङ््यतिरि्तेषु कतवैवदरपम् । लृ तु कर्तरि चडो विधानात्सिजेव । तशब्दे तु चिणि ( अ-
भावि । अभावयिषातामित्यादि ) । तत्र चिणि णिलोपः । अन्यत्र गुणायादेशौ, ध्वमि “वि-
भाषेट” इति मृद्ध॑न्यविकल्पः । स्यादिषु चिण्वदिद्पक्े “असिद्धवदन्रा भातः” इति चिण्वदिटे
ऽसिद्धत्वाण्णिरोपे ( भाविष्यते । अभाविष्यत। अभाविषाताम्। भाविषीष्ट । भाविता )
इत्याद्यपिद्ष्टन्यम् । अत्रापि षीष्व॑लुज्ञोधेकारस्य पूर्ववद्रा मृद्ध॑न्यः । कमैकत्तैरि तु यक्रिचिणोः
प्रतिषेधे [ णिश्रन्थिप्रन्थिन्रुनात्मनेपदाकमैकाणासमुपसह्ुःयानम् ] इति यक््विणोनिषेधायथा-
योगं सवेत्रकठेवदरुपं स्यादिषु तु कमेवत् । वत्करणाद्धावे त॒(९) कर्मवदुदाहार्य, कत्तैरि तृतीया
विशेषः । णिश्रन्थीति यक््विणोनिषेधः क्मकत्तेरीति कस्त(२) एव ॥
अथ कृतः प्रदश्यन्ते ॥ भव्यं भवता । अनुभन्यो धटः । “"अचोयत्, इति यत् । अयं
“क्तरि कृतः इति कततेरि प्राक्षोऽपि भ्कृत्याः प्राङ् ण्वुलः# ॥ इति तव्यादीनां ण्वुलः प्राचां
करृत्यसंक्ञाविधानात् “तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः”, इति भावकर्मणोर्मियम्यते । “भव्यगेयप्रवच-
नीयोपस्थानीयजन्याप्छाव्यापात्या वा” इतिनिपातनात् कतरि अपि भवति । अच्र वाग्रह-
णात् “तयोरेव, इति सामान्यस्य बाधां विक्तापयति । उदाहरणेषु गुणे “वान्तो यि प्रत्यये?
इत्यवादेशः । अत्र वान्त इति पूर्वसूत्रनिरिशाववावुच्येते, तौ च तत्र॒ यथासंल्यादोदौतो-
रितीहापि तथेव । अनेन विशेषविहितेन यता सामान्यविहितानां तव्यत्तव्यानीयर न बाधः
वाऽसरूपो ऽखियाम् इत्यस्त्रयधिकारविहितस्यासरूपप्रत्ययस्य पक्षे बाधकत्ववचनात् ।
तव्यतव्यतोः स्वरे षष्ठीसमासनिषेधे च विशेषः । (भवितव्यं, भवनीयम् ) अनीयरो रेफ ““उ-
पोत्तमेरिति"इत्युपोत्तमस्योदात्ताथैः । अवश्यभाग्यम् । “ओरावश्यके” इत्यवश्यंभावे चयोत्ये
उवर्णान्तरक्षणो ण्यत् । ब्रद्धौ “वान्तो” इत्यावादेशः । पूवैवदनेनापि तव्यादीनां न बाधः ।
यत्त॒ सरूपत्वाद्राध्यते "नाचुबन्धक्तमसारूप्यम्”'इत्युक्तम् । अवश्यमो मकारस्य शछम्पेद्वश्य-
मः कृत्ये तुंकाममनसोरपि।इति समासे रोपः । समास्तु “म पा इति तत्पुरुषः+
मयूरव्यं सकादिराङ्ृतिगणः । देवभूयं गतः । देवत्वं गत॒ इत्यथः । “भब भावः इत्यनुपसगे
सुबन्त उपपदे भुवः क्यप् । कित्त्वान्न गुणः । अनुपपदादुपसुष्टाच्नाचो यदेव । +उपपदमतिङन
इति तत्पुरुषो नित्यं समासः । उपपदं सुबन्तं समर्थन नित्यं समस्यते समासोतिङन्तरचेति
सृत्राथैः । इदमेवातिङ्ग्रहणमन्र सुपेत्यस्यासम्बन्धे ज्ञापकम् , तथा योगविभागेन “कुगति-
` प्रादयः" इत्यत्रापि सम्बध्यत इति तत्रापि सुपेत्यस्यासम्बन्धं जापयति । तन गतिकारको-
पपदानां कृद्धिः सह समासवचनं प्राक् सुवुत्पत्तेः इति पूर्वाचार्यपरिभाषार्भैः संगृहीतो भव्-
ति । अस्य प्रयोजनमुकत्तरत्र दशेयिष्यते । *तत्रोपपदं सक्चमीस्थम्# इति तृतीये धात्वधिकारे
सक्चम्या निदिषटस्योपपदसं्ञा । धात्वधिकोरादेव तृतीये धात्वधिकार इति सिद्धे तन्रग्रहणं
योगविभागेनाधिङ्घतेन प्रत्ययपदेन सम्बध्यते । तेनायमथैस्तत्रोपपदे सत्येव प्रत्यय इति ¦
(अभिभावी) । अभिभूतवानित्य्ैः । (अभिभावीभूत इति) ग्रहादौ णिन्यन्तो निपातितः॥
( परिभवी । परिभावी ) अत्रैव निपातनाण्णिनो पक्षे बृद्धयभावः ( अभावी ) “अचामचि-
तकतृकाणाम्"” इति ग्रहादिपाखाण्णिनिः । अत्र प्रतिषिद्धानामित्यनुद्त्तेरयं प्रत्ययो नन.पूर्वा
देव ॥ *नज.* ॥ नन् समर्थन सुबन्तेन समस्यत इति तत्पुरुषसमासः । “न रोपो नजः"
इति उत्तरपदे नलोपः । “सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ" इति नान्ताङ्गत्वादुपधादी्ैः सर्वत्र,
( १) लकारे । ( २ ) इस्त एव इति कचित्पाटः ।
च... ` भथमगखणः । २९
“इनूह पूषार्म्णां रौ, । “सौ चः, इति उपधारश्षणदी्षेमात्रस्य शौ सापरेवेति नियमादभि-
माविनावित्यादौ न मवति । पदान्ते “न लोपः प्रातिपदिकान्तस्यः' इति नलोपः । संबुद्धौ
` च “न डिसंबुद्धयोः इति निषेधान्न भवति । परिपूर्वेतवे भप्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिषु
च इति समासप्रातिपदिकान्तस्य नकारस्य नुम्विभक्तिस्थस्य पूर्वेपदस्थान्निमित्तादुत्तरस्य
बा णत्वविधानात् पक्षे परिभाविणाविति णकार उदाहार्यः । सम्बुद्धौ तु “पदान्तस्य इति
निषेधः । ननु च विकल्पमपवादत्वाद्वाधित्वा “कृत्यचः”, इति उपखभैस्थान्निमित्तात्परस्य
कतस्थस्याचः परस्य नकारस्य नित्यं विधीयमानं णत्वं स्यात् तच्च सन्मानाऽनोयानीन्निष्ठा -
देशाः इति प्रतिपदं परिगण्यते । न चापवादेषु पूर्त्रासिद्धत्वप्रसङ्ः । नेष दोषः । “कृत्यचः"'
इत्यस्य “न भाभूपूकमिगमिप्यायीवेपाम्?” इति निषेधात् ¦ खियाम्“वःल्नेभ्यो ङीप्” (अभि-
भविनीत्यादि ) । नपुंसके स्वमोठकि नलोपः। संबुद्धौ तु “वा नैसकानाम्इति नलो-
षः । ( अभिभाविन्नित्यादि ) शौतु “इनूहन्पूषार्यम्णां शोः इति दीघं (अभिभावीनोति) ।
वासरूपविधिना सर्वत्रात्र “्ुरतृचो?, अपि भवतः । ( अभिभावकः अभिभवितेत्यादिं )
तश्र (१)शुवोरनाको” इत्यकादेशः । यु बु इत्युत्खष्टानुबन्धयोः प्रतिज्ञातानुनासिकयणोः
्रत्यययोग्रंहणम् । तृचि त॒ *वदुदानस्पुरदंसोनेहसां च* इति असंबुद्धौ सान्रकारान्तानासुश-
नखादीनां चाङ्गानां विधीयमानोऽनङिन्त्वादन्त्यादेशः *अप्तृनूतचस्वखनप्तनेष्डुत्व्कषवरहो-
तृपोतप्ररास्वृणाम्# इत्यवादीनामङ्गानासुपधायाः सम्बुद्धिवजिते सर्वनामस्थाने दी्विधा-
नादी नरोपः । अत्र चासम्बुद्धौ “ नोपधाया, इति नान्तरक्षणो वा दीरषैः । द्विवचनादौ स-
सर्वेनामस्थाने संजुद्धयेकवचने च “वरतो डि सर्वनामस्थानयोः इति गुणः । स च #उरण् र-
परः# ॥ ऋरवेणस्य स्थाने ऽण् प्रसज्यमान एव रपर इति रपरः । तत्र सम्बुद्धौ “रात्सस्य, इति
हल्ङ्यादिना वा.सुरोपे (हे अभिभविन्) अन्यत्र सर्वनामस्थानेऽपि “अपृतृन्” इतिदीें (आ-
भिभवितारावित्यादिं ) अभिभवितुनित्यत्र पूैसवणैदीघे “तस्माच्छसोनः” इति नत्वे ““-
दान्तस्यःइति णत्वनिषेधः ( अभिभवित्रा ) ( अभिभवितृभ्यामित्यादि ) अजादौ यग् ।
ऊसिङ्सोस्तु तयोरकारस्य ऋकारस्य च “वरःत उत्, इति उकार उभयोः स्थाने भवन्नप्यसा-
चकारस्थानिकोऽपीति पूजेवद्रपरत्वे सलोपः । अभिभवितृणामिति “श्रुम्नादिषु च, इति ण-
त्वनिषेधे नृनमनतृप्नोतिग्रहणाद् ऋवणैगतोऽपि रेफो णत्वनिमित्तमिति “रषाभ्याम्”, इति णत्वे
“नामिः” इति दीः । अभिभवितरि । "्ररतोडिति गुणः । चियाम् “ऋन्नेभ्यो ङीब्" इति
डीप् । अभिभविन्रीत्यादि । नपुंसके पूर्ववत्स्वमोटैक् । अभिभविंत । ओडः शीभावे “इको-
चि विभक्तो” इति जुम् । अभिभवितृणी । शौ “नपुंसकस्य क्चरुचः,, इति नुमि “सर्बैनाम-
स्थाने चासंबद्धो"" इति दीधे अभिभवितृणि । अयं नुपू [ बृद्ध्यौत्वतृज्वद्धावगुणेभ्यो जुम् पू-
वेविप्रतिषेधेन'" ] इति “कतो डि, इति गुणं बाधते । वृतीयाजादौ तृतीयादिषु भाषि-
तपुंस्कं पैवद्राख्वस्यशति समानायामाकृतौ भाषितपस्कस्येगन्तस्य नपुःसकस्य पुंवद्धाव-
विधानात् पुं सीव पक्षे नुमभावात् (अभिभवित्रा अभिभविवणा, इत्याद्युभयमपि ) । आमि
[खिमचिरतृज्वद्धवेभ्यो नुट् पूवेविप्रतिषेधेन] इति नुटि “नामिः, इति दी्धैः। भवतीति (भावः।
{ भवतेश्च] इति वक्तव्यात्पक्षे णः । तस्याभावेऽन्विधिः स्वैधातुभ्य इत्यपि । (८ भवः । आ-
शितो भवत्यनेनेति आशितंभवः । ओदनः । आशितस्य भवनमारितंभवः ) “आरिते भुवः
करणभावयोः" इति खच् , उपपदसमासः । +अरुद्टिषदजन्तस्य मुम्* इति खिदन्त उत्तरपदे
ऽजन्तस्य पूवंस्यान्त्यादचः परो मुमागमः ( आब्यम्भविष्णुः आढयंभावुकः ) अनाढ्य
आढ्यो भवतीत्यथं “आढवसुभगस्थूलपलितनगनान्धग्रिये” इति व्यथे ष्वच्च्यन्तेषूपपदेषु
“कतेरि अवः खिष्णुचखकनोः, इति कर्तरि कारके िष्णुच्खुकजो । उभयत्र खित्त्वात् पूर्ववद्
( १ ) णलः ।
३० ` धातुवृत्तो- [श
सखम् । खकनो जित्त्वादूब्रद्धिः । सुभगा दिष्वप्येवसुदाहारयम् । भविष्णुः । भभुवश्च** इति
तच्छीरुतद्ध्ैतत्साघ्कारिष्विष्णुच् । अस्य भाषाविषयत्वं चान्द्रा इच्छन्ति । भाष्यादौ
छान्दसत्वमेव स्पष्टम् । तच्छीखादौ तच्छब्देन धात्व उच्यते । तत्र फलनिरयक्षप्रवृत्तिः त-
च्छीलः धात्वर्थः कुर्क्रमागतो धमो यस्य स तद्धर्मा । धात्वर्थं सक्रदपि यः साधु करोति स
तत्साधुकरी । ( भ ष्णुः ) । ““ग्खाजित्थश्च गृस्नुः"? इत्यत्र चकारादस्मादपि ग्स्नुः । गि-
त्वान्न यणः । अत एव “श्रयुकः किति?” इतीटो निषेधः. ८ माघुकः ) । “लषपतपदस्थाभू-
वृषहनकमगमशयभ्य उकञ्" इति तच्छीलादाबुकन. । जित्त्वादृब्द्धिः । ( परिभवी ) । ^“जि-
इक्षिविश्रीण्वमाव्यथाम्यमपरिभूप्रसूम्यश्च” इति तच्छीरादाविनिः । इकारो नकारपरित्रा-
णाय वासरूपविधिना परिपूर्वादप्युक्न. भवति । ( परिभावुक इति । विभूर्नाम कथित् ) । 'प्र-
तिभूधेनिकाधम्णयोमध्यस्थः । “सुवः संज्ञान्तरयोः” इत्यनयोर्गम्यमानयोः क्विप् । अन्तरञ्-
ब्देन धनिकाधमणेयोमेध्यस्थ उच्यते । संक्ान्तरे स्वभावादुपसगेनियमः, कित्त्वान्न गुणः ।
इकारो ^वेइति सामान्यग्रहणाथेः । पकारस्तदविधाताथैः । वकास्य “वेरपृक्तस्य, इति
रोपः । (विसुवो)इत्यादौ .*भोः सुपि इति धातोरवयवः संयोगो यस्मादुवणात्पूवौ नास्ति-
तदन्तस्यानेकाचोऽद्गस्याजादौ सुपि यणिति प्राप्तस्य यणो “न भूसुधियोः” इति निषेधादु-
वङ् । वर्षासु भवतीति .( वर्षाभुः वर्षाभ्वौ वर्षाभ्वः ) पूर्ववत् क्रिप् । भ्संक्ञायाम्
अस्यां सक्तम्यन्तं समस्यत इति तत्पुरुषः । “क्विप् चः इति सोपपदनिरूपपदसाधा-
रणे स्वधातुविषये क्रप्युपपद्रसमासो वा । “वर्षाभ्वश्च, इत्यजादौ यण् । चदाब्दो इन्कार-
पुनः पूवेम्य च जुवो यणथेः । दन् भूशब्दो हनूभू इति निपातितः । अत्र तु भूशब्दस्यानथै-
कत्वात् “नमूसुधियोः” इ त्यत्र ग्रहणाभावः सिद्ध इति केये । ते न “ओः सुपि इत्यस्या-
प्रवृत्तौ “इको यणचि” इत्येव यण् सिद्ध इत्यथैः । दम्मू इति मान्तमेके पठन्ति । अनुरुष्टतो
कारशब्दस्य स्थाने करशब्द्ः(१) पच्यते । इन्पुनः करवर्षासु अव॒ इति कारशब्दस्येकदेश्च-
विङतस्यानन्यत्वात् सिद्धमिति तद्विवृत्तो । अत्र क्षीरस्वामिसुभूतिचन्द्प्रश्तयो भेके वर्षा-
भुशब्दं हस्वान्तं प्रतिपद्यन्ते । अत एव च्ियां “शिरी गण्डूपदी भेकी वर्षाभ्वी कमटी इकिः, इति
“'भुवश्च? इति उकान्तरश्षणं ङीषं परन्ति । “वर्षाभ्वश्च, इति अत्र वर्षासु भवतीति ` वर्षा
वा मवति प्राप्नोतीति वर्षाभूरोषधिविर्ँष इत्यथेविरेषमभिदधानस्य केयरस्याप्ययमेवाशयो
लक्ष्यते । तथा भागुरिरपि हस्वान्तं मन्यते । यथाह च । (:
भार्या भेकस्य वर्षाभ्वी गुड स्यान्मदृगुरस्य तु । |
` शिरी गण्ड्पदस्यापि कच्छपस्य इछि सुरता ॥ १
इति । यादवप्रकाशस्तु भेके ऽप्यूकारान्तमाह ) भेक्यां पुननेवायां स्त्री वर्षाभुदेदुरे(२)
षणीति । तथा सुबोधनीकारोपि । अवश्चेत्युदन्तान् डीष्विधानात् वर्षाभ्वीति पाठोन
युक्तः । युक्तस्तु पाटो वर्षाभूकमटी इखिरिति । एवमेवोक्तं प्रक्रियारत्नेपि । वर्षासु प्राश्रषि
भवतीति वर्षाभूमण्डूकः पुखी, तेनास्त्रयख्यत्वादनर हस्वादय इति नदीसंायामाख्याग्रहणं
नियतस्त्रीरिङ्परिग्रहा्मिति तन्मतम् । केयटेऽप्येवसुक्तम् । आख्याग्रहणसाम्यान्नियम
आश्रीयते खियमेव यावा चक्चाते न तु लिङ्गान्तरयुक्तमपीत्यथे इति । उक्त च तन्र इष्वशनि-
प्रभूतीनासुभयलिड्ध नां पद्बादीनां च गुणवचनत्वात्सवेखिङ्ानां स्त्रीविषयत्वाभावात् शिया
चत्तो नदीसंका न प्राप्नोति, एवं तहि “ङिति हस्वश्चः इत्यत्रैव विधो नियमो नाश्रीयते
केवलस्य स्न्रीशन्दस्यानुवत्तनादित्यदोष इति । इरदन्तस्तु पदान्तरमनपेक्ष्य खीवचनानां
ग्रहणाथमाख्याम्रहणं न तु नियतद्ीवचनानामित्याह । यद्वा पदान्तरमनपेशष्य स्वयमेव् यो
खिच्माचक्षाते इत्याश्रीयते । इष्वशनिप्रश्तीनाञुभयलिङ्गानां शब्दाथे एव खीत्वमिति
( १) प्रयुज्यते । ( २ ) "षण्" इति क्वचित् ।
१
4५१
1. -भ्थमगणः।
संज्ञा भवति । एवं पटुश्न्दप्रश्ठतीनां गुणवचनानामपि शब्दा एव स्त्रीत्वम् । तथा च पटु-
शनीयतामित्युक्ते खियमप्यानीय कृती भवतीति । पुनर्चेवमाह नियतसखीवचनानां म्रहणाथे-
माख्याग्रहणमिति वदतां मते आङ्पूर्वाद्यायतेः क्षिपि संप्रसारणे आध्ये ब्राह्मण्ये अत्रापि
आष्यकारोदाहते न स्यात् तस्मात्पूवे एव प्रकार आश्रयणीयः । कथं तदहि प्रत्युदाहरणं ग्रामण्ये
सिये खरुप्ये खिये इति, उच्यते । क्रियाान्दत्वेप्यनयोः पुंसि मुख्या वत्तिः, पुंसामेव खल्वि-
दमुचितं यत् मरामनयनं नाम । एवं खरुपवनमपि । आध्यानं तु खीपुंससाधारणमिति विष
इति । न्यासे उद्योतादावप्येवमुक्तम् । ब्रृत्तिकारस्याप्ययमेव पक्षोभिमतः । यदाह 1 आख्या-
ग्रहणं शब्दां खीत्ये यथा स्यात्पदास्तरद्योत्ये मा भूदिति । प्रक्रियारत्ने त्वाधीशब्दो नित्य-
खीवचन इति नदीसं्ञासिद्धिरूक्ता । एवं च हरदन्तादिमते वर्षाभूशब्दस्य भेकाभिधानेपि
नदीसंजया भाग्यमिति तन्निबन्धनानि,हस्वादीनि भवन्ति । केयटसुमूतिचन्द्रादीनां मते नदी-
संज्ञायां न विवादः, उक्रारान्तस्यौषधिविरोषवाचित्वेन नियतस्त्रीविषयत्वात् । एवं च प्रक्रि-
यारत्नेनोक्तो नदीसं रा भावः (त्यजेदेकं कुरुल्याथेः इति न्यायेन त्याज्यः । षष्टीबहुवचने
तु परत्वान्नित्यत्वाच्च नुटि कृते तस्य विभक्तिस्थत्वात् *एकाजत्तरपदेणः, इति णत्वम् ।
एकाज् उन्तरपदं यस्य तस्य प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिस्थस्य पूेपदस्थान्निमित्तस्य णत्व-
मिति सूराः ( विभुः प्रभुः सथुः) शषिप्रसंभ्यो इवसंज्ञायाम्# इति व्यादिभ्यः
परस्माद् ुवो इप्रत्ययः, इिन्त्वाद्िकोपः ८ शंभुः ) [मितद्रूवादिभ्य उपसंख्यानम्] इति
डः । सुखरूपौ भवतीत्यथः । यद्वान्तभावितण्य्धा भवतिः । तेन सवेषां सूत्रं भावयतीत्यथैः ।
यद्भवा शमेण्यन्तात् “अन्येभ्योऽपि ददयतः› इति विचि (शंशमयिता रोगाणां भवतीति शंभुः)
श्रूयते च “भिषक्तमं त्वा भिषजां .श्णोमि 'त्वादत्तेमी रुद्र॒ शंतमेभिः । इतं हि मा . ज्यशोय
भेषजेभिः । अध्यवोचदधि वक्ता प्रथमो दन्यो भिषगिति । शंभवत्यस्मादिति च्युत्पत्तिर-
पादाने इप्रत्ययाभावाच््चिन्त्या ( विभ्वी प्रभ्वी संभ्वी ) भुवश्च . इति `भवतेर्-
दन्तस्याजुपसजेनस्य स्त्रियां ङीष् । उपसजेनत्वे त्वतिविभुर््राह्मणीति डीष् न भवति । भवि-
ष्यतीति ( भावी ) “सुवश्च इत्यौणादिक इनिर्णि्द्रा । तेन बृद्धि; । अयं च “भविष्यति
गम्यादयः, इति गम्यादिषु पाठाद् भविप्यत्कारुविषयः । . भावं, “भ्रिणीभुवोनुपसगं* इति
अकन्तैरि च कारके भावे घन् । उपसुश्टात्त॒ “ऋदोरप्” इत्यप् ( प्रभव इति ) ऋदिति दकारो
सखसुखाथे इत्योरित्युकार उकारमपि गृहणाति । प्रभाव इत्यत्र तु प्रकृष्टो भावः प्रभावे इति
प्रत्ययाथे एव प्रशब्देन विशेष्यते न प्रकृत्य इति क्रियायोगाभावावनुपसर्मत्वाद् घन्-
सिद्धिः । विभावानुभावश्ञब्दौ विभावयतीति ण्यन्तादचि ध्युत्पाद्यौ ( परिभवः, परिभावः )
“परौ खवोवक्ाने, इति पक्षे घनपौ । *उपसर्गैस्य घज्यमनुष्ये बहुलम् इति घजन्त उत्तरपदे
पूर्वोपरसर्गेस्य वा दीर्घाऽमनुष्ये विषये । भूतिः #स्त्रियां क्तिन्# इत्यकर्तैरिं च कारके भाषे च
स्वधातुभ्यः क्तिन् । “मन्त्र बषः? इत्यादिना भुवः क्तिन् , उदात्तवचनमस्य नितत्वात् ^न्नि-
त्यादिनित्यम्? इत्यादयुदात्तत्वव्युदासाथम् , न तु भाषायां प्रयोगनिवृत्त्यथैम् । प्रयुज्यते च
भाष्ये “सव इमे स्वभूत्यथे प्रवत्तेन्तः इति ८ भूः ) [ संपदादिभ्यः क्रिग्वक्तव्यः ] इति क्विप् ।
क्रिपः सर्वस्य रोपः । भवत्यस्मिन्ननेनेति वा भावः । पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण इति पुंलि-
द्योः करणाधिकरणयोधैः। प्रायग्रहणं क ॒बचिदकसक्ञायामपि यथा स्यादिति । (अनाघ्येना(१)
नायासेनाब्येन मूयते ईषदाच्यं भवं भवता, स्वाढ्यंभवं भवता । अनाब्येनाव्येन भूयते दुराख्यं-
भवं भवता ) कठैकमेणोश्च ` मूङृनोः* । चृच्वथेव्रिषयकठेकमेणोरीषदादिषु चोपपदेषु
मूङनोः खिति खल् । तत्र भुवोऽकमेकत्वात्कत्तेरि उपपदे भावे प्रत्ययः करोतेश्च कमणि ।
स्वभावात् छच्छ्रग्रहणं दुरो विदोषणम् । अक्रच्छ्रग्रहणं त्वितरयोः । खित्त्वान्सुम् । . नन्वत्र
( १) दुःखेन.
३२ धातुवृत्तो- [भू
धात्वथैमात्रं विरिषित षतो गत्योरपि सुदुरोश्च कथं ज्यवहितप्रयोगः । न च समर्थात् खित्-
करणादिति वाच्यम् । “कित्यनन्ययस्यः, इत्यत्र कद्ग्रहणपरिभाषाया उपस्थानात्सगतिके
खिदन्त उत्तरपदे सुमर्भत्वस्य संभवात् । न चैवं वाच्यं “हृदयस्य इल्टेख'” इत्यत्राण्ग्रहणादे-
वाणन्तस्य ग्रहणे सिद्धे पुनरंखग्रहादुत्तरपदाधिकारेपीह प्रत्ययग्रहणपरिभाषाया अप्रत्त
कतापनात्तदभावात्तद्विषया इृदूम्रहणपरिभाषा कथ वत्तैत इति । यतो सुम्यब्ययात्परस्य खितो-
ऽसंभवात्तदन्तस्य च संभवादनन्ययस्येति निषेधसामर्थ्यादुत्तरपदाधिकारेपीह प्रत्ययग्रहण-
परिभाषया अवश्यसुपस्थातभ्यं ततश्च तद्विषया इद्ग्रहणपरिभाषाऽप्युपस्थास्यते । एवं तदि
भाष्ये $षदाढ्यंभवमित्यादेख्दाहृतत्वात् प्रयोगनियमः । अवत्सीयादौ प्रधानभुतच्छगप्रल्य-
यार्थनान्वीयमानस्य नन. शब्दान्तेन समासवत् खिदन्तार्थनान्वीयमानस्यापीषदादेः खिदन्ता .
न्तेनापि८१) सः। कैयटे तु खित्करणादेव कतृ कमेणोः पूर्वैप्रयोग उक्तः । तस्यायं भावः ।
अनन्ययस्येति निषेधसामर््यादेव तदन्तत्वलाभः । नन्वस्मादेव प्रतिषेधादिहोत्तरपदाधिका-
रेपि क्ापितया प्रत्ययग्रहणपरिभाषया यतस्तद्विषया छइद्ग्रहणपरिभाषा प्रवर्ततेति । ८ सुख-
तोभूत्वा, सुखतोभूय, सुखतोभावम् ) । भस्वाङ्गे तमूप्रत्यये छृम्बोः* इति तसुप्रत्ययान्ते
स्वाङ्ग उपपद् क्त्वाणसुो, तत्र “तृतीयाप्रश्रतीन्यन्यतरस्याम्ः" इति “उपदंशस्तृतीयायाम्
इत्येतदारभ्योपपदानाममेव तेन चान्येन च तुल्यविधानानाममन्तेन समासविकल्पनान्मुख-
तोभावमित्येकं पदं दवे वा पदे । कत्वान्तेनापिं तृतीयाप्रश्ठतीनासुपपदानां “क्त्वा चः" इति
इति समासविकल्पनात्तत्पक्ने “समासेऽनन. पूं क्त्वो ल्यप्» इनि ल्यबादेशः । अत्रानजिति
नन.सदरशमन्ययं परिगरद्यते । *कुन्मेजन्तः* “क्त्वा तोसुन्कसुनः इ ति णमुलुक्त्वान्तयोरव्यत्वा-
तसुपो लक् । स्थानिवत्त्वेन स्यबन्तमव्ययम् । ८ विनाभूय, विनाभूत्वा, विनाभाव, नाना-
भूय, नानाभूत्वा, नानाभावम् । एकधाभूय एकधाभूत्वा, एकधाभावम् ) । भ#नाधाथेप्रत्यये
च्व्यथ* इति नाधा्ैपरत्ययान्ते चव्यर्थविषये उपपदे कुथुवोः कत्वाणमुलाविति तौ । नशब्देन
“विनन.भ्यां नानानौ नसह» इति विहितौ नानानाबुच्येते । धाशब्देन “संख्याया विधार्थे
धा" “अधिकरणविचाले चः, इति विहितो धाप्रत्यय उच्यते । तत्र विधा नाम प्रकारः,
सामान्यस्य भेदको विशेषः । अधिकरणविचारोप्यधिकरणं द्रव्यं तस्य विचारः(२), एकल्या-
नेककरणमनेकस्यैकीकरणं वा । तदेकधाभूयेत्यादावयमथः । अनेकं दव्यमेकं भूत्वेति एकस्या-
नेकीकरणे द्विधाभूयेत्यादो द्रष्टव्यम् । ये तु धाप्रत्ययस्यादेश्ा एकाद्धो ध्यञुजन्यतरस्याम्#
नद्वित्योश्च धमुज.* शएधाच्चनइतिविहिता ध्यमुनादयस्तेषामपि स्थानिवत्ेन धाग्रहणेन ग्र-
हणात्तद्न्ते वोपपदे अवः क्त्वाणसुरो भवत इत्थेकधाभूयेत्यादयदाहार्यम् । “नाधाथै१ इत्य-
त्राथेग्रहणं तु ध्यु जन्तात्स्वाथे उदश्लैनमिति यदा उप्रत्ययः स्यात् तदर्थ, सहि स्वाथिक-
त्वात् धाथैः । यथा नाजथेमपिं । अन्यथा सानुबन्धकत्वादपि नानाशब्दो न गद्यत ।
८ तूष्णींभूय, तुष्णीं भूत्वा तूप्णीं भावम् । ) “तूष्णीमि युवः" इति क्त्वाणसुखो । (८ अन्व-
गभूत्वा, अन्वग्भावम् ) । “अन्वच्यानुलोम्ये” इति क्त्वाणञुरो । आनुलोम्यमनुक्ररुता ।
नाधेत्यादियोगत्रयविषयेपि “तृतीयाप्रश्ठतीनिः” इति समासविकल्पो द्रष्टव्यः । ( भूतो घटः ।
भूतं घटेन ) । अत्र “निष्ठा? इति भूते विहितस्य क्तस्य गत्यथादिपरत्मे भगत्यर्थांकमेकरिल-
षञ्ञीङ्त्थासवसजनरहजीयंतिभ्यश्च* इति कत्तैरि चकाराद्ावकमेणोक्च विधानाद् भुवकष्चा-
क्मकत्वात्कतृ भावावर्थो, अयं च “नधुसके भावे क्तः “ल्युट् च” इति क्तल्युटोौ न बाधते,
यतस्तयोर्धात्वर्थैस्य सिद्धता विषयः । अस्य तु धात्वथमात्रम् इति विषयभेदस्तेन घटस्य
भूतं भवनमिति भवतः क्तयोगे क्तरि षष्ट्या “न लोकाव्यय, इति निषेधो न भवति (न्पु-
सके भावे क्त उपसंख्यानम् ) इति तद्विधानात् शेषविधानाद्रा तत्सिद्धिः । इदमेषां भूतं
(१) समास इति क्वचित् पाठः। ( २ ) संख्यान्तरापादनम् ।
+ # (४ प्रथमगणः । ३३
“क्तक्तवत् निष्ठा” “निष्ठा” इति धोव्यादिभ्ये विहितस्य क्तस्य “^क्तीधिकरणे च ध्रौव्य-
गतिप्रत्यवसानार्थेभ्यः”, इत्यत्राधिकरणमथैः। चकारो यथाप्राक्षस्यानुक्ञाना्थैः । तेन धरौव्या-
धिभ्यः कठभावाधिकरणेषु गत्यर्थेभ्यः कर्मैकत्त्रधिकरणेषु कर्मविवक्षायां भावे च प्रत्यवसा-
नारभ्य: कर्माधिकरणयोः पूर्वैवदत्रापि भवति । ध्रोव्यार्था अकर्मकाः । प्रत्यवसानार्थां अभ्य-
बहारार्थाः । *अधिकरणवाचिनन्च* इत्यधिकरणे क्तयोगे षष्ठी । “अधिकरणवाचिना च
इत्यस्याः समासनिषेधः । भवत्यनेनात्रेति वा भवनम् । “करणाधिकरणयोश्च” इति सामा-
न्यविहितो ल्युट् । अस्य कारसामान्यविषयत्वाद् भूतविषयेणाधिकरणोक्तेन न बाधः । परि-
भवनमित्यत्र *करत्यच* ई ति उपसमेस्थान्निमित्तादुत्तरस्य कृत्स्थस्याच उत्तरस्य नस्य विधीय-
मानं णत्वे “न भाभूपूकमिगमिप्यायीवेपाम्? इति निषिध्यते । अत्र [ण्यन्तानां च भादीना-
मपसंख्यानम् ] इति वचनात्परिभावनमित्यत्रापि णत्व' न भवति । |
` ` अथोणादयः ॥ (हन्भूः । तरः.) सपेजातिभेद इति पुरुषकारे । '“अन्धृहम्भुभूजम्भूकफेल-
ककैन्धूदिधिषूः", इति ढशब्द उपपदे कूप्रत्ययान्तो निपातितः । उपपदस्य च हंभावोऽस्मादेव
निपातनात् । के चिदुपपदं नान्तं पठन्ति । अजादावस्य यणिति वषांभृप्रस्तावेऽवोचाम । क
चिदुणादिद्त्तो हभी ्रन्थ इत्यस्मात्छ्त्यये निपातनमित्युक्तम् । तत्राप्ययमूकारो न धातो-
सित्युवडोऽप्रसङ्गाद्यणेवेति न रूपभेदः । भवनं गृहम् । “बहुलमन्यत्रापि, इति युच् । भुवनम् ।
“भूसुधू्रसजिभ्यःछन्दसिः, इति क्युन्, भाषायां बहू र्वचनात्साधुरिति वा भुवनमित्यत्र
हरदत्तः 1 ८ भुमिः ) “भुवः कित्” इति मिनूप्रत्ययः । छष्णभूमः । उदग्भूमः । पाण्डुभूमः
“अच् प्रत्यन्ववपूर्वात्सामलोम्नः'” इत्यत्राजिति योगविभागादच् समासान्तः । तथा च इरो-
कवात्तिके । ['कृप्णोदक्पाण्डुपूर्वाया भूमेस्चप्रत्ययः स्त ] इति । ८ भूरिः ) । “दिक
दिभूद्चमिभ्यः क्रिन्, इति करिन् । ( भूवः । अन्तरिश्चरोको महाव्याहृतिश्च ।) “भूरन्जिम्यां
कित्” इत्यसुन् , कित्त्वान्न गुणः । (अदूमुतः) । ^अदि भुवो इतच्” इति इतच् । ये प्रसिद्ध-
योगा उणादिप्रत्ययान्ताः प्रदशिंताः, अतः परमप्येवं वक्ष्यन्ते ।
सूत्रवातिकभाष्येषु छान्दसावेव केवलम् ।
कानचृक्छसू प्रतीयेते तेन नात्र प्रपञ्चित ॥
के चिदाहुः कसोः कित्त्वाज् ज्ञापकादनुमीयते ।
अस्ति प्रयोगो भाषायामित्येवं प्राज्ञ मानिनः ॥
तथा हि छान्दसत्वे ऽस्य छन्दस्युभयथेत्यतः ।
सावधातुकसैक्तत्वान्डिन्तमे सिदधेऽतिदेशतः ॥
अनुनासिकलोपः स्यात् संयोगान्तेषु धातुषु ।
अन्यत्रापि किटः किन्त्व संयोगाल्लिटिकदित्यतः ॥
सिद्धे इतः ककारो ऽसौ भाषायामर्थवानिति ।
तदसत्तरूरित्यादौ थथा किरि गुणः किति ॥
तच्छत्यृतामितीहापि तितीवति गुणो भवेत् ।
स मा भूदिति किन्त्वस्य माध्य फरूममर्थनात् ॥ १ ॥ `
एध बृद्धो ॥ (१)कत्थ्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । ( एधते । एधसे । एधे । एधमानः ।
एधां चक्रे । एधां बभूव । एधामास ) । “इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छः,” इत्याम् प्रत्ययः ।
न्द्ध चः, इति (२)दीर्घं गुरुस॑जम् । करोतेः “आम्प्रत्ययवत्,' इति नित्यं तङ् । ( एधिता ।
एधितासे । एधिताहे । एधिष्यते । एधिष्यसे । एधिष्ये । एधिष्यमाणः । ) “खटः सद्वा ।
( एधताम् । एधस्व । एधै ) । “सवाभ्यां वामो? । ^एत रे” । ( ेधत । ेधथाः । रेषे )।
(१) त्थन्ता । त्थान्ता इति वा पाठः । (२) दीरष्य गुरुषंन्ञा ।
३४ धातुबृत्तो-- [एव
आडजादीनाम् इति अजादेरङ्गस्य छङ्लङ्लडश्यु आडागम इत्याट् । रित्वादावो “आटश्च
इति बुद्धिः । ८ रेधेत ) आशिषि (एधिषीष्ट । एधिषीष्ठाः । एधिषीय । रेषिष्ठ । एषधिष्ठाः ।
देधिध्वम् । ठेधिषि ) । “धि च इति सरोपः । इणन्तमङ्गमिति “हणः षीध्वंलङ्ियां
धोङ्गात' इति धकारस्य मूर्धन्यः । अत्र हरदत्तः एवं मूृद्धैन्यसुक्त्वोपायान्तरमाह :। अन्ये
त्विटो विभाषाया वक्ष्यमाणत्वाद् गोबलीवदेन्यायेन तदृञ्यतिरिक्तमिणन्तमिह गद्यत इति
रेधिन्वमित्यादौ ढत्वं नेच्छन्ति । ( रेधिष्यते । एेधिष्यथाः । देधिष्ये ) । भावे ` रुटलोट्-
खडविध्यादिकिङ्क्षु यगुदाहायेः । ८ एध्यते भवता ) इत्यादि । लृङि “विणो लुक् इति
तशब्दस्य लुकि (रेधि भवतेति) । शेषे तु ककेवद्रपम् । सन्यजादित्वाद् द्वितीयस्यैकाचो
द्वि$चने ऽभ्यासकायैम् । ^“पूतरेवत्सनः, इति तङ् । (एदिधिषते)इत्यादि सर्वत्र प्रकृतिवत् ।
(एदिधिष्यत)इत्यादि कठैवत् । न च स्यादिषु चिण्वदिदपक्षे वृद्धौ पुकि रूपान्तरमपि स्या-
दित्याशङ्कयम् । ण्यल्लोपेत्यादिना ऽतो ोपेन वदध बाधस्योक्तत्वात् । ( एधयते सस्यम् । )
(णिचश्च इति कत्रभिप्राये तङ_। अस्मिन्नुपपदेन प्रतीयमाने “विभाषोपपदेन प्रतीयमाने?
इति परस्मैपदमपि भवति । स्वं सस्यमेधयतीति । चित्तवत्कतैकेतु “अणावकर्मकाचिचनत्तव-
` त्ककैकात् इति परस्मेपदमेव (पुत्रमेधयतीति) । विभाषोपपदादपि परत्वादिदमेव भवति,
तेन स्वपुत्रमेधयतीत्येव । “गतिबुद्धि इति स्बेत्र प्रयोज्यकर्मत्वम् । ८ एषयां चक्रे ।
चकार । बभूव । आस ) । “अयामन्तः, इति णेरयादेशः । अत्र यदा प्रकृतेः चित्तवत्क-
ठैकत्येन नित्यं परस्मैपदं तदा कृनोऽनुप्रयोगस्येति कल्पितेन योगेन तथेव । ८ एधयितासि ¦
एधयितासे । एधयिष्यति । एधयिष्यते । एधयतु । एधयताम् । रेधयत । रेधयत । एध- .
येत् । एधयेत । आ्चिषि एध्यात् । एधयिषीष्ट ) यासुख्यनिडाद्यार्ध॑धातुकत्वाण्णिलोपः “अ~
कत्सावेधातुकयोः इति दीधेस्य पूवेविग्रतिषेधेन बाधकः । ध्वमीटि गुणायादेशयोरिणः
पर इरि “विभाषेटः” इति मृदधंन्यविकल्पः । ( एेदिधत् । रेदिधत ) । “णि ननि" इति
चडि, णिलोपस्य “द्विवचने ऽचि” इति द्िर्बचननिमित्ते ऽचि योजादेशः । स द्विर्वचने कर्तव्ये
स्थानित्वं प्रतिपद्यत इति "4वडि,› इति द्विकचने स्थानिवत्त्वात् “अजार्द्र॑तीयस्यः” इतिधि-
शब्दो द्विरूच्यते । इदं च “णो चडि” इत्युपधाहस्वादबहिरङ्ादप्युत्तरकालं द्रष्टज्यम् । तत्र
च लिद्धमोणेक्रहदित्करणं तद्धि मा भवानोणिणदित्यत्र “नाग्लोपिः इति चङि हस्वस्य नि-
पेधार्थ, पूरु द्विवचने हस्वमाव्युपधा नेति किं निषेधेन । तेन मा भवानिदिधदिति भवति,
“न माङ्योगे इत्याटो निषेधः । कमेणि लड्ये कवचने चिण् । अन्यत्र सिचीटगुणायादेशाः ।
८ रेधि । एेधयिषातामित्यादि ) । ध्वमि “धि च” इति सरोषे गुणायादेश्ञयोरिणः परत्वा-
दिटो “विभाषेटः” इति वा सुदधन्यः । अन्येषु रेषु ककैवदपम् । छिव्यनुप्रयोगे नित्यं तङ.
उदाहा्यैः । स्यादिषु पक्षे चिण्वदिटि तस्यासिद्धवदत्रेत्यसिद्धत्वाण्णिरोपे (एधिष्यत) इत्यादि
परकतिवत् रूपाण्यपि पक्षे द्रष्टव्यानि । न च ध्वमि णेरिणः पर इडिति तह्लोपात्पू्ं ^“विमा-
बेट इति रूपभेद्स्य प्रसङ्गः । नित्यत्वादन्तरङ्गत्वात्पर्वत्रा सिद्धत्वाच्च पूर्वमेव गेर्खछोपात. `
कर्मकर्तरि यक्चिणोविषये तयोः “णिश्चन्थि", इति निषेधाच्छप्सिचोः कतेवद्रपम् । स्यादिषु
कर्मवत् । वत्करणात्स्वाश्रये भावे ककारे सर्वत्र क्मैवत् । कत्तरि तृतीया विशेषः । (एधयते
स्वेनेवेत्यादि । प्रेधते ।) *एत्येधत्यूटसु* इति वृद्धिः । एजादाविणि धातावेधतो ऊटि चाव-
गात् पूर्वपरयोरेकादेशो वृद्धिरिति सूत्राथेः । इयं च इद्धिरेत्येधत्योरेडि पररूपस्यापवाद
इत्यवणान्तोपसर्मलाभः । उरि त्वादृगुणस्य । अत्र वृत्तौ एज्प्रहणमेतेरेव विशेषणं नेधतेर-
व्यभिचारादिति(९) अत्र प्रदीपक्घत् प्रेदिधदित्यत्र् व्यभिचारासम्भवान्नेतत्सारमित्याह ॥
इदमेव त्वसारं, ण्यन्तस्य शब्दान्तरत्वादेधतिग्रहणेनाग्रहणात् । अत एव हि “न॒ भाभूपूक-
(१) वदत इत्यधिकं क्रचित् ।
क. प्रथमगरः । २३५
मिः इत्यन्न [ण्यन्तानां च भादीनाञुपसंख्यानम् ]इत्युक्तम् । वक्ष्यन्ति च तत्र न्यासकाराद्यः
शद्वान्तरत्वात् ण्यन्तानां न प्राप्नोति तरूमादुपसंख्यानमिति । . स्वयं च तत्रैवं वक्ष्यतीति
पूर्वापरविरोधं स एव प्रष्टव्यः । कि च ण्यधिकरस्यापि ग्रहणे “उपसर्गात्सुनोति इत्यत्राभि-
सुषावयिषतीत्यत्र ण्यन्तेनाभेर्यागात्सुनोति प्रत्यनुपसगैत्वात् षत्वं न स्यादिति चोदयित्वा
परेषणादिरिहाभिषवे इति सुनोति प्रति उपसरग॑त्वात् षत्वं सिद्धमिति भाष्यकारादीनां स-
माधानमनुपपन्नं स्यात् । अत एव हि वृद्धिविधौ हरदत्तः । एज्ग्रहणमेतेरेव विशोषणं न
पुनरेधतेरिति बृत्तिमुपादाय बाइुस्याभिप्रायेणेतदुक्त मा प्रेदिधदित्यत्र व्यभिचारसम्भवा-
दित्याहुरिति मतान्तरेणाह । ( एधितः । एधितमनेन । इदमेषामेधितम् ) । “क्तोधिकरणे
चः” इति क्तः । ( एधः ) । “असुन्? इत्यसुन् ॥ २ ॥
स्पद्धं सङकछं ॥ सङ्घषेः पराभिभवेच्छा । पराभिभवस्य धात्वंनोपसंग्रहात् अकर्म-
त्वम् । उक्तम् च ।
` धातोरर्थान्तरे बृत्तेर्धात्वर्थनोपसंग्रहात् ।
प्रसिद्धेरविवक्षातः कमैणोऽकमिका क्रिया ॥
इति । ८ स्पद्धते । स्पद्धंसे । स्पद्धमानः । पस्पद्धं । परूपद्धिषे । पस्पध ॥ ) -शार-
पूर्वाः खयः# ॥ अभ्यासस्य शापूर्वाः खयः शिष्यन्ते अन्ये हरो निवतेन्त इति पकारशेषः ।
८ स्पद्धिता । स्पद्धितासे । स्पद्धिताहे । स्पद्धिष्यते । स्पद्धिष्थसे । स्पद्धिष्ये । स्पद्ध॑ताम् ।
स्पदध॑स्व । स्पदधँ । अस्पद्धेत । अस्परथाः । अस्पद्धं । स्पद्धंेत । स्पद्धेथाः । स्पद्धंय ।
आशिषि । स्पद्धिषीष्ट । स्पद्धिषीष्ठाः । स्पद्धिषीय । अस्पद्धिष्ट । अस्पदधिष्टाः । अस्पद्धिषि ।
अस्पद्धिष्यत । अस्पद्धिष्यथाः । अस्पद्धिष्ये ) । भावे लट॒लोदलङविध्यादिचिङिश्चु यकर
( स्पद्ध्यंते । स्पद्ध्यताम् । अस्पदृध्य॑त । स्पदृध्येतेत्यादि ) लंड. तशब्दे चिणि ८ अस्प-
दति ) आ्लीरादिषु कतैवत् । ( पिस्पद्धिषते । पिस्पद्धिषां चक्रे । पिस्पद्धिषितेत्यादि ) ।
“सन्यतः इ तीत्वमभ्यासस्य पूर्वेवत् ““ूवैवत्सनः' इति तङ. 1 आधेधातुकेऽतो लोपः ।
विध्यादिलिङ्यतो खोपाभावाल्लिङः सखोपे गुणवलिखोपयोः । ८ पिस्पद्धिषेत ) । भावे
यक्छृविणोविशेषः । (पिसूपद्धिष्यत इत्यादि पास्पदृध्येत) श्दी्घोकित* इत्यभ्यासस्याकारस्य
दीघं यङि तल्लुकि च । (पास्पद्धा चक्रे, पास्पद्धितेत्यादि ) तत्राद्धेधातुके श्यस्य हलः*
इति इर उत्तरस्य यस्य रोपः। स चादेः परस्येति यकारस्य । अकारस्य अतो लोपः ,
भाषे तादिषु यक्यप्यतो रोपयरोपयोः कठवत्सवेत्र रूपम् (पास्पद्धंत इत्यादि) डि तु चिणि
८ अपास्पद्धीति ) भवति । सन्यडमस्तास्यादिषु चिण्वदिटि न विशेषः, अतो रोपेन बृद्धेर्बा-
धादित्युक्तम् । यङो लुक्यदादिवच्चेति शपो लकि *क्षषस्तथोर्घाधः* । षष उत्तरयोस्तका-
रयकारयोर्दधाति वर्जयित्वा धकार इति धत्वे “इलां जल् श्चदि? इतिजरत्वम् । आन्तर-
तम्याहकारः । पास्पद्धि, एवं वचनान्तरेषु । पास्पद्धं; । पार्पद्धंति । “अदभ्यस्तातः”
इत्यद्धावः । ( पास्पत्सि ) । *खरि च । खरि परे क्षर चर इति चत्वं । ( पास्पद्ध॑ः ) ।
सर्वत्र हरादेः पितः सार्वधातुकस्य “यो वा” इति $डदाहायंः । ( पास्पद्धीतीत्यादि ।
पास्पद्धा' चकार ) । पूर्वत् (कछरुनोनुप्रयोगस्यःइति नित्यं परस्मेपदम् । (पास्पद्धिता। पास्प-
द्धिष्यति । पास्पद् थ । पास्पदधात् ) तातङि डचि पिन्नेति स्थानिवत्त्वप्राक्चस्य पित्त्वस्य
निषेधादीडभावः । ( पास्पर्ाम् । पास्पद्धैतु 1 पास्पद्धि ) सेद्यादेशे “हुलभ्यो देद्धिः"
इति धिभावः । देरपित्त्ववचनादिडभावः। ( अपास्यत् ) । इतश्च रोपे हर्डयादिलोपे च
“चलां जशोन्ते इति जरत्वे “वावसाने” इति चत्वं तकारः । तदभावे अपास्पद्ं । “रात्स-
स्यः, इति नियमान्न संयोगान्तलोपः ( अपास्परढाम् । अपास्पधः ) “सिजभ्यस्तः, इति
जस् । ८ अपास्यत् । अपास्पदृ । अपास्याः ) सिपि हल्डयादिरोपे पूवेवज्नरत्वे चत्वे वा
च तदभावे “दश्च इति सिपि परे वा रः । “ररि” इति पूवस्य रेफस्य रोपः । “दलोपे
३६ धातुद्त्तो-- | स्पधं
पूवस्य दीर्घोणः? इति पूर्वस्याणो दीर्ैः । द्रोप इति ठकार फयो्लोपनिमित्तो ठकाररफा-
उच्येते । ( अपास्पदं । अपास्पतं । पास्पद्ध्ात् । पास्पदधर्याताम् । पास्पद्धयु; ) यासुटो
ज्त्विनापित्तवादीडभावः । आरिषि ( पास्पद्धर्थात् पास्पद्धर्थास्ताम् । ) असावंधातुकत्वा-
दीडभावः । (अपास्पर्त् । अपास्पद्धिष्टाम् । अपास्पद्धिषुः । अपास्पद्धौः अपास्पद्धिंषम् )
“अस्तिसिच” इति पितो नित्यमीद् । “इट $» इति सिचो रोपे. [ सिजृल्ोप. एकादेशे
सिद्धः ] इति सवर्णदीर्घः , ““वद््जहलन्तस्या चः, इति परस्मेपदपरे सिचि विहिता बृद्धिः
“नेटि” इति निषिष्यते । (अपास्पद्धिष्यद् इत्यादि ।) भावे सवत्र यङन्तवद्रुपम् । (पास्प-
दृध्यैते ) इत्यादि, णौ ८ स्पर्धयतोत्यादि ) एधतिबदुदाहार्यम् । लड्यनजादित्वात्प्रथम-
स्थैकाचो द्विर्वचनम् । भ्स॑योगे गुरू इति संयोगपरस्य हस्वस्य गुरुखन्ता विधानात् ““सन्व-
लरघुनि" इति इत्वम् , “दीर्घो धोः” इति दीरधश्च न॒ भवति गुरसंकया आकडारीयतयान्-
वकाशया लबुसंक्ञा बाध्यते, कर्मणि यक्चिणोर्विषये णिक्ोपे ८ स्पध्यैते ) इत्यादि, प्रकृतौ
भाववद्रूपाणि उदाहा्याणि । अन्यत्र ( स्पधैयां चक्रे ) इत्यादि कवत् । लड़ चिण् ।
द्विवचनादौ सिच् । ( अस्पद्धि अस्पद्ध॑यिषातामित्यादयदाहार्यम् ) ध्वमि “विभाषेटः”
इति मूदधैन्यविकल्पः । स्यादिषु चिण्वदिटि तस्यासिद्धवदत्ेत्यसिद्धत्वाण्णिलोपे ( स्पद्धि-
ष्यते ) इत्यादि ्रहृतिवद्रूपम् । कमैकतैरि यच्चिणोनिंषेधात् शपि स्पधेयत् इत्यादि कतृ-
वन्नेयम् । अत्रापि स्यादिषु, चिण्वत्पक्षे कर्मवत्। वत्करणात् स्वाश्रये भावे ककारे सर्वं
कमेवत् । कर्तरि तृतीया विदोषः । ( स्पर्धनः ) । “अनुदाोतश्च हलादेः” इति तच्छीलादौ
युच् । स्पद्धा । भ्गुरोश्च हरः इति गरुमतो. हलन्तात् श्ियामकारप्रत्ययः । वासरूपेण
क्तिचख्ियामिति निषेधान्न भवति । ८ इदमेषां स्पर्धितम् । स्पद्धि तमनेन । स्पद्धिःतः ) ।
“^क्तोधिकरणे च” इति ककभावाधिकरणेषु क्तः । स्पर्धाटुप्रयोगश्िन्त्यः ॥ ३ ॥
गाध प्रतिष्ठाछिन्सयोभरन्थे च ॥ स्थापना तत्स्थापनं वा प्रतिष्ठा । लब्धुमिच्छा लि-
प्सा । एकन्र स्थापनं संदर्भो वा ग्रन्थः । तत्रा ऽकमैकः, इतरयोः सकर्मैकः, ८ गाधते ।
गाधसे । गाधे । गाधमानः । जगाघे । गाधिता । गाधितासे । गाधिताहे । गाधिष्यते ।
गाधिष्यमाणः । गाधताम् । गाधस्व । गाध । अगाधत । अगाधथाः । अगाधे । गाधेत ।
गाधेथाः । गाघेय । आशिषि गाधिषीष्ट । अगाधिष्ट । अगाधिष्ठाः । अगाधिवि । अगा- `
धिष्यतेत्यादि ) भावकमैकैषु रूट्रोदर्ख्ङ्विध्यादिरिडश्चु यक् । ८ गाध्यते। गाध्यते ।
गाध्यताम् । अगाध्यत । गाध्येतेत्यादि) (अन्येषु ेषु कठैवत् , लुडथेकवचने तु चिणि (अ-
गाधीति ।) किप्सायामप्यारथेन न्यायेनेष्यमाणप्रधानत्वात्तस्य च कर्मस्थत्वात्सनन्तवत्
कमेकवैत्वोवपलिः ८ जिगाधिषते । जिगाधिषां चक्र । जिगाधिषिता । जिगाधिषिष्यते ।
जिगाधिषाताम् । अजिगाधिषत । जिगाधिषेत ) आल्िषि ( जिगाधिषिषीष्ट । अनजिगा-
धिषिष्ट । अजिगाधिषिष्यतेत्यादि ) सर्व्राभ्यासकायेम् । आर्षधातुकेऽतो रोपः, भाव-
कर्मेणोर्यकूचिणविषये ८ जिगाधिष्यते ) अजिगाधिषीत्यादि । कर्मकैरि यक्चिणोनिषेधात्
कतौवदेव ( जागाध्यते ) जागाधां चक्रे । जागाधिता । जागाधिष्यते । जागाध्यताम् ।
अजागाध्यत । जागाध्येत ) आ्चिषि ( जागाधिषीष्ट । अजागाधिष्ट । अजागाधिष्यत )
सर्वैत्राभ्यासस्य दीर्घोऽकितः? । आधधातुके “अतो लोपः", “यस्य हलः इति `यलोपा-
लोपौ । भावादिषु यक्यप्यह्ोपयलोषयोः स्तर कठैवदूपम् । लडयेकवचने त्वजागाधीति
चिण्विशेषः । सन्यङोश्चिण्वदिव्यतोरोपेन ब्द्धिबाधाद् न विशेष इत्युक्तम् । यङ्लुकि
“ज्ञषस्तथोधो ऽधः" । “खां जश् सशि" ( जागाद्धीत्येवं ) सिपि एकाचो ब्यों
भष् इषन्तस्य स्ध्वोः इति धातोरवयवस्य इषन्तस्यैकाचो बशः स्थाने भषादेश्ञः
सकारादौ प्रत्यये ध्वे च परे पदान्ते च विषे . इत्यान्तरम्यात् गकारस्य घकारि
6 8 प्रथमगणः। ३७
“खरि चः, इति धकारस्य तकारे ८ जाधात्सीति । जागाधां चकार ) । ““पूवेवत्कृजः, इति
परस्मैपदम् । (जागाधिता । जागाधिष्यति । जागाद । जागाद्धात् । जागाधानि । ऽ्जा-
घाव अजाधाद् ) हल्ङ्यादिरोपे पदान्ते चेति बरो भषादेशो जरत्वे च चत्वैम् । सिपि तु
"दश्चः!इति वा सत्वे ( अजाधा इत्यपि । जागाध्यात् । जागाध्यावाम् । आशिषि जागा-
ध्यात् । जागाध्यास्ताम् । अजागाधीत् । अजागाधिष्टाम् । अजागाधिष्यदित्यादि) सवत्र
यङ्लगन्तात्परस्य हत्छादैः पितः सार्वधातुकस्य पक्षे $इदाहायेः । लडिति "'अस्तिसिचो?
इति नित्यः ! भावादौ यडन्तवत्. ८ गाधयति । गाधायां चकार । गाधयिता । गाधयिष्य-
ति । गाधयतु । अगाधयत् । गाधयेत् ) आरिष्यनिडाचयाधेधातुकत्वाण्णिरोपे ( गाध्यात्।
अजगाधत् ) अत्रास्य चरदित्त्वात् “नाग्खोपिशास्ठृदिताम्” इति णौ चड़ हस्वे निषिद्धे
भ्यासस्यारघुपरत्वात्सन्वदित्वरघुदी्ेत्वे न भवतः (गाधयत) इत्यादयुदाहाथेम्, प्रतिष्टा-
याम् ^“अणावकमेकातः' इति चित्तवत्कन्त् कत्वे परस्मेपदमेव । भावकमैणोथक्चिणोपिषये
णिरोपे गाधतिवद्रपम् । स्यादिषु त॒ ण्यन्ते कतृ वत् । चिण्वदिटि तु णिलोपे गाधितेत्यादि
प्रकृतिवदेव । कमेकतेरि यक्चिणोनिषेधान्नवसु रकारेषु कतृ वत् । (गाधनः) । \ “अनुदात्तेत?
इति युच् । (गाधा । ) “गुरोश्च हलः” इत्यकारः, प्रतिष्ठायां स्पद्धिवत्, भावकर््रैधिकरणेषु
क्त उदाहारः, इतरयोस्तु “तयोरेव, नियमात्कमेणि ॥ ४ ॥ ¦
बाध रोडने ॥ रोडनं प्रतिधातः । गाधिवत् । बाहुः । “अजिदशिकम्पमिपंसिवाधाग-
जिपरितग्धु्दीधेहकाराश्चः इति कप्रत्यये घातोहेकारः ( भद्रबाहूः ) चतुष्पाद्विशेषः । “बा-
हन्तात्यंक्ायाम्” इति ख्ियाम्ङ् प्रत्ययः । सुबाहुर्नाम कश्चित् , तस्यापत्यं ( सौबाहविः )
“बाह्वादिभ्यश्च, इति षष्ठयन्ताद्पत्य इन. । *#आओग्। णः* । उवर्णान्तभस्याङ्गस्य तद्धिते गुण
इति गुणेऽवादेशः, यद्यपि बाह्वादिषु केवरो बाहशब्दः पट्यते, [ समासप्रत्ययविधौ तदन्त-
विधेः प्रतिषेधः ] इति तदन्तविधिश्च प्रतिषिध्यते, तथापि केवरस्यापत्येनायोगात्तदन्तत्व-
राभ, संज्ञात्वेन विनियुक्ताद् बाहोस्तु प्रत्ययो नेष्यते । यदाह ॥ -
अभिव्यक्तपदार्था ये स्वतन्त्रा लोकविश्चुताः ।
शाखाथेस्तेषु कत्ेन्यः शब्देषु न तदुक्तिषु ॥ ।
इति । ^राजश्वस्यरायद् इत्यत्र माष्यादो चोक्त (संजया श्व्रानन'इति । (उभावाड,
उभयाबाडइू प्रहरति ।) “द्विदण्डया दिभ्यश्च", इतीच् समासान्तः । तस्य च द्विदण्डयादिष्येव
पाठाल्लोपः, प्रत्ययलक्षणेन तदन्तत्वात् तिष्ठदगुप्रश्ठतिष्िचः पाठात्तदन्तस्याव्ययीभावत्व-
विधानात् “अव्ययीभावश्च” इत्यन्ययत्वे सुपो लक् । उभयवाद्ित्यन्न “उभादुदात्तो नि-
त्यम्” इत्यत्रास्वरितत्वादेव वाग्रहणानुवृत्तेनित्यमयचि सिद्धे नित्यग्रहणं योगभेदेन वृत्तौ
नित्यमयजन्तस्य प्रयोगाथेमित्युभरब्दस्योभयादेशः, अयम्थैः सर्वादिसूत्रे केयटादौ स्फो-
स्तिः । तथा च तन्न वात्तिकमपि [उभस्य सवेनामत्वेऽकज्थैः पाठः । अन्याभावो द्विवचनटा-
बृविंषयत्वाद् उभयोन्यत्रेति । ] उभाबाह्वित्यत्र तु द्विदण्ड्यादिपादाद् उभयाभावः ॥ ९॥ `
ना नाथ याञ्चोपतापेश्वयांशीःु ॥ उपतापो रोग इति वृत्तौ । उपघात इति तरङ्धि-
ण्याम् । आद्यो धान्तः, अपरस्थान्तः । अस्य थान्तस्य धान्तकाण्ड पाटोऽथ॑साम्यात् । उभा-
बपि दन्त्यादी । सर्वं गाधतिवत् । द्वितीयस्य तु विशेषः ! “आशिषि नाथः इत्या शिष्येवा-
त्मनेपदं, कर्मणि शेषत्वेन बिवश्विते षष्टी च ! (सपिषो नाथत इत्यादि) । “ष्ठी शेष” इत्ये-
वात्र षष्ठीसिद्धौ वचनमिदं सपिषो नाथनमित्यादो समासनिदरत्य्थं षष्टी श्रूयत एव न लप्यत.
` इति, स (\९)खोपश्च समासे । उक्तं च ।
८ १) षष्टीलोपश्च समासे" इति कववित्पाटः ।
माध
५६१
%
धातुवृत्तो-- [ नाधृ
साधनेन्यैपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये पुनः ।
प्रोक्ता प्रतिपदं षष्टी समासस्य निवृत्तये ॥
इति । न तहीदानीमिदं सम्भवति सर्पिनाथनमिति । भवति यदा छद्योगक्षणा षष्टी ।
--तथा च वार्तिकं, [ प्रतिपदविधाना च षष्ठी न समस्यते कृद्योगा च षष्ठो समस्यत इति ] न
चैवं सति समासनिषेधस्य वैय्यमितिःवाच्यम् । यतः शेषषष्य्याः समासे “समासस्य, इ-
त्यन्तोदात्तत्वेन भाव्यम् , अन्यस्यास्तु भगतिकेरकोपपदात् कृत् गत्यादिभ्यः परं कदन्त-
सृत्तरपदं प्रकृतिस्वरमित्युत्तरपदप्रकृतिस्वरेण भाव्यं, स च किति प्रत्यये पूवैमुदात्तत्वम् । अ-
नाशिषि पररूमेपदं द्रष्टव्यम् ८ नाथति । ननाथ । नाथिता । नाथिष्यति । नाथतु । अनाथ-
दू । नाथेत्। नाथ्यात् । अनाथीत् । अनाथिष्यत्। निनाथिषतीत्यादि ) यङ्लक्यञ्षषन्त-
त्वात् ““श्षर्तथोधों धः इति धत्वाभावे “खरि च, इति चत्त्वं ( नानात्ति । नानात्तः । ना-
नात्थ इत्यादि) विशेषः । अत्र मेत्रेयाभरणकारावादं णोपदेल्ं पटन्तौ “णो नः" इति धात्वा-
दित्वाण्णकारस्य नकारं विधाय “उपसर्गादसमासेपि णोपदेशस्य" इति उपसर्मस्थान्निमिता-
-त्परस्य णोपदेशनकारस्य समासासमासयोणैत्वविधानात् (प्रणाधत) इत्यादौ णत्वप्रयोजनमा-
, हतुः । सवं नादयो णोपदेशा इत्यस्य पयदासे रृतिनन्दिनिदिनक्िनटिनाष्टनाथवजैमित्यत्र च न
पेतुः । अत्र काश्यपः । नाघतेणौपदेश्चत्वमयुक्तं, गणकारव्रत्तिकारादीनामनिषटत्वादिति । न-
तिनन्दीत्यादिवाक्ये ना्टनृवजं नृत्यादीन् परित्वितान्सक्च वजैयित्वेति वदन् श्रीकरोप्यत्रेवा-
नुकूलः । तथापययदासवाक्ये नदैतिवजं सर्वानेतान् पठतः शाकटायनन्यासङ्ृतोप्ययमेव पक्षोभि-
मतः । ०5 धान्तप्रकरणविरोधान्नादाक्यः । इमौ याञ्चायामकथितेप्सितत-
मा कमइ हेयाचिदधिच्छभििविनादुयोग निमिषो
ब्रुविशासिगुणेन च यत्सचते तदकीर्तितमाचरितं कविना ॥
इत्यत्र भिक्षरथपरत्वात् । "उक्तं च केयटे । दुद्यादीनां चार्थोपलक्षणायोपादानात् पर्याय-
` प्रयोगेपि क्मैसं्ञा भवतीति । अर्थाश्रया चेयं संज्ञा न दुद्यादिवत्स्वरूपाश्रयेति भिक्षि प्रस्तु-
त्य वदतो हरदत्तस्यापि मते ऽत्र न विवादः । इरोकाथस्तु उपयुज्यत इत्युपयोगः, वयःप्रश्रति
प्रधानं कमै, तस्य निमित्तं गवादि तच्च यच ब्रुविास्योगणेन प्रधानकमैणा धर्मादिना क्रि-
यां प्रति साधनत्वेन गुणत्वात् ब्धगुणव्यपदेशेन सचते सम्बन्धमुपेति माणवकादि, 'तदुभयं
` कारकं पूर्वविधौ विशेषेणाविवक्षितत्वादपादानादिसंक्ञाभाषे कविना क्रान्तदरशिना सूत्रकार-
णाकथितं क्मोक्तमिति । याचिरिहानुनया्थैः । याचना्थेस्य तु भिक्षिणेव सिद्धम् । अथान्येपि
. द्विकर्मकाः प्रसङ्गात् प्रदश्येन्ते । यदाह । |
नीवद्योहैरतेश्चापि गत्यर्थानां तथेव च ।
द्विकमेकेषु ग्रहणं कत्तव्यमिति निश्चयः ॥
गत्यथग्रहणं गत्यादिसुन्रोपात्तानासुपलक्षणम् ,
जयतेः कषतरमन्थेुेर्दण्डयतेः पचेः ।
तरेर हेस्तथा मो चेस्त्याजेदीपेश्च संग्रहः ॥
कारिकायां चशब्देन सुधाकरमुखैः करतः ।
ग्राहेरिंह म्रहो नेव हरदत्तस्य संमतः ॥ . . `
यदसौ “गतिङुद्धिः' इत्यत्राथ कथम् "अयाचितारं नहि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक
. इति स्वतन्त्राः कवयः । यद्वा सुतां प्ति न किचिदुद्राह विषयं ग्राहयितुं बोधयितुं शशाकेत्येवं
व्याख्येयम् । अत्र बुद्धयधेत्वात् द्विकमेकत्वं सिद्धमिति समर्थयते इतीयं च निर्व्वाहणा दिक् ।
` प्रतिग्रहणस्य ममेदमिति बुद्धिविशेषनिरूप्यत्वात् सुतां ग्राहयितुं ममेयमिति बोधयितुं न श-
शाक इत्येवं व्याख्यातुसुचितत्वात् । इदानीं न किचिदुद्भाहिषयमित्या्यध्याह व्यं भवति ।
नाथु ] प्रथमगखः | २३२.
तथा श्रीकराचार्थस्याप्यमिमतसुपादानाथेस्य द्विकमैकत्वम् ।
| अजिग्रहत्तं जनको धनुर्तद्येना दिदद्देत्यपुरः पिनाकी ।
जिक्ञासमानो बलमस्य बाह्वोहेसन्नताक्षद्रघुनन्दनस्तत् ॥
इति भटटिरोकं विव्रृण्वन्यदाह तद्ध नुरुतं रामं जनकोऽजिग्रहत् बोधितवान् अनेन धनुषा
तरिपुरं दग्धमिति, ग्रेश्च बुद्धयैत्वात् “गतिबुद्धि '” इत्यादिना रामस्य कमेसं्ञा, धनुषस्तु
“(कर्तुरीप्सिततमम्ः” इति ग्रहिष्ठिकर्मकः । उपादाना्ैत्वे तु ग्रहि्मत्यादिष्वेकोऽपि न भवती-
ति कथं तमितीति । अत एव ।
तमादौ कर्विद्यानामर्भमभेविदां वरः ।
पश्चात्पाथिवकन्यानां पाणिमग्राहयत पिता ॥
इत्यर्थमबोधयदित्य्थैः । बुध्यथेत्वाद् द्विकमेकत्वसुक्ता पाणिमग्राहयदित्यत्र तेनेत्यध्या -
हारेण व्याख्यानात् प्रङृत्युपरलेषेण जुद्धयपादानयोग्रहणे, कि चास्य द्विकमेकत्मे अथ प्रजाना-
मधिपः प्रभाते जायाप्रतिप्राहितगन्धमाल्यामित्यत्र "यन्ते कतुश्च कर्मेण, इति प्रयोज्याया
वेनोरभिधानेन भाव्यं, ततश्च जायया गन्धमाल्ये या धेनुः प्रतिग्राहितेति विग्रहीतव्यम् ,
अत्र च प्रथमार्थं वर्जयित्वा सवेविभक्त्यथषु बहुव्रीहि रित्युक्तत्वात्समासो न स्यात् , सत्यपि
समासते समानाधिकरणोत्तरपदाभावात् ““खियाः पुंवत्? इति पुंबद्धावो न स्यात्। पक्षान्तरे
त॒ गन्धमाल्ययोरेव कमैत्वात्तयोरेव क्तस्तेनाभिधानात् जायया प्रतिग्राहिते गन्धमाल्ये यया
घन्वेत्यूढस्थादिवव् तृतीयार्थन समासः सिध्यतीति गतमदः । इषिशकी च द्विकमैकौ . माष्य-
उक्तौ । एवं चायाचितारं नहि देवदेवमित्यत्रापिं देवः शक्यपेश्षया कर्म सुता प्रहि गहापेश्चयेति -
न संकरं कि चित् ॥ ।
अथ द्विक्मकसाधारणमिदं विचायते ॥ किमेते खादयः प्रधाने कर्मणि भवन्ति अथाप्रधा -
ने । न चानयोयुंगपदभिधानसंभवो भिन्नकक्चत्वात् । अत्राह ।
प्रधानममेण्याख्येये छादीनाहद्विक्मेणाम् ।
अप्रधाने दुहादीनां ण्यन्ते कतुश्च कमणः ॥
इति । अभिधान इति शेषः । अत्र द्विकमणामित्यनेन "नीवह्योरैरतेश्चः इति च शब्द.
समुचितः कृषिः नयत्यादयश्च त्रय उच्यन्ते । अन्येषां विरोषस्य वक्ष्यमाणत्वात् । तथा दुद्या-
दीना मित्यनेन कारिकोपात्ताश्चरब्दससुचितेष्वरेतुमण॒ण्यन्तादज॒ण्याद्यश्चोच्यन्ते, ण्यन्त इ-
त्यनेन तु गत्यादिसूत्रोपाताश्चशब्दसमुचचि तास्तार्यादयश्च । अक्ष बुद्धि प्रत्यवसानार्थशब्दकमकेषु
प्राक्रते वा कमणि प्रयोज्ये वा खादयः । यदाह ।
कथितेभिदहिते त्वविधिस्त्वमतिगुणकमैणि खादिविधिः सपरे ।
भरुवचेशितयुक्तिघु चाप्यगुणे तदनल्पमतेवेचनं स्मरति ॥
अस्यार्थः । तत्र प्रथमः पादः प्रधानकर्मणि खादिभिरभिहिते गुणकर्मणि षष्ठीत्येकोयमत-
दुषणपर इति इहानुपयोगात्. न व्याख्यायते । सपर गत्यादिसृत्रोपात्तसहिते दुद्यादौ गुणक-
मेणि खादयः । गुणकमेति पुरुषप्रद्तेः पयः प्र्त्यथेत्वात् दुद्यादावप्रधान गवाचच्युते । ण्य.
न्ते तु शब्दतः प्रयोजकव्यापारस्य प्राधान्यं प्रयोज्यव्यापारस्य त्वप्राधान्यमिति तदाप्यध-
मादयच्यते । धुवयु क्तयोऽकमेकाः, चेष्टितयुक्तयो गत्यर्थाः एष्वगुणे प्रयोज्ये, तदेतदनल्पमतेमे-
ध्राविन आचार्यस्य वचनमिति । अत्र स्मरतोत्यनेनागमस्या विच्छेदं दशयति । एवं चात्रापि
याचनस्य धनादरथेत्वात्तस्यैव प्राधान्यादन्यद्राजादि कमाँप्रधानमिति तत्रैव खादयो भवन्ती-
ति (नाथ्यते राजा धनं नाथ्यः नाथितः सुनाथ) इत्यादि भवति । नाथिता धनस्य राज्ञ इत्यत्र
च क्मेणि षष्ठयुभयत्र भवति । गुणकमेण्युभयथा (गोणिकापुच्र) इति भाष्ये उक्तत्वात् द्विती -
यापि द्रष्टव्या । (नाथिता धनस्य राजानमिति) भाष्ये नयतेसदाहरणं प्रदरौनमात्र, स्पष्टं चैतत
पदमज्ज्यादिषु। ( नाथितन्यो राजा धनं देवदत्तेनेत्यत्र ककैकमेणा ) प्राप्ता करद्योगरश्षणा षष्ठी
४० धातुवरृत्तो- [ नाथ
कृत्यानां कर्तरि वा इत्यत्र कृत्यानामिति योगं विभस्य प्राकषौ नेति चानुवत्त्य उमयप्राक्षो
नेति चानुवत्त्यै उभयप्राप्तौ छत्ये बष्व्याभावस्य भाश्ये प्रतिपादितत्वाच्च भवति । स्पष्टं चैत-
त्यगदो । यत्त कृत्यानां, इत्यत्रोभयग्राक्षौ क्त्ये षष्ठी प्रतिषेध इति वृत्तिमुपा द्राय प्रति-
-षेधो ऽयं कत्तेरि षष्टयाः कमणि षष्टी तु प्रधानस्प्र कमेः कृत्वेनाभिधानाइन्यस्याप्राधान्या-
दप्रसङ् इति न्यासे ऽथेसत्वमुक्तं तद्वि तीयाव प्रधाने षष्ठी नि गाय्यंति यति्किञचित्। कतेरि च
इति विधीयमानषष्टीविकल्प उमयप्रा्िभ्यतिरिक्तङ्घत्यविषयः । (नाथितव्यं सपिद वदत्तेन
देवदत्तस्येति वा) ६-७ ॥
द्ध धारणे ॥ डान इति के चित् पठन्ति, दद दान इत्यत्र धारण इति । तदयुकछम्।
तद्रेषोखहशोन्याभिस्छीभिमेधुरताश्तः ।
दधते सुखभां शोभां तदीया विश्रमा इव ॥
पिबति च पाति च यासकौ रहस्त्वाम् ।
व्रज विटपममुं ददस्व तस्यै ।
दादद्रो दुद्दुदादी दादादो दृददीदरोः ।
दं दददे दुद्दे ददाददददो ऽददः ॥
इत्यादौ दधो धारणाथैत्वस्यान्यस्य दानारथैत्वस्य च व्यवस्थितत्वात् ( दधते । दरे ।
` दधन्ते । दधसे । दधाव । दधाम । देधे । देधाते । देधिरे । देधिषे । दषे । देधिवेे) अत
एकह ल्मध्येनादेशादेखिटि । किति छिटि परत्रावस्थिते यस्यादिरादेशो नास्ति तस्या सहाय-
योहंरोमेध्यगतस्याकारस्येकारो ऽभ्यासस्य रोप इत्येत्वाभ्यासखोपौ । अयं शिदिति सर्वा
देशः । नन्वभ्यासादेदेकारस्य जगात्वेन प्रक्ृतिजशां प्रकृतिजश इति दत्वे कथमनादेशादि
त्वम् । न च पूत्रासिद्धत्वम् । ““तुफलभजत्रपदचः” इति फलभजिग्रहणात् । असिद्धत्वे
ह्यनादेशादित्वेनेवेत्वाभ्यासलोपयोः सिद्धत्वान्न तत्छुर्यात्। एवं तहिं #न शशददवादिगुणा-
नामू* इति शसददयोरेत्वाम्याखरोपनिषेधाद्रपाभेदे आदेशादित्वं नाश्रयिष्यते । तथा
च वातिकम् । [ प्रथमतृतीयादीनामादेशादित्वादेशादित्वादेत्वाभाव इति चेच्छसिददिप्र-
तिषेधो ज्ञापको रूपाभेदे एत्वविक्ञानस्येति ] ८ दधिता । दधितासे । दधिताहे । दधिष्यते ।
दधिष्यमाणः । दधताम् । दधस्व । दधे । अदधत । अदधेताम् । उद्धन्त । अद्धथाः ।
अदधे । अदधावहि । दधेत । दधेयाताम् । दधेथाः । दधेय । आशिषि । दधिषीष्ट । अद्
पिष्ट । अदधिषाताम् । अदधिष्ठाः । अदधिषि । अदधिष्यत ) इत्यादि । कमैक््रोयैक्चि-
ण्विषये ( दध्यताम् । अदध्यत । दध्येत । अदाधीत्यादि ) ऽन्यत्र केवेवत् ८ दिदधिषते ।
दिदधिषां चक्रे । दिदधिषिता 1 दिदधिषिष्यते । दिदधिषताम् । अद्िदधिषत । दिदधियेत )
आशिषि ( दिदधिषिषी् । अदिदधिषिष्ट । अदिदधिषिष्यत ) इत्यादि । कमेणि यक्चि-
ण्विषये दिदधिष्यतदहत्यादि ) अन्यत्र कठैवत् । क्मकत्तैरि तु यक्वचिणोनिषेधात्सर्ैत्र कतैवत्।
अतो रोप आद्धेधातुके ८ दादध्यते । दादधां चक्रे । दादधितां । दादधिष्यते । दादध्यताम् ।
अदादध्यत । दादध्येत । आशिषि । दादधिषीष्ट । अदादधिष्ट । अदादधिष्यत ) (दीघो
कितः”, इत्यभ्यासदी्षैः । सर्वत्रार्धधातुके “यस्य हलः “अतो रोपः” इति यलोपाल्लोपौ ।
कमेकनत्रायेडन्तेऽपि विषो नेति गाधताेवोपपादितम् । ( दादद्धि । दादद्धः । दाधत्सि ।
दादभ्मि ) “दधस्तथोश्च, इत्यत्र छरतद्धि्चनस्य दधातेयर््रहणात् तकारथकारादो चकारात्
सकारादोध्वे पदान्ते बलो विधीयमानो भषभावोऽस्य न मवति “ एकाचः ” इति सादौ ध्वे
पदान्ते च विधीयमानः सामान्य एव भवति ( दादधां चकार । दादधिता । दादधिष्यति ।
ड । दादद्धात् । दादद्धि । दादधानि । अदाधत् । अदाधद् । अदादद्धाम् । अदादघुः।
अदाधाः । -अदाधत् । अदाधद् । अदादद्ध । अदादधम् ) अत्र “हल्ङ्याब्भ्यः, इति
तिष्तिपोछपि पदान्तत्वात “एकाच” इति मषभाप्रे जश्त्वे वा चत्वेम् । सिपि तु “दश्च
देव } प्रथमगणः । ४१
इति वा रुत्वं च । जादौ “अलं जग् क्षिः, इति धकारस्य दकारः (दादध्यातं । दादध्या-
ताभ् । आशिषि दादध्यात्, दादध्यास्तामित्यादि । अदादधीत्. । अदादाधीत् ) *+अतो
इरदेकघोः* इति हरादेहलन्तस्य र्घोरतः स्थाने वा बरद्धिरिडादौ परस्मेपदपरे सिचि
एवै (अदादादधिष्टाम् 1 अदादाधिष्टामिव्यादि । अदादधिष्यदित्यादि) सर्वत्र यडलुकः परस्य
हलादेः पितः सार्वधातुकस्य पश्च $डइदाहायैः । कर्मणि यडन्तवदिति बाधताबुपपादितम् ।
दाधायतीत्यादि बाधयतिवत् । णौ चडि तु “णो चङ्यु, इति हस्वत्वे सन्वदित्वदीैत्व
विशेषः । अदीदधदित्यादि (दधनः ।) अनुदात्तेतश्च, इति युच् ॥ ८ ॥
स्कुदि अप्रवणे ॥ आप्रणमुतप्लवनमुत्ट्त्य गमनं वेति तरद्धिणी । उद्धरणमिति
मोजः । अत्र सकभैकः । “इदितो नुम् धातोः इत्यन्तेदित्त्वान्नुमागम उपदेशिवद्वचनाद्-
पदेश्ञावस्थायाम् ( स्कन्दते । स्छुन्दसे । स्कन्दे । चुस्कुन्दिषे । च॒स्कुन्दिवदे ““शापूर्वाः”
इति खयः रोषः । शकुहोश्डुः* । अभ्यासकवगेहकारयोश्चवगे इत्यान्तर्यात् ककारस्य चकारः
(स्कुन्दिता 1 स्कन्दिष्यते । स्कन्दताम् । अस्कन्दत । स्कुन्देत । आशिषि । स्ुन्दिषीष्ट ।
अस्कुन्दिष्ट । अस्कुन्दिष्यत ) भावादिषु यक्चिणौ । (स्कुन्यते । स्न्यताम् । अस्छुन्द्यत ।
स्कुन्येत । अस्कुन्दीत्यादि । चुस्कुन्दिषते । चुस्कुन्दिषाज्चक्रे ! चुस्कुन्दिषिता । चुस्कुन्दि-
पिष्यते । चुस्कुन्दिषताम् । अचुस्कुन्दिषत । चुस्कन्दिषेत । आशिषि । चस्कुन्दिषिषीष्ट ।
अचुस्कुन्दिषिष्ट । अचुस्कुन्दिषिष्यत । चोस्कुन्यते । चोस्कन्दाज्चक्रे । चोस्कुन्दिता ।
चोस्कुन्दिष्यते । चोस्कुन्यताम् । अचोस्कुन्द्यत । चोस्कुन्येत । चोस्कुन्दिषीष्ट । अचोस्कु-
न्दिष्ट । अचोस्कुन्दिष्यत ) भावादौ न विशेष इति गाधतो प्रतिपादितम् । ( चोस्कन्दीति ।
चोस्कुन्ति । चोस्न्दाञ्चकारेत्यादि ) लड़ तिप्सिपोहेर्ङ्यादिसंयोगान्तरोपयोः अचोस्कु-
न् ।) भावादौ यडन्तवदित्युक्तम् (स्कुन्दयति । स्कुन्दयतदत्यादि । स्कुन्दनः । युच स्कृन्दा).
उपदेश्चावस्थायां जमो विधानाद् धातोगुरुत्वाद् “शरोश्च हरः इति खियामकारो रधुपध-
गुणाभावश्च ॥ ९ ॥ र
स्विदि शवेत्ये ॥ अकमेकः । इवेतस्य गृणस्यापि धातुना साध्यतया कमिकतया वाभि-
धानात् क्रियात्वम् । यदाह ।
श्वेततेः श्वेत इत्येतत् इवेतत्वेन प्रकाश्यते ।
आश्ितक्रमरूपत्वादभिधानं प्रवत्तेते ॥
इति । पूवेवन्नुमागमः ( रिवन्दते ) इत्यादि स्कुन्दिवत् ॥ १० ॥
वदि अभिवादनस्तुत्योः ॥ प्रणतिपूवेमारिषो वाचनमभिवादनं, तथा च प्रयोगः । अभि-
वदति नाभिवादयतेष्याचा्यं इवञ्युरं राजानमिति । ८ वन्दते । ववन्दे । वन्दितेत्यादि ) पूर्वै-
वन्नुमि कृते ऽकारम्यासहायहलमध्यगतत्वाभावान्नेत्वाभ्यासरोपौ । “न शसददवादिगु-
णानां» इतिनिषेधाद्वा । गुण इति तद्भावितोकार उच्यते ( बन्दा ) “चन्धोरारः” इति
तच्छीलादिकवरष्वारंप्रत्ययः ( वन्दना ) “धदि वन्दिविदिभ्यश्चः, इति खियां युच् । वन्दा
बृक्षरहा । बाहुलकात् ख्यां संायासुकारः। वन्दा ब्रृक्चादनी शरक्चरुहाजीवन्तिकेत्यपि, इत्य-
मरः । ( बन्दीति । ) स्तोतर्यांवरयकणिन्यन्तः । "ह्हूतमदहिरायां त्वन्, इति स्ेधातु-
विषयेन्नन्तात् ( सवैतोऽक्तित्र्थादित्येके इति डीषि । अयं बरादिरपशंशः । यदाह राजानकः
संदिग्धस्योदाहरणे । ८
आखिद्बितस्तत्रेभवान्संपराये जयश्चिया ।
| आशीः परपरां वन्द्यां कणे कृत्वा कृपां कुर् ॥
अत्र वन्द्यामिति # इरदूतमहिखायामुत नमस्यामिति सन्देह इति ८ वन्द्रः ) पूजकः ।
““्फायितन्चिवन्चिशकिक्षिपिश्ुदिर् पितृपिदपिवन्न्दुन्दििवतिवरृत्यजिनी पदिमदिसुदिखि-
दिच्छिदिभिदिमन्दिवन्दिचन्दिदहिदसिदम्भिवसिवािशीङहसिसिधिद्यभिभ्यो रक्" इति.
४२ धातुचृत्तौ- [वदि
रक प्रत्ययः ॥ ११ ॥
भदि कल्याणे सुखे च ॥ कल्याणं मङ्गलं सुखमात्मगुणः । (भन्दते । बभन्दे । भन्दिते-
त्यादि स्कुन्दिवत् । देवदत्ताय भद्रं भूयादेवदत्तस्येति वा) । “कजेन्द्रायवनरविप्रकु्रचुबक्षुर-
खुरमद्रोप्मद्रभेरमेरखयकल्कलवत्रेरामाला?› इति रक्यनुनासिकलोपे भद्रशब्दो निपातितः ।
तदक्तात् भचतुथि चारिष्यायुष्यमद्रभद्रकरसुखार्भहितैः+* इत्याशिषि गम्यमानग्यां चतुथी -
षष्टयो । अत्रायुष्यादयोऽ्थपराः । (भद्राकरोति मुण्डयतात्यर्थैः 1) [मद्राच्चेति वक्तव्यम् ]
इति परिवापणे सुण्डने क्रनो योगे डाच् प्रत्ययः । अस्य “ऊरयादिच्विडाचश्च* इति गतित्वा-
तपूव प्रयोगः । अत एव निपातत्वेनाज्ययत्वात्सोर्लक् ॥ १२ ॥ |
मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु ॥ कान्तिगतिष्वित्येके । मोदो हः । मदो गैः ।
स्वप्न आलस्यम् । चन्द्रस्तु मदि जय इत्यपि पपाठ । स्तुतिगतिभ्यामन्यत्राकमेकः (मन्दते ।
ममन्द । मन्दितेत्यादि पूवेवत् । मन्दुरा ) ^मन्दिवा शिमथिचतिव ्यङ्किभ्य उरच् (मन्दिरम्)
“इषिमदिमुदि-खिदिच्छिदिभिदिमन्धिचन्दितिमिमुहिमिदिसुचिरचिरुधिद्यपिवन्धिभ्यः किर-
च्” इति किरच् । ( मन्दरम् ) “सूफापितज्चीतिः, भादटिना रक् (मन्दारः) *अगिमदिमन्दि-
भ्य आरन्” इत्यारन् । मन्दरः । बाहुरुकादरः । यद्वा मन्दं रातीति मन्द्रः । अयं मदी इषं
दिवादौ । मद ह्षग्टेपनयो्धटादौ । मद तृसियोग इति चुरादौ ॥१३॥ ¦
स्पदि किञ्चिच्चरने ॥ चलनं कम्पनम् । अकमैकः ( स्पन्दते । पस्पन्दे । स्पन्दितेत्यादि
पूववत् । स्पन्द्यति ) “"निगरणचलनार्थेभ्यश्चः, इति ण्यन्तात्परस्मेपदमेव । निगरण-
मभ्यवहारः ॥ १४ ॥ |
क्लिदि परिदेवने ॥ परिदेवनं शोचनम् ।. सकमैकः ( क्लिन्दते देवदत्तम् । चिकिछिन्दे ।
क्लिन्दितेत्यादि भूरवेवत् । क्लेद) कटेदौ षधिदशाङयोः” इति यावप्रकाशः । “उवन्नुक्षनपू-
षनप्टलीहन्क्टमनूरनेहन्म्दधैनूमज्जन्नर्यमन् विदवप्सनूपरिन्मन्मववन् इति कनिनि गुणनुम-
भावयोनिपातितः । “सर्वनामस्थाने चासंबुद्धौ, इति नान्ततत्वादुपधाया दीर्ैः ।
हल्ङ्यारिखोपे प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तत्वात्पदत्वा्चरोपः “प्रातिपदिकात्, इति प्राक्षो नखोपो
“न डिसंबुद्धोः" इति निषिध्यते, भंज्ञायामलोपे (क्लेद) इत्यादि, सक्चम्येकवचने “विभाषा
ङ्यः” इत्यल्लोपस्य विकल्पनात् (क्ठेद्नि कलेदनि इत्यपि भवति.। हलादौ पदत्वान्नरो
पेक्ठेदभ्यामित्यादि । नरोपस्य पूेत्रासिद्धत्वात् “सुपि च “अतो भिस रस्” “बहुवचने
ल्येत्"' इत्येते विधयो न भवन्ति । स्ङुन्यादय एतदृन्ताः मक्च इदितः । अयं परस्मेपदादि-
ष्वपि पष्प्यिते । ऊदिदार्दीभाषे दिवादौ ॥ १९ ॥
सखद हषे (मोदते । मोदते । मोदे । खधृपधत्वादृगुणः । सुसुदेः । खस॒दाते । सुख॒दिषे ।
सुखुदिवे “असंयोगाल्लिटिकत्” इति कित्त्वान्न गुणः ( मोदिता । मोदिष्यते । मोदताम् ।
अमोदत । मोदेत । आदिषि । मोदिषीष्ट । अमोदिष्ट । अमोदिष्यत ) इत्यादि । भावे
< सुचते । असुत । सुत । अमोदि । शेषं कवत् । ४ हेषते, . मुमोदिषते ) “रो व्युप-
धाद्धखादेः संश्च" रलन्ताद्धखादेरकारेकारोपधात् .परौ सेटो त्कासमो वा कितौ भवत इति
किनत्वपक्षे न गुणः । ( सुमुदिषां चकर इत्युदाहार्यम् । मोमुद्यते । मोमुदां चक्रे । मोुदिते-
त्यादि ) अजार्धधातुके यलोपाल्लोपयोरेघूपधगुणो न भवति । “न धातुरोप आधधातुके"
इति धात्येकदेशखोपनिमित्ता्धातुकनिमित्तयोणव्रचोनिषेधाद् “अचः परस्मिन् पू्ैविधो”
इत्यलकोपस्य स्थानिवत्त्वादूढा ( मोमोत्ति । मोसुत्तः । मोदति । मोमोत्सि । मोखदोषि ।
मोमोद्धि । मोसुदीमि । मोमुद्रः) यङ्ल्कोऽने मित्तिकत्वात् “नधातुखोपः” इति निषेधो न भव-
ति । ईर तु “^नाम्यास्तस्याचि पिति सार्वधातुके” इति निषेधः। ८ मोमोदां चकार । मो-
मोदिता । मोमोदिष्यति । मोमोत्त । मोसुत्तात् । मोखदीतु । मोुद्धि ) । देरपित्त्वान्न
-गुणः। ८ मोुदानि । मोुदाव ) आव्वजादिपित्सावेधातुकत्वात् “नाभ्यस्तः इति गुण-
ऋ अथमगखः । ७दः
निषेधः । रडीडभाववक्षे तिण्सिपोहेख्ङ्यादिोपे “वावसाने”, इति ` पन्ने चर्त्वम् । सिपि तु
शदुङ्च इति वा त्वमपि । ( अमोमोत् । अमोमोद् । आमोसुत्ताम्। अमोमोत् । अमो-
मोद् । अमोमोः । अमोमुदम् ) । टि अमोसुदीत् । अमोस॒दीः । मोसु्यात् ) । आदिषि ।
( मोञ्यास्ताम् ) यासुटो जिन्त्वकित्त्वाभ्यान्न गुणः । ८ अमोमोदीत् ) सिज्ोपस्यासिद्ध-
त्वाद्वा प्रत्ययलगेन वा गुणः । (अमोमोषिष्टाम्) । हरन्तलक्षणा वृद्धिः “नेटि” इति निषिध्य-
ते । (अमोमोदिष्यदित्यादि । मोदयति । मोदयां चकार इत्यादि पूर्वैवत् । लंडि (अम् सदत् ।
“दीर्घो लघोः” इति दी्धैः ( सुदित्वा मोदित्वा ) उक्तः कित्वविकलपः । (मुदितमनेन ।
मोदितमनेन) । “निष्ठा? इति भूते यः क्तः स “तयोरेव क्त्य? इत्युक्तनियमादकर्मकादस्माद्
भावे, ८ प्रसुद्वितमनेन । प्रमोदितमनेन प्रमुदितः प्रमोदितः ) अत्रादिक्रियालक्षणस्य भूत-
त्वाश्रये “निष्टा? इति क्तः । स च “आदिकर्मणि क्तः करतैरि चः” इति भावकत्रोदेयोरपि
भवति ८ प्रसुदितवान् । प्रमोदितवान् ) “उदुपधाद्धावादिकरमणोरन्यतरस्याम्" इति सेटो
निष्ठायाः पक्षे कित्त्वनिषेधाद् गुणः । भावादिकर्मभ्यामन्यत्र (सुदिते देवदत्तः सुदितवानित्येव ।)
प्रोग्यार्थत्वात्कचैरि क्तः । मुदितवानित्यत्र +अत्वसन्तस्य चाधतोः+ इत्यात्वं तस्याधातोर-
सन्तस्य चोपधाया; सम्बुद्धिवजिते सौ विहिताद्रर्घादनन्तरे क्तवतोरुदित्त्वेन चुमि दट्ङ्या-
दिसंयोगान्तलोपौ । पूर्वं नुमि न दीर्षस्य प्रसङ्ः उपधाभावात् । न च संयोगान्तरोपादन-
न्तरमुपधात्वे भूतपूवंगत्याऽत्वन्ताश्रयस्य दीर्धस्य प्रसङ्कः। नापि नान्तत्वेन “स्वेनामस्थाने”
इति दी्धेस्य । यतस्तयोः संयोगान्तलोपोऽसिद्ध ( मोदनः ) युच् । (खत् 1)
[संपदादिभ्यः क्किप् ] इति ख्यां क्रिप् । (सदिरः) !इषिमदिः त्यादिना किरच् ( सुद्र; )
“सुदि्रोगैग्गाक्› इति गक् । कित्त्वान्न गुणः । मुदगेन संखष्टं मोदम् । *सद्रादण्
इति तृतीयान्ताद्स्मात्संसष्टऽण प्रत्ययः । सुद्रा । “सूफायितच्चि इत्यादिना रक । संसर्गार्थायं
चुरादौ ॥ १६ ॥ ४. (:
द्द् दाने ॥ किं चिदुदिश्यापुनघ्र॑हणाय स्वीयत्यागो दानम् । ( ददते । ददसे । ददे ।
दददे । दददाते । ददविषे । दददे ) ^न शसदद्, इत्येत्वाभ्यासखोपनिषेधः ८ ददिंता ।
ददिष्यते । ददताम् 1 अददत । ददेत । आरिषि । ददिषीष्ट । अददिष्ट । अददिष्यत । कर्मा-
दौ द्यते । दद्यताम् । अद्यत । अदयेत । अदादि ) शेषं कठैवत्.। ८ दिददिषते । दादद्ते ।
दाददीति । दादत्ति । दादयते ) शेषं मुदिवन्नेयम् ॥ १७ ॥ | |
ष्वद स्वद आस्वादने ॥ संवरण इति क्षीरस्वामी । आस्वादनमनुभवः। अत्रायं सकमेकः
स्वदन्ति देवा उपा निहव्येति दर्शानात् । छान्दसं परस्मैपदम् । तथा स्वादन इति ण्यन्तेना्थ-
निदश्च सकमैकोऽयम् । यद्वक्ष्यति चुरादावास्वादने सकमैक इति । अस्याथेस्तत्र प्रपत्रचयि-
ष्यते । यदायमनेका्थां धावत इति रुचो वत्तते तदाऽकमैकः । आद्यः षोपदेशः। तदुक्तं भाष्ये ।
“अज्दन्त्यपराः सादयः षोपदेशाः स्मिङस्विदिस्वदिस्वञ्ञिस्वपयश्च'इति । प्रायेणायमाङ्पूवेः।
(गस्वदतेरसम्। स्वदिता) इत्यादि ददिवत् । रुच्यथेत्वे खल्व पि। (दधि स्वदते देवदत्ताय ।)
>#रुूच्यर्यानां प्रीयमाणः* इति त्यमाणस्थेषां प्रयोगे संप्रदानत्वादेवत्ताचचतुर्थी । अन्यकठेकोऽ-
मिलखाषो रचिरिति वृत्तिः । अत्र हरदत्तः । योभिखाषास्याश्चयः प्रीयमाणः ततोऽन्यकवक
इत्यथैः । कथं पुनरन्याश्रयस्याभिलाषस्यान्यः कर्ता भवति, यावता यदाश्रयव्यापारं धातुः
प्राधान्येनाचष्टे स कर्ता ) नेदं कर्वैलक्षणं किं तहि स्वातन्त्र्यमेव, तच्च क्रचिद्द्रार्तवं क्र चि.
ट्वेवक्षिकम् । तत्र माधुर्यातिकयेन ह्यविषयं देवदत्ताश्रयमभिराषं जनयद् दधि तत्र कत्तंति
गीयत इति । अत्र *सात्पदाद्योः* इति सातिप्रत्ययपदाद्योः सकारस्य षत्वनिषेधादिणः पर-
त्वेपि न षत्वम् । कर्मादौ स्वद्यत इत्यादि, सिस्वदिषते । *+स्तोतिण्योरेव षण्यभ्यात्+ इति
षत्वं, कृतषत्े सति यदि भवति स्तोतिण्यन्तानामेवेति सूत्रैः ८ सास्वद्यते । सास्वदीति ।
सास्वत्ति । स्वादयति । स्वाद्यते । असिष्वदत ) शेषं पूवैवत । ण्यन्तात्सनि “स्तोतिण्यो.-
भ धातुचत्तो-- , [ष्वद
रेव” इति नियमात्. षत्वे प्रापे तदपवादः “सः स्विदिस्वदिसहीनां च» इति सकारो विधीयत
इति ८ सिस्वादयिषतीति भवति ) ये त्वमुं दन्त्यादि पठन्ति, तेषामिदं सत्ववचनं कथमथै-
वदिति ज्ञ एव प्रष्टव्याः ८ स्वडते । सस्व ) इत्यादि स्वदिवत् । अजैदन्त्येति षोपदेक्चलक्षणं
केवरुदन्त्यविषयमिति दन्त्यो्यपरोयं न षोपदेशः । अत एव दन्त्योष्ठयपराः ष्विद्यादयः स्व-
दीत्यादिना पुनः पटान्ते । ( स्वादुः । ) ““@वापाजिस्वदिसाध्यशम्य उण्"? इत्युणुप्रत्ययः ।
स्वाद् आस्वादन इत्यत्रेवागरे ॥ १९ ॥ |
उँ माने कीडायां च ॥ करीडायामकर्मकः । चकारादास्वादने । इह मानं सुखमिति संम-
तायाम् ( ऊर्ते । ऊर्दाचक्रे । ऊर्दिता । ऊर्दिष्यते । उरदैताम् ओर्देत । उदेत । आशिषि ।
उर्िषी्ट । ओरदिष्ट । ओदिष्यत ) । “उपधायां चः इ ति धातोरुपधाभूतरेफात् पूर्वत्वादिकों
दीर्धैः सर्वत्न। यथायोगं भावकमेकमेकवैपूद्येत इत्यादि । (उदिदिषते।) #न न्द्राः संयोगादयः#
इति द्वितीयस्यैकाचो नद्राणां संयोगादीनां द्विकचननिषेधा हकारा दिद्विरुच्यते । ( ऊर्दयति ।
ओदिदत् ) ॥ २० ॥
कुदं खुरई गुद गुद कीडायामेव ॥ अचर केयटपुरुषकारमेत्रेयादिषु तृतीयो न पठ्यते । संमता-
मोधाविस्तारचान्द्रेषु तु त्रयोपि पन्ते । गुदकीडा गुदविहार इति चरके । मत्रेयकाश्यपौ
गुद इत्यपि पृथक् धातुरिति । अत्रेवकारो धातूनामनेका्त्वे . जापक इत्युक्तम् । स्पूनर्दीधो-
पदेशात् “उपधायां च” इति दी एषां न इति चन्द्रः । मेत्रेयसंमतामोधाविस्तारकारादयस्तं
दीषेत्वमिच्छन्ति । ( कृदैते । चुकृदं । कूदिता । कूर्दिष्यते । कृताम् । अकू्देत । कूर्देत ।
आशिषि । फदिषीष्ट । अकूदिष्ट ) । भावे । ( कूयते ) इत्यादि । ८ चुकूदिषते । चोक्ते ।
चोकूति । चोदीति । चोक्तः । चोकू्दा' चकार । चो्दितेत्यादि) । लड़ तिम्तिपोहैल्डया-
दिरोपे “वाऽसाने” इति चततवंविकल्पः । ८ अचोकृदीत् । अचोकूरवं । अचोकृद ) । सिपि
तु “दश्च, इति वा त्वमपि । (अचोः) चान्द्रेपि मते “रो रि” रोपे “दलोपे इति दीर्धस्य
विद्यमानत्वादत्रन विशेषः । ( इदैयति । अचुकृदैत् ) । एवमितरयोरप्युदाहा्थम् । ` गुदेः ।
(गोदते । जगुदे । गोदितेत्यादि । ज्ञगुदिषते । जगोदिषते । गदित्वा, गोदित्व ) इत्यादि
सुदिवन्नेयम् । ८ गुदम् ) । इगुपधलक्षणः कः । गोद इति पचाद्यजिति मेत्रेयः ॥ २४ ॥
घूद् क्षरणे ॥ क्षरणं निःसारणम् । अत्रायमकमैकः, हिसायामपि वर्तेते, (मधुसूदनः इति ।
अत्रायं सकर्मकः । ण्यन्तोयं संस्कारेपि वत्तैते । "अभिहैव्यं शमिता सूद्यतः इति । हव्यं हव-
नार्हपरोहंदयादि शमिता शमित्रोभिः सुदयति संस्करोतीति । श्षरणस्वादुकरणनार्थैत्वमंे रा-
त्राणि मरुतो विरि सूदन्त्वित्यत्राह भटभास्करः । तथा हि अहोरात्राणि मरुतश्च तद्विषं
विनाशितं विष्टपं वा सूदयन्तु क्षारयन्तु यद्विषं स्वादु कुवेन्तु वा । यद्वा यद्विलि्टं यागायोग्यं
यद्विरूपं विसित तद्विनाशयन्त्विति । क्षरे तु तत्र विरिष्टं न्यूनं पूरयन्त्विति पूरणाथैत्वं ह-
वयते । (सूदते । सुद । सूदिता) इत्यादि । भावादौ ८ सूद्यते ) इत्यादि । (सुसूदिषते ) ।
““स्तोतिण्योरेव इति, नियमान्न षत्वम् । (सोसूदयते । सोसत्ति। सूदयति।सूदयते । असूषुदत् )।
“णो चडि" इति हस्वत्वम् ( सूदिता ) “सूददीपदीक्षश्च, इत्यनुदात्तेल्लश्षणस्य युचो निषे-
धात् “तृन्, इति सामान्यस्ताच्छीिकस्तन् । ( मधुसूदनः ) । “नन्दियहिपचादिभ्यो ल्यु-
णिन्यचः' इति ल्युः । क्षरति क्षारयति रसानिति च, सूदः पक्तः पाचकश्च । “इगुपधन्ताप्रीकिरः
कः इति इगुपधत्वात् कत्तैरि कः । अयं चुरादावपि ॥ २९॥ |
हाद अव्यक्तं शाब्दे ॥ अव्यक्तशब्दो वाद्यादिघोषः । ८ हयादते । जहादे ) । “कुहोश्चुः?
इत्यभ्या सह कारस्यान्तरतम्यात् क्षकारकचुत्वं, तस्य “अभ्यासे चच, इति जत्वं जकारः ।
८ हादितेत्यादि ) । भावे (हाद्यत इत्यादि । अहादिं । जिहयादिषते। जाहा्यते । जाहादी-
ति । जाहात्तीत्यादि, ह्ादयति । हादयते । अजिदत् ) “अत्स्छद् इत्वरप्रथ्रद्स्तृस्पदाम्”
इति स्मरत्यादीनां चङ्परे णौ खघुनि धात्वक्षरे पर इत्वापवादात्वविधानान् ज्ञापकादित्व-
हाद | प्रथमगणः । ४५
विधौ येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेपि भवतीति त्वियमनाश्रयणादभ्यासस्येत्वम् । दीर्स्त॒
न भवति संयोगपरत्वेनारघुत्वात् । हदः । पचाद्यचि पृषोदरादित्वात् हस्वः । महिक्िददो
नाम वाहीकग्रामविशोषः, तत्र भवादिमेहिक्हिदीयः “कन्थापल्दनगरग्रामहदोत्तरपदातः” इति
शेषे “छो वाहिकग्रामेभ्यश्चः इति प्राप्तयोः उञ्चिठयोरपवादः, आयनेयीनीयियः फटखच्छघां
प्रत्ययादीनाम्* इति प्रत्ययादीनां फादीनां यथा संख्यमायन्नादि विधानात् छस्येयादेशः । छ-
विधो निपातनाद्वा हस्वः ॥ २६ ॥
ह्लादी सुखे च ॥ चकारादठ्यक्तशब्दे च । ह्ादत इत्यादि हादिवत् । विशेषस्त्वीदित्वात्
“ङइवीदिितो निष्ठायाम्? इतीडभावो “ह्वादो निष्ठायाम्? इत्युपधाहस्वश्च । तथा शरदाभ्यां
निष्ठातो नः पूवस्य च दद्वः इति निष्ठातकारस्य पूवैकारस्य च नकारः, आह्लन्नः । आ-
हज्नदबान् ॥ २७ ॥
स्वाद आस्वदने ॥ स्वादत इत्यादि स्वदिवत्। अषोपदेशत्वादसिस्वदद् इत्यादौ न
षत्वम् । स्वदिना समानार्थोप्ययमाकारोपधसाम्यादिह पठितः । अज्दन्त्येति षोपदेशलक्षणे
दन्त्यग्रहणेन केवरो दन्त्यो गृह्यते न तु दन्त्योष्ठयोपीत्ययमषोपदेशः स्वधिवत् ॥ २८ ॥
पदै कुत्सिते शब्दे ॥ रेफवहान्तः । संयोगान्तेषु्दादिष्वयं न पठितः । शब्द्विशोषार्थेन
द्वाधादिनापि साम्यात् । स्वादिस्त्वाकारवत्संयोगादित्वेन हाद्यनुरोधेन मध्ये पितः । इह
कुत्सितः शब्दो गुदरवः। तदाह केशवस्वामी कोक्षे करति पर्दते गुद्रव इति । ८ पर्दते ।
पपदं । पदिता । पदिष्यते । पदैताम् । अपरत । परद॑त । पर्दिषीष्ट । अपर्दिष्ट । भावे परैत
इत्यादि । पिपदिषते । पाप्ेते । पापद्यते । पापर्दीति । पापर्तीत्यादि )। कडि तिपसिपो-
देर्ड्थादिलोपे वा चत्वम् । सिपि तु पके “दश्च इति रुत्वं चोदाहाथम् । (प्रदाः ।) “प-
दनित् संप्रसारणमल्रोपश्च" इति काकुप्रत्ययो रोपः प्रसारणं च ॥ २९॥
यती प्रयत्ने ॥ ( यतते । येते । येतिषे ) । एत्वाभ्यासलोपौ । ८ यतिता । यतिष्यते ।
यतताम् । अयतत । यतेत् । आशिषि यतीषीष्ट ! अयतिष्ट । अयतिष्यत् ) । भावे । (यत्य-
ते ) इत्यादि । ( यियतिषते । यायत्यते । यायतीति । यायत्तीत्यादि ) । लङि तिप्सि-
पोहेखड्थादिलोपे जकत्मे वा चतत्वेम्। सिपि तु “दश्च'"इति वा रत्वमपि । ८ यातयति ।
अयीयतत् । यत्यम् । [ तकिंशसियतिजनीनासुपसंख्यानम् ] इति भावे यत्। ( आयत्तः ।
आयत्तवान् , ) ईदित्वात् ““श्वीदितो निष्ठायाम्” इतीडमावः । यत्नः । "“"यजयाचयतविच्छ-
प्रच्छरक्षो नङ्* इति भावादो नङ । ८ यतिः ) “इन् सवेधातुम्यः” इतीन् । यत् निकारोप-
स्कारयोरिति चुरादौ ॥ ३० ॥ |
युत जत भासने ॥ ८ योतते । युयुते । .योतितेत्यादि ) । भावे ८ युत्यते ) इत्यादि ।
८ युयुतिषते । युयोतिषते । “^ररो व्युपधात्, इति वा कि्त्वेम् । ८ योयुयते । योयुतीति ।
योयोत्तीत्यादि ) । ईट्पक्षे ““नाभ्यस्यस्य” इति गुणनिषेधः । ८ योतयति । अयुयोतत् ) ।
दित्वात् “नागोपि" इत्यपघाहस्वनिषेधः । ८ युतित्वा । योतित्वा ) । सन्वत्कित्ववि-
कल्पः । “उदुपधाद्वावादिकमेणोरन्यतरस्याम् इति निष्ठायां मुदिवत्. कित्वविकल्प उदा-
हायेः । (यु तितमनेन योतितमनेनेत्यादि । जोतत इत्यादि ) युतिचत् ॥ ३२ ॥ |
विथ वेश याचने ॥ द्वितीयान्तो । आद्यो धान्त इति कोरिकः । श्षीरस्वामिना त्वयं
पक्षो दूषितः । (वेथते । विविधे) । “असंयोगाद्िर् कितः, इति कित्त्वान्न गुणः । वेथिता ।
बेथिष्यते । बेथताम् । अवेथत । वेथेत । आशिषि । वेथिषीष्ट । अवेथिष्ट । अबेधिष्यत ।
विविथिषते । विवेथिषते । पेषेभ्यते । वेविथीति ) । “नाभ्यस्तस्य इति गुणनिषेधः ।
€ बेवे्ति। वेथयति । अविवेथत् ) । ऋदित्त्वात् “नारलोपि? इत्युपधाहस्वनिषेधः । द्विती-
यस्य विशेषो ( विवे, वेथ्यते । विवेथिषते ( वेतरथ्यते ¦ वेवेथीति । वेवेत्ते ) इत्यादावगुण-
विषय एकारश्रवणम् । अस्य चरदित्करणमुपधाहस्वनिन्र्यथम् । इमो द्विकमेको । दद्यादि.
४द धातुवृत्तो- ह [ विथ
त्वादप्रधाने कमणि खादयः । षष्ठी तु द्वितीयावदुभयत्र । गुणकर्मणि तु विकल्पेन, अप्रधाने `
कृत्येनामिहिते कर्ठकर्मणोर्नैव षष्ठी । सर्वमेतन्नाथतावुपपादितं तत एवावगन्तव्यम् ॥ ३४ ॥ `
श्रय शैथिल्ये ॥ देधथिल्यं विरिल्ष्टता गाधतो च । इदित्त्ं नुमर्भम् । अत एव किति नलो-
पामावः | ( भरन्ते । शश्रन्थे । श्रन्थिष्यते । श्रन्थिता । अश्रन्थत । अरन्धेत् । आशिषि।
अन्थिषीष्ट । अश्रन्थिष्ट । अश्रन्थिष्यत )। भावे । ( ्रनूथ्यते ) इत्यादि । ८ शिश्रन्थि-
षते । राश्नन्थ्यते । दाश्चन्थीति । शाश्चन्थि ) । “खरि च” इति चत्व लड़ तिपूसिपोहेल-
ङथादिलोपे संयोगान्तलोपे च ( अश्चाश्चनृश्रन्थयति । श्रन्थयते । अशञश्रन्थत् । ्रन्था )।
“शुरोश्च हः” इत्यकारः, “ण्यासश्रन्थो युचः इत्यत्र लाक्चणिकत्वान्नास्य ग्रहः । ( प्रश्रथः ।
हिमश्रथः ) । “अवोदैधोद्यप्रश्रथहिमश्रथाः* इति. धनि नरोपव्ृद्धयभावयोनिपातनम् ।
गणान्तरपव्तिसय वा निपातनम् । श्रन्थ विमोचनप्रतिहषयोरिति कथादिः श्न्थ ग्रन्थ सन्दर्भ
इति च, इमावाष्टषीयावपि, श्नथ प्रयत्न इति चुरादिः । दोबैल्ये कथादिराश्टषीयो मोश्चणे॥३९॥
` भ्रथि कौटिल्ये ॥ कोटियं शाब्यं वक्रता वा । ८ ग्रन्थते ) इत्यादि श्न्थिवत्। अभ्या-
सकार्यविरोषः । के चिदिमावनिदितौ सानुषड्ौ षटन्तः, किति नरोपमिच्छन्ति । अत्र तर-
द्विणी इदित्त्वादनुनासिकलोपाभावात्. श्नोथे भ्ये इत्युदाहरन् वृत्तिकारो आन्त इति, अत्र
वृत्तिकार इति धातुचरत्तिदुच्यते । तथा सानुषड्धपाटः करिकावरृत्तिकारस्याऽप्यनभिमतः ! `
यतः । [श्नन्थिग्रन्थिद्म्िस्वज्ञीनाम् ] इति छिटः कित्त्वविधौ श्रथतु्ंथतुरिति परस्मेपदि-
नावेवोदाजहार । ग्रन्य संदर्भ इति क्थादौ यजादौ च । ग्रन्थ बन्धन इति च यजादौ ॥३६॥
कत्थ इाघायाम् कत्थते । चकत्थे । कत्थितेत्यादि । क्नैणि (कत्थ्यत इत्यादि, चिक-
त्थिषते चाकत्थ्यते । चाकत्थीतीत्यादि पू्वैवत् । विकत्थी ।) श्वौ कषरसकत्थखम्भः* इति
वावुपपदे तच्छीराषटिषु धिनुण् । वासरूपेण युच् , (विकत्थनः) ॥ ३७ ॥ एधादय उदात्ता
अनुदात्ततः ॥ |
अथ तवीयान्ताः परस्मैपदिनः ॥ :।
अत सातत्यगमने ॥ सातत्यगमनं सन्ततगमतम् । म्राममतति । ग्रामादायाति । अत-
सि । अतामि । अतन्ति । गत्यर्थकर्मणि द्वितीयाचतुर्थ्यौ चेष्टायामनध्वनि* इति कर्मणि
दितीयाचतुथ्योः । चेष्टायामिति वचनान्मनसातति ग्राममित्यत्र द्वितीयैव । अध्वन्यरथग्रह-
गान्मागमततीत्यादावपि द्वितीयेव ( आत । आततुः । आतिथ । आतिव ) “अत आदेः”
इत्यभ्यासादेदीर्घा किटि । (अतिता । अतिष्यतिः। अततु । आतत्। आरि ब्द्धिः । अतेत् ।
आशिषि । अत्यात् । मा भवानतीन् ) “वद्ब्रजहलन्तस्यः' इति बद्धः “नरि, इति निषेधः
( आतिष्यत् । कमणि अत्यते । आते । अतिता । अतिष्यते । अत्यताम् । आत्यत ।
अत्येत । आशिषि । अतिषीष्ट । आतिष्ट । आतिषाताम् । आतिषत् ) गत्यर्थानां कतृस्थ-
क्रियत्वान्न कमैकर्लास्ति । कर्मव्यतिहारे तडस्य नास्ति, “न गतिहिं सा्भ्यः इति निषे-
धात् ( व्यत्यततीत्यादि । अतितिषति आतयति देवदत्तं ग्रामम् ) “गतिबुद्धि” इति
प्रयोज्यस्य कमैत्वम् ( अतितो ग्रामम् । अतितो ग्रामः । अतितं देवदत्तेन, इदमेषामतितम् )
“गत्यर्थाकर्मक” इति “क्तोधिकरणे च” इति योगद्वयेन कृकरं भावाधिकरणेषु क्तः । (अक्त
आसत्तः । “इणमभीकापाश्ल्यकिमचिभ्यः कन्"दति कन् । आतिः गन्तापक्षिविशेषश्च ।
“अल्यतिभ्यां चः इतोणुप्रत्ययः । पादाभ्यामततीति पदातिः । * पादस्य पदाज्यातिगोप
हतेषुशदत्याज्यादिषत्तरपदेषु पदादेशः । शोभनमततीति (स्वातिः नक्षत्र, स्वाती ।) “सवेतो-
क्तिन्न्थां” इति वा ङीष् । स्वात्यां जातो माणवकः स्वातिः । अत्र ““संधिवेलादयृतुनक्षत्र-
भ्योण्» इति शेषिकोण् । यदा जातां तदा तस्य “श्रविष्ठाफल्गुन्यनुराधास्वातितिष्यपुन-
वेसुहस्तविशाखाषाठाबहुलाल्लक्” इति लकि “लुक्तद्धितलकि'” इति स्त्रीप्रत्ययस्य लुक् ।
स्वातीति डीषन्तस्य ग्रहणादडीषन्तादणो लङ्गास्ति, तेन भन य्वाभ्यां पादान्ताभ्यां पवौ
जत +: - प्रथमगणः । ४७
तु ताभ्यामैच्; इति यथासंख्यादिह वकारात्पू्मोकारे वृद्धिनिषेधे च सौवात इति भवति ।
बृद्धिनिषेधस्य प्रयोजनमन्यत्र, अस्तु चेहापि ““टिडढाणन्” इत्यादिना ख्यां डीपि “यस्येति
च» इत्यकारलोपे सोवाती भायां यस्येति बहवीहौ “ख्ियाः पुंवद्धाषितपुंरुकादन्इ समाना-
धिकरणे ख्ियामपूरणीप्रियादिषुः इति प्राप्तस्य पुंवद्धावस्य भवरृद्धिनिमित्तस्य च तद्धितस्या-
रक्तविकारे* इति रक्तविकारादतिरिक्तार्थस्य च ब्द्धिनिमित्ततद्धितान्तस्य पुंवद्धावो नेति
विधीयमानो निषेध इहारो बृद्धिनिमित्तत्वाभानान्नेति पुंवद्वावे सौवातभाय्य इति भवति ।
#ख्ियाः पुंवत् *इति सूत्रस्या्थः । स्त्र्यर्थस्य शब्दस्य श्ियां वत्तमाने समानाधिकरणे पूरणी-
प्रियाद्विवजित उत्तरपदे पुंस इव रूपं भवति स चेत् सख्रीरा्दौ भाषितधुस्कादनूङ भवतीति ।
पूरणीति पूरणप्रत्ययान्तः स्रीखिङ्खपञ्चम्यादिशब्द् उच्यते । भाषितः पुमान् यस्मिन्न प्रवृत्ति-
निमित्ते स भाषितपुंस्कः, इह तु शब्दस्तद्योगात्तथोक्तः, अङो ऽभावो ऽनूङ् भाषितपुंस्कात्प-
रोन्ड निपातनात्पञ्चम्यल्क् । अतिथिः, “श्रःतन्यनिवन्यज्ज्यपिमदत्यङ्धिङुयुकृरिम्यः
कत्निच्यतुजलिजिष्टर जिष्टजिसन्स्यनिथिनुल्यसा सान्क› इत्यत्त्यादिम्यो द्वादशम्यः कल्न्या-
दयो द्वादश प्रत्यया यथा रख्यमित्यतेरिथिन् । अतिथौ साधुरातिथेयः । “पथ्यतिथिवसति-
स्वपतेढेज्” इति सप्तम्यन्तात्साध्वित्यथें ठज. । ढस्य “आयनेयीनीयःत्येयादेशः । अति-
थय इदमातिथ्यम् 1 *अतिथे्यः+ इति चतुर्थ्यन्तात्ताद््ये ज्यः । अतसः क्षौमं प्रहरणं
वायुश्च । “अत्यविचमितमिनमिरभिखभिनसितपिपति पनिपणिमहिभ्योऽसच्” इत्यसच् ।
अतसी उमा, “षिद्गौरादिभ्यश्च, इति च्ियां डीष् । सातयतीति सातयः । “अनुपमर्गा-
दिम्पविन्दधारिपाखिदयदेजिचेतिसातिसाहिभ्यश्च› इति कर्तरि शे शपि गुणायो, सातिः
सोत्रो धातुरिति वृत्तौ । बौधिन्यासेपि सातिः सुखे वर्तते सौखे इति जिनेन्द्रहरदत्तौ साति-
हेंतुमण्ण्यन्त इति । इदिद्न्धना्थं उत्तरत्र भविष्यति ॥ ३८॥
, चिती संज्ञाने ॥ स्॑ञानं चेतन्यम् ८ चेतति । चिचेत । चिचिततुः । चिचेतिथ । चिचिते ।
चिचेत । चिचितिव । चिचितिम । चेतिता । चोतिष्यति । चेततु । अचेतत् । चेतेत् ।
आशिषि चित्यात् । अचेतीत् । अचेतिष्यत् ) भावे ( चित्यतदत्याद्वि, चिचितिषति । चिचं-
तिषति । चितित्वा । चेतित्वा ) “रलो व्युपधात्” इति किंत्विविकल्पः (चेचित्यते । चेचि-
तीति ) "नाभ्यस्तस्यः इति गुणनिषेजः ८ चेचेत्ति । चेतयति देवदत्तम् । अचीचितत् )
"'अणोवकमेकात्?' इति परस्मैपक्ष्मेव । “गतिबुद्धि” इति प्रयोज्यं कमै । ८ चित्तः ।
चित्तवान्) “श्वीदितः इति (चितः) इगुपधलक्षणः कः । (चेतनः) बाहुरुकात्कत्तैरि ल्युरत्वम्
ल्युः (चित्. चैतन्यम् ) संपदरादित्वाद्धावे क्किप् (चेतः) *-असुनू् इत्यसुन् । (सुचेतीकरोति )
*"अस्मनश्चक्चुरचेतोरहोरजसां खोपश्च, इति ““छरम्बस्तियोगे च्चिः सरोपश्च,, । “अस्य च्चौः'
इतीकारो ऽकारस्य । अत्र मेत्रेयः “कणः करचः, इति चितेः कणप्रत्यये धातोरन्त्यस्य ककारे
चिक्कण इति । बहुरखुवचनादृगुणाभावः प्रत्ययकस्येत्संज्ाऽभावरचेति । हरदन्तस्तु चिनोतेः
किप् चित्, कणतेरच् कणः, तकारस्य ककारशिक्कणा दिपाठात् । के चित्त चिक्णादिषु तकार-
मेव पठन्ति । न्यासकारो ऽप्येवं निर्वाह । स्मरणां ऽप्ययम् । चेतन्ती सुमतीनामिति
दशनात् । “अधीगथेदयेशां कमणि" इति कमणः शेषत्वे षष्टी । अधीगर्थाः स्मरणार्थाः ।
तथा संधानार्था ऽपि । यदाह श्रीरामस्वामी । प्रायो विनाशः चित्तं सन्धानं विनष्टस्य
संधानं प्रायरिचत्तमिति । “प्रायस्य चिलति चित्तयोः", इति पारस्करादिपाटात् सुद् । चिति
स्णृत्यामिति चुरादौ । चित सचेतन इति तत्रेवात्मनेपदी ॥ ३९ ॥ |
.. ` च्युतिरासेचने ॥ “उपदेशेजनुनासिक इतः “हलन्त्यम्” इतीकाररेफयोरित्ये । सेचनमा-
व्रीभावनम् । यदाह हरदत्तः, सिचिः कर्मस्थक्रियः, आ्द्रीभावनं द्यत्र प्रधानं तदथत्वात्कारक-
व्यापारस्येति ! आङीषदर्थे ऽभिव्याक्तौ वा ( उयोतति । चुच्योत । चुच्योतिथ । चुच्युतिव ।
च्योतिता । च्योतिज्यति । अच््रोतत् । च्योतेत्.अशिषि । च्युत्यात् ) लङि “रितो वा
चट धातुवृत्तो-- | च्युतिर्
इति च्लेः परस्मैपदे ष्वेडादेशविधानान् डिन्त्वन्न गुणः ८ अच्युतत् । अच्युततामित्यादि ।)
अङभाषे अच्योतीदित्यादि, कर्मादौ च्युत्यत इत्यादि । चुच्युतिषति । चुच्योतिषति । च्यो
-तित्वा । च्य॒तित्वा पूर्ववत् कित्त्वविकल्पः ८ चोच्युत्यते । चोच्युतीति । चोच्योत्ति ) टि
“नाभ्यर्तस्य'' इ तिगुणनिषेधः ( च्योतयति । अचुच्युतत् ) निष्ठायाम् ““उदुपधाद्धावादिक
अणो इति कित्वविकल्प उदाहारः । ( च्युतितमनेन । ` च्योतितमनेनेत्यादि ) कर्मा
विवक्षायां कमेकर्चरि भावसम्भवः ॥ ४० ॥
श्च्युतिर् क्षरणे ॥ क्षरणं तिः ( इच्योयति । चु्च्योतेत्यादि ) च्युतिवत् । अभ्यासे
खंयः शेषः । सकारादिरयं, निरंशः श्चुत्वेन । सकारादित्वे प्रयोजनं मधु शच्योततीतिं
-( मघुरच्युत् ) क्विप् अस्मात्* "तत्करोति तदाचष्टे, इ ति णिचि [ णाविष्ठवत्प्रातिपदि
कस्य ] इष्ठनीव कायविधानाद्िखोपे मधुशुच्यायतेः कप् । तस्य रोपे प्रत्ययलक्षणेन
“^गेरनिट” इति णेश्च रोपे यकारान्ताद् अस्मात् छदढन्तात् प्रातिपदिकात्सौ तस्य
इ्डथादिरोपे प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तत्वेन पदत्वे “संयोगान्तस्य इति यलोपे श्चत्वस्य
पूर्वत्रा सिद्धत्वात् “स्कोः” इति सखोपे “चोः कुः, इति चकारस्य पदास्तस्य कृत्वे तस्य
जशत्वे मधुगिति रूपसिद्धिरिति कृत्तिन्यासपदमन्जरीसंमताकारमेत्रेयादिभिरूक्तत्। यद्येवमं
उतीत्यर , अट् इच्योततोत्यत्रापि श्चुत्वस्यासिद्धत्वात्सकारपरत्वात् “डः सि धुट्” इति
धुट् प्राप्नोति, नेतत् । [ इचुत्वं धुदृत्वे सिद्धं वक्तव्यम् ] इत्युक्तत्वात् । अत एन वृत्ति
कारादिविरोधाव् तार्व्योष्मादिवादिनौ स्वामिकाश्यापावुपेक्ष्यौ । यद्यपि तयोरद शश्चो-
तीतितस्यत्न धुडभावः सिद्धः, मध्रुगित्यत्र “सयोगान्तस्य, इति यकारवकारयो्लोपे श्वश्च
अ्रस्जग्रजयजराजश्ाजच्छलां षः इति वश्वादीनां छकारशकारान्तानां च स्षल्ि पदान्ते
च षत्वविधानाच् शकारस्य षकारे “क्ख जश्"? इति जग्त्वे मधुडिति स्थात् । अत्र शति
रित्ययकारमपि पठन्ति । तथा च मधुश्चुतं घृतमिव सुपूतं श्चोतन्ति ते इत्यादौ मदटभास्करः।
अत्र मैत्रेयोपि । श्चुतिरित्यभ्येके परन्ति, चुतिर् हसन इति च ॥ ४१॥
मन्थ विरोडने ॥ विरोडनं क्षोभणम् ८ मन्थति । ममन्थ । ममन्थिथ } मंन्थिता । म-
न्थिष्यति । मन्तु 1 अमन्थत् । मन्थेत् 1 आशिषि । मध्यात् ) यासुटः किंत्वान्नलोपः “अ
निदितं हर उपधायाः किति" इति (अमन्थीत । अमन्थिष्यत् ।) कर्मादौ (मथ्यत (इत्यादि।
मिमन्थिषति । मामथ्यते । मामेन्थीति । मामन्थि) ख्डस्तिप् सिपोहेल्ञ्यादविरोपे संयोगा-
न्तरोपे ( असामन् मन्थयति । अममन्थत् । मथित्वा । मन्थित्वा ) नोपधात्परस्य नोप
धात्थफान्ताद्रा* इति थकारफकारान्तात्सेटः क्त्वः कित्वविकल्पनात् पके नलोपः ८ मन्थः )
“"हरश्च' इति करणे घञ् । (मन्थती) “करणाधिकरणयोश्च, इति अधिकरणे ल्युडन्तात् “टि-
डढाणन्" इति डीप् ( मन्थानः ) “सम्यानच् स्तुव इत्यानज्बाहुल्कादस्मादपि । अत्रा
यं धातुयेदयपि क्षीरस्वाभ्यादिभिने प्यते तथापि मेत्रेयचन्द्र दुर्गः पठितत्वात् शामीगमादग्नि
मन्थति ततो यथा प्राञ्यु मन्थति यदि मथ्यमानो न जायेतेत्यादिदशेनादस्त्येव । अयं द्विक-
मैकः । दुहादित्वादप्रधाने कर्मणि खादयः । अश्तमम्बुनिधिमथ्यत इति । द्वितीयावत् कृद्योगः
लक्षणा षषटूयु भयत्र, कमेणि गुणे तूमयथा गोणिकापुत्र इति वचनात् द्वितीयापि । अख्सस्या-
म्बुनिवेमेन्थिता । अम्बुनिधिमिति च । अतं मन्थितव्योऽम्बुधिदं वेरित्यत्र “कृत्यानाम्”
इति योगविभागेन करवैकर्मणोः षष्टी निषिध्यते । नाथतौ सरवैमेतदू उपपादितम् । अयं
क्स्यादावपि । इह चाग्रे निरनुषड् एदित् ॥४२॥ `
कुथि पुथि लुधथि मथि हिसासंक्टेदानयोः । ( कन्थति । चुङन्थेत्यादि ) मन्थिवत् । वि-
श्ञेषस्त्विदित्वात् ङ्किति नरोपाभावः ( ऊुनथ्यत इत्यादि ) तथा हिंसा्थैत्वात् “नगतिहि-
स» इति कमज्यतिहारे हिंसायां तडनिषेधश्च । एवं पुन्थतिलन्थमन्थतयो ऽपि । मन्थतिस्तु
सेत्र मन्थतिवत् । अच्र च क्षीरस्वामी मन्थं सानुषड्धसंनिदितं परित्वा मथ्यतदति चोदात्यहू
कथि] ` प्रथम्रगरः। ४९.
मथीति दौरा मन्यन्त इत्याह । संमतायां तु द्वावपि पच्येते । खडगोपठुन्धं शत्रं, मारयति ।
खड्गोपकुन्थमिति वा। #हिसाथनां च समानकमेकाणासू* इति अचुप्रयोगधातुना समान-
कर्मैकाणां हिंसार्थानां ठेतीयान्त उपपदे वा णसुकिति णमुल् । “तृतीयाप्रभृतीनि” इति
समासविकल्पः । स्वैस्मिन्तेवात्र णमुखप्रकरणे क्रियाभेदे सति वासरूपेण क्त्वापीति
छ्तावुक्तम् । तेन खड्गेनोपकुन्ध्येति “समानकतृकयोः पूवेकाले,, इति क्त्वापि भवति ।
एवं खड्गोपकुन्थमित्यप्युदाहार्यम् । कुन्थ संश्लेषण इति ऋयादौ । कुथ पूतीभावे । पुथ
हिसायामिति दिवादौ । पुथ भाषा्थैशचुरादो ॥ ४६ ॥
षिध गत्याम् ॥ के चिदुदितं परन्ति । यदाह कायपः, उकार “उदितो वा इति विशे-
चणाथे इति, तरज्ञिणी चायसुदिदिति, तदृव्ृत्तिविरोधादुपेक्ष्य, यदाह ततः परं सिध्यतिरेव
नेतर इत्यनिट्कारिकायां सिध्यतिदुध्यत्योः शयना निरदैशादन्यविकरणयोवैधिसिष्योरिड
भवत्येव । बोधिता । सेधिता । निष्ठायामपि प्रतिषेधाभावाद् बुधितं सिधितमित्येव भव-
तीति । उदित्तवे हि “उदितो वा? इति क्त्वायां विकल्पस्योक्तत्वाद् श्यस्य विभाषा यस्य
धातोः कं चिद्विभाषेड्क्तस्तस्य निष्ठायामिण नेति प्रतिषेधेन भाव्यमिति कथमेवं ब्रूयात् ।
तत्र न्यासपदमन्जर्योरपि सिघेरुदित्त्वमनाषेमित्युक्तम् । अत एव क्षीरस्वामी सिद्धमित्युदाह-
त्य निरनुबन्धपाये तु सिधित इत्यपरितष्यन्नुदाजहार । अथोदाहरणानि “धात्वादेः षः
सः» ॥ (सेधति । सिषेध । सिषेधिथ । सिषिधिव) ““भदेशप्रत्यययोः? इति षत्वं, (सेधिता ।
सेधिष्यति । सेधतु । असेधत् । सेधेत् । आशिषि । सिध्यात् । असेधीत् । असेधिष्यत् ।
कर्मणि सिध्यत इत्यादि ) गत्यथेत्वेन कतेस्थक्रियत्वाद् न कमेकर्तास्ति ( सिसेधिषति ।
सिसिथिषति । सिधित्वा । सेधित्वा ) ^“रखो व्युपधात्, इति कित्त्वविकल्पः । ““स्तौति-
ण्योरेव षणी? इति नियमान्न षत्वम् ८ सेषिध्यते ) कुटिरं गच्छतीत्यथेः । “नित्यं कोरिल्ये
गतौ इति यड । नित्यग्रहणं क्रियासमभिहारे यजो निन्रत्तय इति वृत्तो प्रतिपादितम् (सेषि-
धीति । सेषेद्धि ) “क्षषर्तथोः"” इति धत्वे जरत्वम् । ( सेधयति । असीषिधत् ) “दीर्घो
` रघोः” इति दीधः, “सिध्यतेरपारलोकिके” इति णावात्वं श्यना निदैशादस्य न भवति । `
(प्रतिषेधति) । *उपसरगात्सुनोतिसुवतिस्यतिरुतोतिस्तोभतिरुथासेनयसेधसिचसन्जस्वन्जामू*
इति उपसर्गस्यान्निमित्तात्परस्य सुनोत्यादिसकारस्य षत्वविधानात् “सात्पदाद्योः, इति
निषेधं बाधित्वा सिधिस्कारस्य पत्वं, सेधतीति शपा निदो यङ्टडनिवृत्त्यथर्चेति हर-
द॒त्तः, तेन प्रतिसेषिधीतीत्यत्र अभ्यासे न षत्ं, परस्य “आदेशप्रत्यययोः” इति षत्वं
अस्त्विह शपा निर्दैशोयं सिध्यतेरेव निबृ््यर्थो न यङलुकः, तेनेह षत्वं भवत्येव, एवं हि
““सेधतर्भतोः, इति निषेधे शापा निरं शो ऽथेवान् अन्यथा यङ्लुकि षत्वस्थैवाप्रसङ्गात् फिम-
नेनेति, प्रत्यपेधदित्यादौ उपसगेस्थान्निमित्तात्परत्वाभावेऽपि भ्राक् सितादड््यवाये ऽपि#
इति षत्वम् । प्राक् सितादिति उपसगेस्थात्सुनोतीत्यादयः परिनिविभ्यः सेवत्यन्ता उच्य-
न्ते । प्रतिषिषिधिषतीत्यत्र “स्तौतिण्योरेव, इति नियमं बाधित्वा ““स्थादिष्वभ्यासेन
चाभ्यासस्य इति अभ्यासात्परस्य षत्वं, प्रक्ृतेतु “उपसर्गात् इति । इई षत्वमपो-
पदेज्ा्मवर्णान्ताभ्यासार्थं ““स्तोतिण्योरेवः, इति नियमवाधनार्थं चेत्युक्तम् । सूत्रार्थस्तु
स्थादिषु प्राक्सितीयेषु उपसर्गादिति अभ्यासेन उ्यवहितस्य च भवति । अत्राभ्यासस्योप-
सर्गादित्येव सिद्धे ऽभ्यासग्रहणं योगभेदेन प्राकसितीयेषु स्थादिष्वेवाभ्यासस्य षत्वं न त्व-
न्यत्रेति निषेधप्रतिपादनार्थम् , इदै च “उपसर्गाद्? इति षत्वं “तेधतेगैतौ, निषेधात्
(्रतिसेधति गा) इत्यादौ गत्य्थत्वे न भवति। (सुषेधः, दुःषेधः, निःेधः) । “सुषामादिषु चः”
इति षत्वम् । नन्वच्ना्य उपसर्गस्थान्निमित्तात्परत्वादेव सिद्धम् › इतरयोरपि ५नुमूविसजेनीय-
द्य॑वायेपि” इति किमेषां गणे पाठेन । अत्र वृत्तिः । सुराब्दस्य कमेप्रवचनीयत्वान्निदु इशा-
द्योः क्रियान्तरविषथत्वोदनुपसर्गत्वे सति पाठोयं, “सेधतेर्गतौ, इति प्रतिषेधवबाधनार्थ
५ माघम्
५० धातुवृत्तो- [ षिध
` चेति । सिध्रः साधुपर्यायः सिध्यते्वायम् । “स्फायितञ्चि, इत्यादिना रक् । सिधरको बृक्ष-
विशेषः । संज्ञायां कन् । सिध्रकप्रचुरो वनविशेषः, सिध्रकावणप् । वनगिर्योः संज्ञायां कोटर-
किञ्यलुकादीनाम् इति कोटरादित्वाद्रन उत्तरपदे दीधे: । श्वनं पुरगामिश्रकातिध्रकासार्किा
- कोटरामेभ्यः* इति वननकारस्य णत्वम् , वनमिति षष्टयथं प्रथमा । इदं णत्वं संज्ञायामग्रा-
त्परत्वे ऽसंज्ञायामपीति स्थितम् । सिध्य, बाहुरुकान्मन् । ( सिध्मलः ) “सिध्मादिभ्यश्च,
इतिप्रथमान्तादस्त्युपाधिकादस्त्यथं खच् ॥ ४७॥
विध शाख माङ्गल्ये च ॥ शाखं शासनमिति मेत्रेयशाकटायनौ, रिष्टा वित्येव चन्द्रः ।
शाखं शाख्रविषयं शासनम् । माङ्गल्यं मङ्लक्रियेति क्षीरस्वामी । एवं तरद्धिण्यामपि ८ से
- धतीत्यादि ) पूर्ववत । विशेषस्तदित्त्वाद्रलादावाधेधातुके ““स्वरतिसूतिसूयतिधून॒दितो वा?
इति इटो विकल्पनात् ८ सेद्धा । सेत्स्यति असेत्सीद् ) इति, लुडि “वद्ज इति बृद्धि ।
तथा ऽऽशील्ङिलुडोरात्मनेपदेषु । *लिङ्सिचावात्मनेपदेषु* । इकसमीपाद्धरः परौ अरादी
लिङ्सिचावात्मनेपदेषु किताविति किन्त्वादगुणः, ८ व्यतिषित्सीषट । व्यत्यषिदृष्वम् । ज्य-
त्यषित्सातामित्यादि ) भवति । कत्वासनोश्वेडभावे ( सिद्धा सिषित्सति ) । #हलन्ताच्च*
इति इक्समीपा द्वरः परस्य क्षखादेः सनः कित्त्वान्न गुणः निष्ठायां “यस्य विभाषा इति
इण्निषेधात्सिद्धमिति भवति । अत्र मत्रेयसंमताकारो *ङृखभूद्वस्तद्रख्श्रवो किटि । काद्य
एव छिख्यनिटस्ततोन्ये लिटि सेडित्यनेन नियमेन पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डस्यारम्भात्, तस्य
तदाश्रयस्य नियमस्य च बलीयस्त्वमिति यावान्कश्चिदिडभावः प्रतिषेधनिबन्धनो वा विकल्प-
निबन्धनो वा स स्वां बाध्यत इत्युदिल्लक्षणं विकल्पं बाधित्वा लिटि कादिनियमान्नित्यमि-
डिति (सिषेधिथ) इत्याहतुः । तथा “अचस्तास्वत्, इत्यत्र वृत्तिकारो नित्यग्रहणं कि विधोता,
तासौ विभाषितेटस्थछि नित्यमिडागमो भवतीति । अत्र न्यासे “स्वरः, सूत्रेण धून इड्-
विकल्पः, तस्य नित्यग्रहणाद्विभाषितेटस्थङि नित्यमिडागमो भवतीति । हरदन्तस्तु नित्य-
मिडागमो भवतीति बृ्तिमुपादाय यावान् कश्चिदिडभावः प्रतिषेधनिबन्धनो विकल्पनिब-
न्धनो वा स सवैः करादिसूत्रेण नियम्यत इत्यस्मिन्पक्ष इति भावः। यदा तु प्रतिषेधाधिकारेण
क्रादीनामेव छिटीण् न भवतीति नियमात् प्रतिषेध एव॒ सर्वा निवत्त्छते, “स्वरति; इत्यादि .
` सूत्रेण विकल्पो भवत्येवेति पक्षस्तदा विदुधोथ, विदुधविधेत्युभयं भवतीति । अस्यायमभि-
प्रायः । अत्र बरनृन्यतिरिक्तानां कादीनाम् एकाच उपदेशेनुदात्तात+ एकाज् यो धातुरूप-
देशे ऽनुदात्तस्तस्मात्परस्य वलादे राधेधातुकस्येण्नेति प्रकृत्याश्रयः प्रतिषेधः सिद्धः, ब्रङ्वरनो-
स्तूगन्तत्वात् “युकः किति इति प्रत्ययाश्रय इति सिद्धे सत्यारभ्यमाणेनानेन नियमेन
` तुल्यजातीयानां कादिव्यतिरिक्तानां येषां प्रकृत्याश्रयः प्रत्ययाश्रयो वा निषेधः प्राक्षस्तेषामे-
वेट् प्राप्यत इति पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डारम्भस्य प्रयोजनं स्त्वा ररत इत्यादौ परमपि स्व-
रत्यादिविकसर्पं बाधित्वा “युकः कित् इति निषेधप्रवरत्तिरिति च तेनोक्तम् । हरदत्तानुवा-
दी रामदेव(१)मिश्रोपि कादिसूत्रे ऽनुदात्तोपदेशानामनच्र प्रकृत्याश्रयः प्रतिषेधः बृङ्वरनोस्तु प्र-
त्ययाश्रयस्तदुभयस्याप्ययं नियम इति वृत्तिग्रन्थोप्यत्रेवानुकूलः । अच्र मते ( सिषेधिथ सि-
षेद्ध सिषिधिव सिषिष्वेत्यादि ) भवति । एतदनन्तरं श मरण इत्याभरणे पथ्यते, तद्भाष्य-
विरोधादुपेक्ष्यम् । यद्ययं स्यात्कथं “ग्यत्ययो बहुरम्?” इत्यन्न स च न मरति, न भ्रियत इति
प्राक्च इति ब्रूयात् । अयमनूदित्सराध्यथं दिवादौ ॥ ४८॥
खाह भक्षणे ॥ ( खादति । चखाद । चखादिथ । खादिता 1 खादिष्यति । खादतु । अ-
त् । खादत् । आशिषि खाद्यात् । अखादीत् । कर्मादौ खाद्यत इत्यादि । चिखादविषति ।
-चाखाद्यते । चाखादीति, । चाखात्ति खादयति मोदकं देवदत्तेन, ) “गतिनुद्धि? इत्यादिना
५१) वदति पाठः कुत्राचत्।.
खा ] ` प्रथमगणः | । ॥ {4
प्रां प्रयोज्यस्य कमैत्वम् [ आदिखाचोः प्रतिषेधः ] इति निषिध्यते । “निगरणचलन,' `
इति नित्यं परस्मैपदम् । दित्त्वाद्चस्ाददित्यत्र उपधाहस्वो न भवति ( खादितो मोदकः,
खादितमनेन, इदमेषां खादितं, ) “क्तोधिकरणे च इत्यादिना क्मैभावाधिकरणेषु क्तः ।
खादकः, । *निन्दहिसकरटिदाखादविनारपरिक्षिपपरिररपरिवादिव्याभाषासूनो बुन् इति
ताच्छीलिको बुन्. । णखेव सिद्धे बुज्विधानं ज्ञापकार्थं तच्छीलादिषु वासरूपविधिना तृजा-
हयो न भवन्तीति वृत्तौ ॥ ४९ ॥
खद् स्थेयं हिसायां च ॥ चकाराद्धक्चषणे च । स्थेयं ऽकर्म॑कः । ( खदति । चखादेत्याद् )
खादिवत् । लुङि ( अखादीत् । अंखदरीत् ) “अतो हरादेरंवोः" इति बृद्धिविकल्पः ८ खा-
दयति । अचीखदत् ) स्थेयं क्मैबलात् प्रयोज्यं कर्म, खदिरः । “अजिररिरिरश(१)बिररि-
यिरस्थिरस्फिरस्थविरखदिराः” इति किरजन्तो निपातितः । यवखद, यवस्य सारः । स्व-
भावात््ीविषयोयं, यवखदी । “विद्यादिभ्यश्चः, इति मत्वथे इनिः ॥ ९० ॥
बद् स्थेयं ॥ ओष्टयादिः ८ बदति । बबादेत्यादि ) खदिवत्। किति रिरि थलि च सेरि
रूपाभेदे आदेश्ादित्वानाश्रयणादेत्वाभ्यासरोपयोः ( बेदतु, बेदुः बेदिथेत्यादि ) ( बडरं ) `
बाहुलकाद्रनप्त्ययः ( बद्री ) “पिद्रोरादिम्यश्च, इति ङीष् । अत्र पाठादेवारन् प्रत्ययः ।
अच्र मैत्रेयः सानुषड्कं पठित्वा नरोपे कृते एत्वाभ्यासरोपयोबेदतुरित्याह, तदसत् । संयोगा-
न्तत्वेन मन्थ्यादिवद्धिरः किंन्त्वा भावात् । बिदि अवयवे इत्यग्रे ॥ ९१ ॥
गद व्यक्तायां वाचि ॥ ( गदति । जगाद । गदितेत्यादि ) खदिवत् । वचनं शाब्द्प्रका-.
शनफरुत्वात्कर्मस्थमिति न्यासपदमन्जरीकेयटेषु ८ प्रणिगदति ) #नेगैदनदपतपदघुमास्यति-
हन्तियातिवातिद्रा तिप्सातिवपतिवहतिशाम्यतिचिनोतिदेग्धिषु च इति उपसर्गस्थान्निमि-
त्तात्परस्य नेगेदादिषु णत्वमिति णत्वम् । अडन्यावाये ऽपि इदमिष्यत इति प्रण्यगददित्या-.
दावपिं भवति । (गादयति पुत्रं इछोकं देवदत्तः ।) “गतिबुद्धि”, इत्यादिना प्रयोज्यस्य कम.
त्वम् । अत्र शब्दकमेंति कमेशाब्देन साधनसुच्यते न क्रिया । यदि हि स्याद्रतिबुद्धिप्रत्यव-
सानशब्दार्थाक्मेकेति रघ्वसंदिग्धं च व्रूयात् । एवं न्यासकेयटपदमजर्यारिष्वपि स्थितमिति:
न शिष्येण धर्म गादयतीत्यन्न प्रयोज्यस्य कमत्वम् । अत्रानित्याकमैकगत्यर्थाभ्यवहारार्थश-
ब्दक्महशो ऽखाददिक्रन्दिशब्दायह्वेन इति शाकटायनसूत्रव्याख्यायाममोधायां नित्याक्म-
केभ्यो गत्यर्थभ्योभ्यवहाराथेभ्यः राब्दनक्रियेभ्यः राब्दकर्मेकेभ्यश्च दरोश्च यो णित्तस्य कर्ता
कम भवति खादादिक्रन्दिशब्दायह्वेन इत्येतान् वजेयित्वेत्युक्तम् । तन्मते कल्ित्रयव्यतिरि-
क्तेषु शब्दार्थषु प्रयोज्यस्य कमेत्वेन भाव्यम्, सूत्रे शब्दकमेकेति कर्मग्रहणात् कन्यादिपय-
दासाच । तेना्थद्रयस्य खाभः । ( गद्यम् ) । ““गदमद्चरयमश्वानुपसगं', इति कमणि यत् ।
उपखष्टा्च ण्यत् । (प्रगाद्यमिति । निगदः ।) “नो गदनदपठस्वनः” इति पक्षे ऽप् । अन्यदा `
धनि ८ निगादः अनुगदतीत्याचुगादिकः । ) “अनुगा दिनष्टक्” इति स्वाथे ठक् । अस्मादेव
निपातनाण्णिनिः । न त्वयं केवलं प्रयोगाहेः, ठको नित्यत्वादिति न्यासपदमन्जर्यादिषु ।
कमेऽ्य तिहारे नास्य तङस्ति । [प्रतिषेधे हसादीनासुपसंख्यानम् ] इति निषेधात् । हसादयो
हसिप्रकारास्ते च शब्दनक्रियाः । स्तनगदी देवरब्द, इति चुरादौ ॥ ९२ ॥ |
रद् विेखने ॥ विलेखनं भेदनम् (रदति 1 रराद । रेदतः । रेदिथेत्यादि, पूर्ववत् । रदनः).
“करणाधिकरणयोश्च, इति ल्युट् ॥ ९३ ॥
णद् शब्दे ॥ “णो नः" । धात्वादेरिति शेषः ८ प्रणदति । प्रणनाद । प्रगेदतुः, प्रणेदिये-
त्यादि गदिवत् ) +उपसर्गादसमासे ऽपि णोपदेशस्य इति उपसर्मस्थान्निमित्तात्परत्मेन न-
कारस्य णत्वम् । प्रणिनदतीत्यादौ ^नेगद्"'इति णत्वम् । इदमप्यड्न्यवायेपीति प्रण्यनद--
(१) बहुर्काच्छडो वुग् स्वत्वं चेति दक्षता: ।
५२ धातुघृत्तौ- णदः
` दित्यादावपि भवति । धातुनकारस्य निशब्देन व्यवधानादुपसर्गादिति णत्वं न भवति । अ~
दब्दकारकत्ये ऽपि “अणावकर्मैकःइति प्रयोज्यस्य कर्मत्वं घटं नादयतीति । (नदी) । पचादौ
` नदडिति पाठात् रित्त्वात् डीप् ८ नद्यां मवा नादेयाः ) “नद्यादिभ्यो ढक्" इति शेषिको
उक्, तस्येयादेश्चः । पञ्चानां न दीनां समाहारः (पञ्चनदम् )। “नदीभिश्च, इति नदीवचनः सह
` संख्याया अव्ययीभावः । अभिधानस्वभावाइयं समासः समाहार इत्युक्तम् । अजिति योग-
` विभागादच् समासान्तः । उक्तं च ।
छष्णोदक्पाण्डुपूर्वाया भूमेरच् प्रत्ययः स्रत: ।
गो दावर्याश्च नद्याश्च संख्याया उत्तरे यदि ॥
इति ८ निनदः ) ५नौ गदनद” इति पक्षे अप् । तद्भावे घन. । निनादः । इदित्सष्ट-
- ध्यर्थो ऽग्रे, णद भाषार्थ्चुरादौ ॥ ९४ ॥
अ्ै गतौ याचने च ॥ याचने द्विकर्मकः । नायत्यादिवल्खादयो नेयाः ८ अर्ति, । आ-
नदं । आनदेतुः । आनदिथ । आनर्दिव ) "अत आदेः» इत्यभ्यासादरदीं “तरूमान्नुड द्धि
हलः» इति दी्ेभूतादभ्यासात्परस्य जुडागमः ( अर्दिता । अर्दिष्यति । अङैतु । आर्दैत् ।
अदत् । आशिषि । अर्यात् । माभवानर्शौत् ) “नेटि इति सिचि वृद्धेनिवेधः ( कर्मादौ अ-
दयेत इत्यादि ) गत्यधेत्ये कतृरूयक्रियात्वान्न कमेकर्तारिति । ““क्तोधिकरणे चः इत्यादिना क-
तैक्मैभावाधिरणेषु क्त उदाहार्यः । तथा “गत्य्थकमै, इति द्वितीयाचतर्यो । कर्मज्यति-
हारे “न गतिहिंसाः इति तङ्निषेधः, णो “गतिबुद्ध” इति प्रयोज्यस्य कर्मत्वं च (८ अ-
दिदविषति ) “न न्द्राः” इति निषेधान्नद्रवभितस्य द्वितीयस्येकाचो द्विर्वचनम् ( समण्णः ।
न्यण्णेः । व्यण्णेः । अभ्यण्णेः ) “अदेः सद्निविमभ्यः । “अभेश्चाविदृयं,, इति समादिपूञेप
दादर्दैः परस्य निष्ठाया इण्णिषेधे “रदाभ्याम्” इति .तकारद्कारयोनेत्वं पूवस्य ^“रषाभ्या-
म् इति णत्वे परस्य ष्टुत्वे णकारः । ““अभेश्चाविदू्ये इति निषेधादत्यत्र ( अभ्यदितो
वृषलः शीतेनेति भवति ) आविद्यं प्रत्यासत्तिः । अस्मादेव निपातनाद् “न नन पूर्वात्”
इति निषेधं बाधित्वा भावे ष्यज् । हिंसार्थ ऽयं चुरादौ ॥ ९९ ॥
दे गदै शब्दे ॥ दन्त्यादिः, नृतिनन्दिन्दीति पयुंदासात् ( नदेति । ननदत्यादि । यङ् -
लुकि परदत्यादिवत् । गृहेनदी >) “पात्रे समितादयश्च"" इति, पक्षे तत्पुरुषस्तत्रेव पाटात्सक्ष-
म्या अलुक् । एवं ग रतीत्यादि । (गदभः) “शृकरिकलिगदिभ्यो ऽभच्"इत्यभव् ॥ ९७ ॥
तद हिसायाम् ॥ सकमैकः । तदै तीत्यादि, पूैवत्। “न गतिहिसा? इति. तङ्निषेधात्
कमेव्यतिहारेपि परस्मैपदम् । दण्डोपतर्ं गाः कालयति । दण्डेनोपतदेमिति च, “हिसा
थानाम्” इति णमुट् । “ठतोयाप्रश्ठति"” इति समासविकल्पः । वासरूपेण क्त्वायां द्
.ण्डनोपतदयेम् ॥ ९८ ॥
क कुत्सिते शब्दे ॥ कुत्सितशद्र इह कोक्षः । यदाह केशवस्वामी केक्षि कदेति पदैते
` गुदरव इति ( कदेतीत्यादि नदेतिवत् । कदेमः ) बाहुरुकादमच् ॥ ९९ ॥
खः दन्दके ॥ दन्दश॒कदति दन्दश॒क्कवेका क्रिया ऽभिधीयते । साधनप्रधानप्रयोमि
त्वस्थायनार्थं दन्दशकग्रहणमिति संमतातरङ्धिण्यौ । दन्दशूको गहितो दशनलीरः, इह त॒
तत्स्था क्रिया, देश इत्यनुक्तिस्ताच्छीरस्यादिप्रतिपत्त्यथेति मेत्रेये प्रतिपादितम् । दन्तश्ूक इति
केशवस्वामी दकारस्य स्थाने तकारमाह, तन्महान्तो न सहन्ते । यदाह दन्डशृको बिलेशय
इति, अत्र सु भूतिचन्द्राः दंगेयैङन्तादूकप्रत्यये.ऽल्लोपयलोपयोरिति । तथा इषुमति रघुसिंहे
दल्दश्ुकान् जिघांसाविति मद्धिशखोकव्याख्याने दन्दग॒कान् हिखान् दंशेलैपसदेत्यादय॒क्तं शंक -
राचार्येण । हिखमातर प्रयुञ्जनो भ्धिकारो दन्दशूकशब्इस्य नेवण्डुकप्रसिद्धि नाद्रियते । ख-
-दतीत्यादि पूववत् ॥ ६० ॥
अति अदि बन्धने ॥ अच्र धनपारः, तान्तं द्रविडाः पठन्ति । गर्यास्तु दान्तमिति ।
व प
ए
अति] श्रथमगणः । ५३.
उभयमिति मेत्रेयस्वामिकारयर्संमताकारादयः । ( अन्तति । आनन्त । आनन्ततुः । आन-
स्तिथ । आनन्तिवं । अन्तितेत्यादि ) इदि्वास्नुमि द्विदस्त्वात् “तस्मान्नुड् द्विहलः”
इति छिटि जुडागमः । अन्तितिषति । अनुस्वारपरसवणैयोः पूरवत्राविद्धत्वात् ! “न् न्द्राः”
इति नकारव्ज द्विरूच्यते । न च [ पूर्वत्रा सिद्धीयमद्िर्वचने ] इत्यसिद्धत्वनिषेधः । अस्य
द्विकेचननिषेधरूपत्वात् । उक्तं चात्रैव !हयवरड्, इत्यत्र जेयटे । अन्तयति । आन्तिनत् । एव-
मन्दतीत्यादि । अन्तः । घञज्वा । उणादिवृत्तौ तु “हमिष्यीण्वामिदमिट्पूधूविभ्यस्वन्”
इति अमेस्तनि व्युत्पाद्यते । अन्ते भवमन्त्यम् । “दिगादिभ्यो यत्, इति स्तम्यन्ताद्धवार्थे
यत् । अन्तिमम्! भन्ताच्वेति वक्तव्यम् ] इति रोषिको डिमच्। अन्तिकः । *अत इनिठनौ ।
अद्न्तादस्त्युपाधिकादस्येति षष्टयथं इनिठनाविति ठन् । “उस्येक» । आवसंथस्यान्तिके ।
“दूरान्तिकार्थैः षष्य्यान्यतरस्याम्"' इत्यन्तिकयुक्तात्. षष्टीपञ्चम्यो । अन्तिकराद्बात्त “दूरा-
न्तिकार्थभ्यो द्वितीया च इत्यत्र पञ्चम्यनुचत्तेते, चकारेण तृतीया समुच्चीयत इति द्वितीया-
पन्चमीवृतीयाः स्युः । तथा ^सक्तम्यधिकरणे च इति चरब्दाद् दृ रान्तिकाथेससुचचयार्था-
त्सक्तमी चेति चतस्रो विभक्तयः ( अन्तिकम् । अन्तिकात् । अन्तिकेन । अन्तिके इति ) `
एताश्चतखो विभक्तयोसत्त्ववचनेभ्यः प्रातिपादिक इति वृत्तौ । भाष्ये
दूरादावसथान्मृच्रं दूरात् पादावसेचनम् ।
` दूराच भाव्यं दस्युभ्यो राच्च कुपिताद् गुरोः ॥
इति । सतत्ववचनादधिकरणे पञ्चमी इश्यते । कैयटे चावसथस्य दूर इत्यथे इति । अ-
न्तिकादागतः *स्तोकान्तिकदूराथेकच्छराणि क्तेनशस्तोकादर्थाः कृकरशब्दश्च पञ्चम्यन्ताः
क्तान्तेन वा समस्यन्त इति तत्पुरुषपक्षे विभक्तेस्तु “पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः, इत्यलुक् ।
रेकप्मेकस्वर्यन्च विंरोषः ८ नेदिष्ठ; । नेदीयाव ) “अन्तिकवबाढयोनंदसाधौः इति इष्टन्नी-.
यसुनोर्येथासद्कयन्नेदसाधावादेश्ो । अस्मादेव वचनात् “अजादी गुणवचनादेव? इति बाध्य
ते । अन्दूर्भाषायां शङ्के च । "“अन्दृ दम्भु, इत्यकारप्रत्यये निपातितः । अन्दुको गजनि-
गरः । संज्ञायां कनि “कणः इति हस्वः ॥ ६२ ॥ ौ
इदि परमेश्व ॥ ( इन्दति । इन्दाञ्चकार । इन्दितेत्यादिं ) छिटि “इजादेश्च इत्या-
म् । इन्द्रः । “ऋलेन्द्र इरनन्तो निपातितः । इन्द्राणी । इ न्द्रवर्णभवदावरदरसडदहिमारण्य-
यवयवयनमातुखाचार्याणामानुक्* इति पुंयोगादाख्यायां डीषाुकौ । शपुंयोगादाख्यायाम्
पुंसोयोगात्तच्छब्देन खियामभिधानम्। इन्दरमात्मन इच्छति “सुप आत्मनः क्यच्? इति इषि-
क्मेणः सुबन्तादात्मेच्छायां क्यचि अकारस्य “अस्य च्वोः, क्यचि चः इतीकारे इन्द्रीयति।
अस्मात्सन्यतो रोपे “नन्द्रा, इत्यत्राजादैरिति वत्ते, स च कर्मधारयः पचम्यन्त इत्या-
देस्चः परेषां नद्राणां द्विवैचननिषेध इति व्यवहितत्वा हकारस्य द्विवचने ८ इन्दिद्रीयिषतीति
भवति । अभ्रीन्द्ौ देवते अस्य आग्नेन्द्रं हविः ) “देवतादन्द्रे चः? इति पूर्वपदस्यानङ्, ““सा-
स्य देवता? । प्रथमान्तादेवतोपाधिकादस्त्यर्थंऽणित्यणि “देवताद्रन्दरे च” इति प्राक्चाया उत्तर-
पदवृदधेः “नेन्द्रस्य परस्य, इति निषेधः ( इन्दिरा ) बाहुख्कात् किरच् ॥ ६३ ॥
बिहि अवयवे ॥ अवयव इति अवयवक्रियोच्यते । बदादिः । ८ बिन्दति । बिबिन्द् ।
बिन्दितेत्यादि ) ( बिन्दुः ) बाहुल्कादुप्रत्ययः । अत्र मेत्रेयः । “विन्दुरिच्छुः” इति सूत्रं
बंशादि पठन् बिन्दुशब्दं व्युद्पादयत् । वृत्तौ तु वेतेरेव तत्र पाटः । अत्रे सम्मतायां भिदि
अवयवे । भिन्दति । यद्यभिधानमस्ति भिन्दुरिति दश्यत इति ॥ ६४ ॥
गडि वदनेकदेशे ॥ इह व दनेकदेशारम्भलक्षणा क्रिया वदनेकदे शराब्देनोच्यते ८ गण्डति ।
गण्डः ) अच् । अत्यादयः पञ्चते न तिङविषया इति काश्यपः । सम्मतायां बिदिभिदी एव `
्रङ्ृत्येवसुक्तम् । अविगोतमन्ये सवेषां तिडमुदाहरन्ति ॥ ६९ ॥
, णिदि कत्सायाम् । ८ निन्दति । निनिन्द । निनिन्दिथ । निनिन्दिव । निन्दितेत्यादि) +.
४
५४ धातुचृत्तौ- [णिदि
कर्मादौ ( निद्यते ) इत्यादि । ( प्रणिन्दति ) , “उपसर्गादसमासेपि, इति णत्वम् । अत्र
-मत्रेयाभरणसम्मतकाराः “वा निसनिक्षनिन्दाम् इति णत्वविकल्पमिच्छन्ति, तदयुक्तम् ।
-यतोच्र “कृत्यचः,” इत्यतः कृतीति वतते, तच्च निन्दादिभि्विशेष्यमाणमर्थात्परसक्तम्यन्तमिति
उपसर्गस्थान्निमित्तात्परस्य निंसादिनकारस्य कृति परे वा णत्वमिति सूत्राथेः । तथा च
्ाकटायनः । *निसनिक्षनिन्दः कति वाः इति । एवं हि प्रकरणमबाधितं भवति णोपदेशश्च
-साधैकः । वृत्तो च प्रणिन्दनम् । प्रनिन्दनमिति छृदन्तमेवोदाहारि । (निन्दकः) । “निन्दहिस
इति बुन् । णिदकुत्सासन्निकषेयोरिति दिवादौ ॥ ६६ ॥ |
नदि सखद्धौ । #आदिभिटुडव* इति त्रय एते धात्वादयः समुदाया इतः । प्रयोजनं
-नन्दथुरित्यत्र “"द्वितोऽ्ुच्” इति भावादावथुच् । ( नन्दति । ननन्द् । नन्दितेत्यादि । भावे
नन्द्यत इत्यादि । निनन्दिषति । नानन्यते । नानन्दीति । नानन्ति । नन्दयति । अननन्दत् ।
नन्दयतीति नन्दनः ) । “नन्दिग्रहि” इति ल्युः । अयं तनर्गायोपदेशः, तृतिनन्दीति णोपदे-
शलक्षणपयदासात् ( न नन्दतीति ननान्दा । ननान्दरौ ) “नजि ` च नन्दः इति ऋह्प्रत्ययो
चद्धिश्च; “न षटस्वखादिभ्यः'” इति “न्न म्यः” इति ङीपो निषेधः । ष्णान्ता षट्+ इति
षकारनकारान्ता सह्कुधा . षडित्युच्यते । स्वखादिपाटादेव नजो नलोपाभावः । ननान्दुरपत्यं
नानान्द्रः ।। *अनृष्यानन्तयं विदादिभ्योज । अनृषीत्यविभक्तिकं भिन्नं पदं, तेन बिदादिभ्यो
गोत्रापत्येऽङ् अनृषिभ्यसृत्वनन्तरापत्ये इति सूत्राथेः ॥ ६७ ॥
चदि आह्वादने दीक्चौ च ॥ ( चन्दति । चचन्ड् । चन्दितेत्यादि ) ८ चन्दनः ) । करणे
ल्युट् । ( चन्द्रः ) । “रूफायितन्चि"” इत्यादिना रक् । ८ चन्द्रकम् ) । संज्ञायां कन् ।
( चन्द्रिका ) । टापि भप्रत्ययस्थात्कात्पूवैस्यात इदाप्यसुपः इति इत्वमकारस्य, असुप
इत्यापो विशेषणम् , स चेदापू सुपः परो न भवतीति । ( चन्दिरः) । “इषिमुषि” इत्या-
दिना किरच् ॥ ६८ ॥ | ;
त्रदि चेष्टायाम् ॥ ( न्दति । तत्रन्द् । चरन्दितेत्यादि )\॥ ६९ ॥
कदि कदि छदि आह्वाने रोदने च ॥ आह्वाने सकमैकः । ८ कन्दति । चन्द । कन्दिते-
त्यादि । चिक्रन्दिषति । चाकन्दाते । चाकन्दीति । चाकन्ति । कन्दयति पुत्रन्देवद त्तेन ) ।
“गतिबुद्ध” इत्यत्र शब्दकमंति साधनकमेणो ग्रहणात् प्रयोज्यस्य न कमेत्वं, शाकटायनमते
त्वस्यैव स्वैमेतद्रदतो प्रतिपादितं तत एवावगन्तव्यम् । ऋन्दतीत्यादि पूर्ववत् । ( संक्रन्द्-
यतीति संक्रन्दनः ) । नन्द्यादित्वाद् ल्युः । आक्रन्दत्यस्मिन्नित्याक्रन्दो देशः । आक्रन्दाते र~
क्षणा्थमाह, आक्रन्दात इत्याकन्दः शरणम् । कर्मण्यधिकरणे वा धन. । ( ऽगकरन्दं धावति
आक्रन्दिकः ) । “अआक्रन्दाटठल्च इति ठन.ठको । अनयोः स्वरे विशेषः ( कन्दरः ) बाहु-
-खकाद्रः । यद्वा । कन्दं वेद्कञ्यं राति भीरूणामिति ( कन्दरः । कन्दरः ) । बाहुरुकाद् रप्र-
त्ययः । यद्रा पूलेवद्रातेः कः । “कपिल्कादीनां संज्ञाछन्दसोः” इति रत्वम् । अथ वा खाते- `
रन्तभांवितण्यरथात्कः । (कन्दी) । गौरादित्वाद् ङीष । एते घटादयोऽपि । आद्यावेवेत्यपरे ॥
छिदि परिदेवने ॥ ( इ्िन्दतीत्यादि ) । अस्यानुदात्तेत्सु पठितस्येह पाठः परस्मैपद
स्वरितेत्सु पाठः क्रियारूफल्य कतृगामित्मेऽपि परस्मैपदं यथा स्यात् ॥ ७३ ॥ |
खन्ध शुद्धौ ॥ ८ श॒न्धति । शुन्ध । उन्धितेत्यादि ) । आशीर कित्वात् “अनि-
-दिताम्"' इति उपधारोपे ध्यात् । तथा यक्यडोरपि (ख्यते, शोश्युध्यत इति ) । यङ्लकि
` ड़ तित्सिपोहेल्ड्यादिलोपे संयोगान्तलोपे च प्रत्ययलक्षणेन रघुपधगुणो न भवति, संयो-
` गान्तरोपस्य पूरवेत्रासिद्धत्वात् । ( खुधितः । छधितवान् । शुधित्वा ) । “उदुपधात् इति
` निष्ठायाः कित्वविकल्पो न भवति “सन्निपातलक्षणो विधिरनिभित्तं तद्विधातल्यः इति ।
अत्र कि््वसन्निपातनिमित्तमुदुपधत्वं यदिदं कित्वा श्रये नखोपे भवति । धान्तप्रकरणमपहाय
-संयोगान्तप्रकरणानुरोधेनायमिह निर्दिष्टः । अथं शौचकर्मणि थुजादौ । शुधि शच इति दिवा-
न्ध ] । भ्रथमराण॒ः । ५५
ढौ । अनुषड्ो नेह ॥ अन्तादय उदात्ता उदात्तेतो गताः ॥ ७४ ॥
प्रथमं माङ्लिकमेधति पच्त्वा मातृकापाटक्रमेण कवगींयान्तानाह ॥ |
श्लोक सेचने ॥ तारुव्यादिः ! दन्त्यादिरिति धनपालकाश्यपौ । अत एव षोपदेशलक्षणे सपि
सृजिस्तृस्त्या सीकरसेक्ृखवजेमिति पेव्तुः । पुरषकारस्त्वत्र ष्यति परति यदाह सीक इत्या-
यां इति धनपारः । तत्र चायं पक्षः शीकर इति प्रयोगाननुगुणः । योऽपि षोप्देशलक्षणे सीक्र-
पाटः सोऽप्येवं प्रत्युक्त इति । ८ शीकते । शिशीके । शीकिंता । . शीकिष्यते । श्ीकताम् 1
अद्यीकत । शीकेत ' आरिषि । शीकिषीष्ट । अशीकिष्ट । अश्ीकिष्यत) । कमेणि (शीक्य-
ते) इत्यादि । ८ शिशीकिषते । शेशीक्यते । शेरीकीति । शेरीक्तिः, इति । लुडि अशेशीकी -
त्. ) हल्ङ्यादिलोपः । अशेक्री् स्यातेत्यत्र “स्कोस्, इति, रोपो न भवति । निमित्तनिमि-
त्तिनोभिन्नपद्स्य सत्वात् । ` उक्त चेवं “परेश्च घा ङयोः”? इत्यत्र कैयटे । पदस्येत्यधिकारात् प्र-
त्यासत्तिन्यायाश्रयणादेकपदस्थयोनिमित्तनिमित्तिनोग्र॑हणमिति । ८ शीकयति । अरिशीकत् ।
क्ीका ) । "गुरोश्च हरः" इत्यकारः । (शीकायते ) । [ तत्करोत्यथंऽटाट्रार्ीकाकोपोटासो-
ाप्लष्टाग्रहणं कततेव्यम् ] इति क्यङ् । भयमपि पाटस्तारव्यादित्वे प्रमाणम् । अयं क्यङ् «त.
त्करोति'" इति णिचोपवाद् इत्येके, सोपीष्यत इति न्यासादो । कान्तत्वादस्मात् क्रिप् नोदा-
इन्तेव्यः, स्थितं चेवं “परेश्च हु योः,” इत्यत्र भाष्यकेयटयोः, तथा “स्कोः संयोगाद्योः, इत्यत्र
चत्तितव्याख्यानेष्वपि ।.मषेणार्थायं युजादो ॥ ७१ ॥ . =. , ¦ .: . |
लोक दर्शने ॥ ८ कोकते । रोकः ) । भाषार्थायं चुरादौ ॥ ५७६ ॥
श्छोक्र संघाते ॥ ८ शछोकते ) । संघातो ग्रन्थः, स चेदं पस्यमानव्यापार इति स्वाम्या-
दयः ।. काश््यपादयस्तु भन्थितृव्यापार इति मथ्नातिवत्सकमैक इति, इरोकरैरुपस्तोति,
उपकलोकयति । .“सत्यापपाशरूपवीणातूरुररोकसेनाखोमत्वचवमेवणैचूणैचुरादिभ्यो णिच्» `
इति णिच् ॥ ७७॥ . . . ¦ ४] 217 । {46 11,
देक श्रे शब्दोत्साहयोः ॥ शब्दोत्साह इति केचित् । यदाह काश्यपः ८ द्रेकते.) शाब्दे-
नोत्साहं करोतीति । उत्साहो ब्रद्धिरिति चन्द्रः । ओदधत्यमिति स्वामी ! ८ देके । दिदरेके ।
दे कितेत्यादि । द्रेकणः ) । “रषाभ्याम्”, इति णः । एवं प्रकत इत्यादि ॥७९॥ ` `
रेक शङ्कायाम् ॥ आङ् पूरैः संशये । आरेकं संशयं प्राहुरिति वचनात् । रेकत इत्यादि॥८०॥
वेक खक सकि अकि श्छकिं गत्यर्थाः ॥ अन्त्यो तारव्यादी; अन्ये दन्त्यादयः । ८ से-
५ 0 सेकते । ७८८०५ । खङते व ॥ । श्रते । शश्र ।
श्र भि ल 1 । इते । शरक । इलङ्किता ) । इत्यादि । अत्र मेत्रेयः । तृतीयं शरक इति ताल-
व्यादिमेकारोपधं पटति ॥ अत्र क चित्सीक्र इति दन्त्यादिरपरोपि धातुः पट्यते, तदना्षेम् ।
स्तृखजिख पिखुस्त्यासेकृखजमिति षोपदेशपयुदासे भाष्याद्विष्वपाटात्। अत्र क्षीरस्वामी ।
अन्न दन्त्यादेः स्थाने ताख्ब्यादि पटित्वाऽथेभेदात्पुनः पठ इत्युक्तवा षेक् इत्यन्ये विकल्पेन
पोपदेशं कार्यां पेडुरिति ॥ ८२ ॥ , =
शकि शङ्कायाम् ॥ ( शङ्ते । शङ । शङ्कितेत्यादि । शिशङ्किषते । शाशङ्धीति ।
शाशङकिक्ति । रुडि ईडभावे अशागान् । शङ्कुः ) । “खर्राङ्कयीयुनीलङ्कालगु" इत्युप्रत्ययान्तो
निपातितः । ८ शङ्का ) । बाहुलकादुख्च् । शक्ल शक्ताविति स्वादौ । राकविभाषितो
मर्षण इति दिवादौ ॥ ८६ ॥ . . | 5५ ०) 0 |
अकिं लक्षणे ॥ ( अडते । आनङ्के । अङ्कितेतत्यादि । अञ्चिकिषते ) ¦ । अनुस्वारपरस-
वर्णयोः पूर्वत्रा सिद्धत्वात् । “नन्द्राः” इति निषेधात् ककारादिष्धिरुच्यते । न च [पूर्वन्रासिद्धी -
-यमद्विर्वचन]इति असिद्धत्वनिषेधः । “नन्द्राः” इत्यस्य निषेधरूपत्वादित्यतन्तौ स्थापितम्ः।
` आहुूचात्र स्वामिकाश्यपादयोपि, ^ नन्द्रा” इति निषेधात् कादेदटिवैचनम् । ८ प्राङ्नम् ) ।
“्रत्यचः” इतिः णत्वस्य *+इजादेः सनुमः । हखन्ताद्धातोः सनुमो यदि भवति तहि इजादेरे-
१६ धालुदृत्तो-- पन
वेति नियमादभावः ८ अङ्कुरः )। ^मन्दिवाशिमथिचतिचङ्यङ्किम्य उरच्” इत्युरच् । अक्रि
, कुटिलायां गृतावित्यग्रे । अङ्कः रक्षण इति चुरादौ ॥ ८५ ॥ ॥ ।
वक्रि कोटिल्ये ॥ ( वङ्खत । व्क । ब्तेत्यादि । प्रवङ्नम् ) । पूर्ववदणत्वम् ।( वधिः)
“वङ्यादयश्चः इति किन्नन्तो निपातितः । अयं गत्यथेः पिष्यते ॥ ८६ ॥
मकि मण्डने ॥ ( मङ्कते ) इत्यादि ।_ ( प्रमङ्कनम् ) ` । अद्िवदणत्वम् । ८ मडनः ) ।
“धमण्डाथेम्यर्चः, इति युच् । कमेकततेरि “ भूषाकमे" इति यक्चिणोनिषेधाद् ( मन्ते
कन्या स्वयमेव, अमङ्किषट कन्या स्वयमेवेति ) शप्सिचोनिषेधाद् (मङकन्ते कन्या स्वयमेव, अ-
मङ्कि कन्या स्वयमेवेति .) शप्सिचो भवतः मङ्कि । इन्नितीन् ॥ ८९ ॥ । |
| कक रोल्ये ॥ रोल्यं गर्वश्चापल्यं च । ८ ककते । चकके । ककितेत्यादि । काकः, )
घन. । बाहुख्कात्कतेरि, गत्यथ, पठिष्यते तस्माद्वा घन् ॥९०॥ ।
कक वृक आदाने । ( कोकते । चुकुके । कोकितेत्यादि । चुुकिंषते । चुकोकिषते ।
ककित्वा । कोकित्वा ) । “खो व्युपाधावः” इतिकित्त्वविकसर्पः । ( ऊुकितमनेन, कोकिंत-
मनेन । प्रककिंतः । प्रकाकितः । प्रकुकितवान् । प्रकोकितवान् ) । “उदुपधात् इति किन्व-
विकल्पः । ८ प्रकोकनम् । प्रकोकणम् ) ॥ क*हलक्चेज्पधात् * हरादेरिजुपधात्परो यः क्त्
तत्स्थस्य नकारस्य उपसरगैस्थान्निमित्तात्परस्य वा ण इति णत्वविकल्पः । “क्रुत्यचः» इत्य
स्यापवादः । ८ कोकः ) । देवसेवमेषादयः पचादिषु द्रव्या इत्यादिशब्दस्य प्रकारार्थत्वादिः-
दुपधात्कं बाधित्वा ऽच् प्रत्ययः । (कोकरिरः ) । “सङ्किल्यनिमहिब(१)डिभडिभण्डिराण्डि-
पिण्डितुण्डिकुकिंभूम्य इच्” इति इर्च् । ( कोकिला ) । जातिलक्षणडाषं बाधित्वा ऽजा-
दित्वाट् यप् । वृक । ( वकते । वल्के । वकितेत्यादि । विवकिषते । वरीवृकयते ) 1 शरीगरु-
पधस्य च ॥ ऋत्वतोभ्यासस्य रीगिति रीगागमः, (वरीवृकांचक्रे) इत्यादावल्लोपल्य स्था- `
निवत्त्वात् “न धातुलोपः” इति वा र्गभावः ८ व्वक्ति । वरिवक्ति । . वरीवक्ति ॥ व्रैकीति ।
वशिवकीति । वरीघृकोति ।) *रप्रिको च लुकि+ इति करत्वतोभ्यासस्य रुप्रिको चकाराद्रीक् ।
१ “नाभ्यस्तस्याचि पितिः इत्यगुणत्वम् । एवं ववृ क्त इत्यादि । ववेकां चकारत्यादो
यङ्लकोऽनेमित्तकत्वात् “न धातुरोपः" इति गुणनिषेधाभावः । ( अववृ कीत्.। अववैके
स्थातेत्यत्र) “स्कोः” इति कोपो भिन्नपदत्वान्नेति सीकताङक्तम् । लङि साकधातुकाश्चये
गुणे “नाभ्यस्तस्यः, इति निषिद्धेपि सिजाश्रयो भवत्येव प्रत्ययरुक्षणेन, ८ अवर्वकीत् ।
अवर्बकि्टामित्यादि ) । इटन्तरश्षणा वृद्धिः “नेटिः।इति निषिध्यते । ( वकंयति । अव
वकैत् । अवीवृकत् ) *उरेत्+ ॥ चङ्परे णाढुपधाया ऋकारस्य वा ऋकार इत्यकारः । इरा -
रामपवादः । वृकः । इगुपधलक्षणः कः । गविशेष आयुघजीविसंघविशेषश्च । तत्र द्वितीयार्था-
भिधायिनो “न्रकाट्टेण्यण्” इति स्वां टेण्यणि वकिण्यः।*न्यादयस्तद्राजाः# । ^पूगाज्ज्यो
श्रामणीपूर्वात् इत्यारभ्यापादपरिसमाषेवकष्यमाणाः प्रत्ययास्तद्राजसंज्ञा इति टेण्यस्य तद्रा-
जत्वे “तद्राजस्य बहुषु तेर वास्न्रियाम्” इति लुकि बहुषु वरकाः । तेनैवेति वचनाद्यदि बहुत्वं
तद्राजक्तमेवेत्यवगतेवकिंण्यमतिक्रान्ता अतिवाकेण्या इत्यादावर्थान्तरङृते बहुत्वे ग् न
भवति । तथा । अश्चियामितिवचनात् शयां रित्वात् डीवि हरस्तद्धितस्य । इर
उत्तरस्य तद्धितथकारस्य रोपो भवतीति परत इति “आदेः परस्य” इति यकारलोपे च
इत्यकारलोपे ८ वार्ेणी । वाकेण्यो । वाकेण्य ) इति भवति । वकरस्तरुणः पञ्यः । बाहः
रकाद्रच् ॥ ९२ ॥ |
चक वृक्षौ प्रतिघाते चेति धनपारमेत्रेयादयः । चक तृक्चावित्येव क्षीरस्वामिशाकटा- `
यनौ । ८ चकते । चेके । चकितेत्यादि । चकोरः ) । “कयिचकिम्यामोरच्” इत्योरच् । अथं `
( १) दडीतिः पश्चपादीवृत्तो नास्ति ।
ककि ] भ्रथमगणः । ५७
धटदावपि ॥ ९३ ॥ 1.1.11
ककि वकि शवकि रकि टौ त्रो ष्वष्क वस्क मस्क टिक टीक्क रषि र्षि गत्यर्थाः ॥
८ कङते । चकडके । कड्कितेत्यादि । वङ्कते । ववङके । वङ्कितेत्यादि प्रवद्ुनम् । प्राङुनम् ) ।
“@रत्यचः'' इति णत्वम् “इजादेः सनुमः? इति नियमान्न भवति । ( कडतम् ) । बाहुलका-
दतच् । कुत एव कडतिका । सं्ञायां कनि टापि “प्रत्ययस्थात्, इतीत्वम् । ( उव॒डुते |
शश्वद । इवङ्किता । ब्रहते । तत्रह । त्रङ्किता ॥ ढौकते । इढोके । ढोकिता ॥ ्रोकते ।
तोके । त्रोकिंता । ष्वरष्कते । ष्वष्किता ) । [ सुन्धातुष्िवुष्वष्कतीनां सत्वप्रतिषेधो
वक्तव्यः ] इति सत्वनिषेधः । ( वस्कते । ववस्के । वस्किता । सस्कते । ममस्के । मस्किता
टेकते । टिके! टेकिता । “असंयोगाद्िद् कित्" इति क्नत्वान्न गुणः । ( टीकते । टिदीके ।
ीकिता । रहते । ररह रङ्किता । र्ते । लङ्क । रष्कितेत्यादि ) ढौकतित्रोकत्योयैङ्ल-
कोरभ्यासस्य हस्ते युणः । न च हस्वस्य “दीर्घोकितः', इत्यनेन बाधः । 'अभ्यासविकारेष्व-
पवादा नोत्सर्गान् विधीन् बाधन्त, इति तत्रा कित इत्यनेन ज्ञापितत्वात् । अस्ति च दीधेस्य
दीधेत्वे प्रयोजनं स्वस्वनिन्रत्तिः । कृते तु हस्वे तस्य दीं उकारो न भवति, “गुणो यङ्लकोः”
इत्यस्य निर्विषयत्वप्रसङ्धात् । ढौकतित्रोकतिटेकतिीकतीनादि्त्वाण्णो चङ्युपधाया हस्वा-
भावः । ( अडढौकत् । अतुन्नौकत् । अष्टिकत् । अच्टीकदित्याह ) । रघु । “लङ्किघंद्योने-
लोपश्च इत्युप्रत्ययनलोपौ । ८ रुधिमा ) । भप्रथ्वादिभ्य इमनिज्वा इति भावक्मणोरि-
सनिव् । इतीष्टेमेयस्सु रोपः । वाग्रहणात् *इगन्ताच्च रघुपूर्वात्+* इति अणि खाघव-
मिति, लघुपूर्वान्तादिति सूत्राथैः । रघुः । “बालमूलरध्वङ्गरीनां वा रो रत्वमापद्यतेः, इति
पक्षे ककारस्य रेफः । शवङ्तिः संमतायां दन्त्यादिः पठ्यते । अनर दण्डके तिङ्क तीह इति कर
चित्पष्येते, तदपि तिकः प्रतीक इति दशेनाद् ग्राह्यमेव, इगुपधरक्षणकान्तो । तिकस्यापत्य,
( तैकायनिः ) । “तिकादिभ्यः पिज.» इति फिज. । फस्यायनादेशः । तैकायनयश्च
कैतवायनयश्च कितकितवाः । #तिककिंतवादिभ्यो दन्द इति न्द्रे बहुषु फिजो लक् ।
रुधि भोजननिदृत्तौ चेति स्वाम्यादय । रवि शोषण इत्यग्रे । भाषार्थोयं चुरादौ ॥ १०६ ॥
अधि वधि मधि गत्याक्षेपे ॥ आक्षेपो निन्दा, गतो गमनारम्भे चेति स्वामी । ( अङ्कते ।
गने । अङ्कितेत्यादि । अन्जिधिषते ) । “नन्द्राः इति नवजं द्विरूच्यते । अभ्यासस्य
चत्वेन षकारे जश् बे जकारः ! ( अङ्कयति । आङ्धिघत् । वक्ङते । महते ) । इत्यादि । प्रा-
इनमित्यादौ “इजादेः सनुम” इति नियमा दणत्वम् । मधि कैतते च ॥ १०९ ॥ ॑
राघर खघ सामथ्ये ॥ (राघते । रराघे । राधितेत्यादि । रिराधिषते । राराध्यते । रारा-
घीति । राराग्धि ) कुडि । आराराक् । राघयति । अरराघत् । ) खदित्त्वादुपधाहस्वनिषेधः ।
एव्रमितरयोरपिं ८ उल्लाघः ) “अनुपर्गात्फुलक्षीवकृशोल्ाघाः? इति क्ते उडभावस्तोपश्च
निपात्यते । उह्छाेतिवचनाद् अनुपखष्टाच्च ( राधितः प्रखाधित ) इति भवति । द्राघ् आ-
यामे च । आयामो देध्यक्रियेति कौशिकः । कदर्थनमिति स्वामी । घाधर इति तवर्मचतुर्थादि-
मपि के चित्पटन्ति ॥ ११९ ॥
श्ाध कत्थने ॥ कत्थनं श्लाधनम् (देवदत्ताय शलाघते ।) देवदत्त स्तुर्वेस्तमेव्र बोधयितु-
मिच्छतीत्यथः । *छाघहङ्स्थादापां सीप्ल्यमानः* । शछाध्यादीनां प्रयोगे जतीप्स्यमानो ज्ञाप-
यितुमिष्यमाणः संप्रदानमिति देवदनत्ताचतुर्थ, के चिदाहुः । आत्मानं परं वा स्तुवन् तां स्त॒ति
बोधयितुमिच्छतीत्यथै इति। तथा च भट्टि, शछाघमानः परखीभ्यस्तत्रागाद्राक्षसेश्वर इति । देव-
दन्तं श्छाघत इति क्षीप्स्यमानत्वाविवक्षायां क्मैत्वम् ॥ शीकादय उदात्ता अनुदात्तेतो गताः११२
अथ परस्मेपदिन आह- |
फक्क नीचैर्गतो ॥ इलः दिध्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः । नीचे्भतिर्मन्दगमनममद्वयवहारो
केति स्वामी ( फक्कति । पफक्क । फकिकिता ! फएक्िकिष्यति फक्कतु । अफक्कत् । एकत् ।
५८ धातुवृत्तो-- [ फक
आशिषि फक्यात् । अफक्कीत् । अफक्किष्यत्। कर्मादौ फकथत इत्यादि 1 पिफक्िषति ।
पाफवक्यते पाफकीति । पाफक्ति । फक्यति । अपफक्कत् ॥ ११३ ॥ |
तक हसने ॥ ८ तकति । तताक । तेकतुः । तकिता । अतकीत्। अताकीद् ) इत्यादि ।
अतो हलादे इति वा बरद्धिः । ८ व्यतितकन्ति ) [ प्रतिषेधे हसादीनाम् ] इति तङनिषेधः ।
( तक्यम् ) । ““तकिंशसि" इति यत् ॥ ११४ ॥ |
तकि कृच्छ्रजीवने ॥ ( तङ्ति ¦ तत्क । तङ्कितेत्यादि । यङ्लुकि लड़ ईडभावे अता-
तनू ) । अस्यानन्तरं मत्रेयः खक गताविति पटित्वा शोकति, शुकः, शकर इत्युदाजहार, अ~ `
स्मिन्हि सति छकवल्कोल्का इति शुभे: कनि भरोपे शकशाब्दनिपातनमनधेकं स्यात्, इगु
पधलक्षणेन कप्रत्ययेनेवे सिद्धत्वात्, तथा डकेरग्विधानेनापि छक्रशब्दे सिद्धे कजेन्द्रादौ
छचेनिपातनमनर्थकं स्यादित्यस्य पाठोऽनाषं इव प्रतीयते ॥ ११९॥ `
बुक्के भषणे ॥ भषणमिह श्चरवः । ८ उुक्कति । बुबुक्क । बुक््कितेत्यादि ) । अयं
चुरादावपि ॥ ११६ ॥
कख हसने । ८ कखति । चकाख । कखितेत्यादि । अकखीत् । अकाखीत् ) । “अतो ह- ..
रादेः इति वा वृद्धिः ॥ ११७ ॥ |
ओख राख राख द्राख ध्राख रोषणार्मथंयोः । ( ओखति । ओखां चकार । ओखिते
त्यादि । ओचिखिषति । ओखयति । ८ मा भवानोचिखत् ) । “"द्विकचनेचि"इति णिलोपस्य
स्थानि्त्वात् खिशब्दस्य द्वितीयस्येकाचो द्विवेचनसूद्वित्वान्नोपधाहस्वः । इदमेव अरदितत्वं
ज्ञापकमन्तरङ्ाद पि द्विकेचनात्पूवेमुपधाहस्वत्वं भवतीत्यस्य । अस्य च प्रयोजनं मा मवा
निदिधदिति सिद्धि रित्येधताबुक्तम् । (प्रोखति) । *एडि पररूपम् । अवर्णान्तादुपसरगादेङ
परे पूठेपरयोः पररूपमिति पररूपत्वम् । ८ राखति । अरराखत् । राखति । द्राखति । धा-
खतीत्यादि ) ॥ १२२ ॥ |
शाख इखाख व्या्षौ ॥ ( शाखति । इलाखतीत्यादि । शाखा ) । “गुरोश्च इत्यकारः ।
शाखेव शाख्यम् । “शाखादिभ्यो यः" इति इवाथं यः । ८ प्रतिशाखं भवं प्रातिशाख्यम् । ).
"अव्ययीभावाच्च", इति भवां ण्यः । शाखा अस्य सन्तीति, शाखी । '्रीद्यादिभ्यश्च,, इति
इनिः । विशिष्टा शाखा विशाखा । सा प्रयोजनं प्रयोजिका यस्य वेशाखो मन्थः । ^“विंशा-
खाषाढादण्मन्थदण्डयोः? इति प्रयोजने णप्रत्ययः । विशाखेति नक्षत्रं तत्र जातः । “सन्धि
बेखाद्यतुनक्षत्रेभ्योण्” इत्यण । तस्य “श्रविष्ठाफल्गुनी? इत्यादिना लकि “लुक् तद्धितल्कि"”
इति सखीप्रत्यस्य लुकि विशाखो माणवकः ॥ १२४ ॥
` उख उखि वख वखि मख मखि णख णखिं रख रखि ख्ख खि इख इखि श्खि वर्ग
रगिखुगि अगिवगिमगि तमि त्वगि ्रगि इटगि इगि रिगि लिगि गत्यर्थाः ॥ द्वितीय
न्ताः पञ्चदश, तृतीयान्ताखयोदश ॥ ( ओखति । प्रोखति ) "एङि पररूपम्, । ८ उवोख ।
ऊखतुः । उवोखिथ । उवोख ) । गुणविषये *अभ्यासस्यासव्णे* इति अभ्या |
योरसवणेऽचि परत इयङ्वडा वित्युवङ् । छिटि पिद्रचनेषु गणः, गुरुमानयं धातुरिति तेषां
स्थानिवत्वेन खिटृत्वाद् आम् प्राक्षः । सन्निपातपरिभाषया निवत्तेते। आमि गुणनिमित्त-
प्रत्ययस्य “आमः, इति लक् स्यात्। उखतुरित्यादौ सवणेदीधस्यान्तवत्त्वेनाभ्यासत्वाद्
हस्वो न भवति, अभ्यासमात्राश्रयत्वेनान्तरङ्धेस्मिन् पूरवेपराश्रयत्य बहिरङ्गस्य सवर्णदी-
घेस्य असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङध' इत्यसिद्धत्वात्। ओखितेत्यादि । लुङि “नेटि इति बृदधे
निषेधे ल्घूपधगुणेन मा भवानोखीदिति भवति । ( ओचिखिषति ) रघुपधयुणे कृते द्वितीय
स्येकाचो द्विवेचनम् । ( ओखयति मा भवानुचिखत् ) । द्विवचनात् पूैमेवोपधाहस्वत्वमिति
ज्ञापितम् । ( ओखित्वा ) “न क्त्वा सेद्” इति अकित्त्वाद्गुणः। भावादिकर्मणोनिष्ठायाम् ।
“उदुपधात् इति किंत्घविकल्यनादुखितमनेन, ओखितमनेनेत्यादि नेयम् । उखो मुनिः + `
: उख 1 श्रथमगणः । ५९
इगुपधत्वात्कः । उखेन प्रोक्त ओखीयः शोकः । ^तित्तिरिवरतन्तुखण्डिकोखाच्छण्? इति
तृतीयान्तात् प्रोक्तां छण्, णित्वाद्वृद्धिः । यदा तु प्रोक्तं छन्दो ब्राह्मणं वा तदा “छन्दो्रा-
णानि च तद्विषयाणि? इति नियमाद् अध्येतृषेदितप्रत्ययविषयमेव, तेन “तदधीते तद्वेद”
इति ओखीयराग्दाद् द्वितीयान्ताद् अध्येतृवेदित्रोरण, तस्य “्रोक्तप्रल्ययाच्छणः परत्वेन लकि
ओखीयो माणवकः । ओखीया ब्राह्मणीत्यत्र प्रत्ययरश्चणेनाणन्तत्वाद् ^रिड्ढान्” इति न
ङीब् भवति, अत इत्यनुवरत्याणोऽकारस्य च विशेषणविशेष्यत्वाद् “वणाँश्रये नास्ति प्रयल-
क्षणम्! इति प्रत्ययलक्षणनिषेधात् । ८ उखायां संस्छृतमुख्यम् ) । श्शुरोखाद्यत्+ इति स्त
म्यन्तात्संस्क्रतमित्यथं यत् । प्रोखणम् । “कृत्यचः” इति णत्वम् । ( उद्भति । उद्भुचकार ।
उद्धता । उच्चिखिषति । उङ्कयति । ओच्चिखदित्यादि ) प्रोह्कणम् । “इजादेः सनुमः, इति
णत्वम् । ८ वखति । ववाख । वखितेत्यादि, ववखतुरित्यादौ किति छिरि वकारादित्वादेत्वा-
भ्यासलोपौ न । लुडि “अतो हरादेः» इति वा ब्रृद्धिः । ( अवाखीदिति >) एवं परेषामनिदि-
ताम् । ८ वह्कयति । प्रवह्कुनम् ) । “इजादेः” इति नियमादणत्वम् । ( मखति । ममाख ।
मखितेत्यादि । मङ्कति । नखति । नह्ति ) । मूधैन्यादेरपदेश “उपसर्गात् इति णत्वेन
प्रणखतीत्याद्यपि यथा स्यादिति (रखति । रहति । प्ररह्णम् ) । “रषाभ्याम्”, इति णत्वम् ।
इजादेरिति नियमं उपसरगात्छरत्यच इति प्राक्चस्येव । ( रुखति । ङ्कुति । एखति । इयेख ।
एखितेत्यादि । ओखतिवत्। (इद्कति । इ्भनं चकार । $खति । ईखां चकार) । यद्यपि मेत्रेयेणा-
दितश्लय इदिित उखिवखिमखयः । मूर्धं न्यादिमैखिरनिदित, इखिश्च न पव्यते, तथापि इतराने-
कन्यारूयातृणां प्रामाण्यादस्माभिः पठित । अत्र चन्द्रो सुखिमपि पपाठ । संमतायां तु त्रख
्रखि शिखि इति त्रयः पय्यन्ते। ्रविडास्तु रिखमपि पठन्ति, एवमेकोनविरातिः खान्ताः ।
वल्गति रङ्ति ) रङ्गन्त्यस्मिन् प्रेक्षकाणां मनांसीति, रङ्धः । “हरश्च, इति संज्ञायामधिक-
रणे धन् । रज्वा घो द्ष्ट्यः (लङ्कति । विरुगितः) अनिदितां नलोपे [ रद्गिकम्पोरूपतापदा-
रीरविकारयोरुपसंख्यानम् ] इति नरोपः उपतापादन्यत्रावयवीत्यज्गम् । रङ्गवद्. घज् । अङ्धि
रगतौ विपरीतलक्षणया प्रवर्तते, दशं इत्यत्र हशिवत् । न इश्यतेऽस्मिन् चन्द्र इति हि दनै-
क््दो धूत्ैस्वामिना व्युत्पादितः । कल्याणान्यङ्कन्यस्याः सन्तीति अङ्गना । “अङ्गात् क-
ल्याणे इति पामादिपागान्मत्वर्थायो नः, विशिष्टं विहीने वा ऽङ्मस्येति ज्यङ्कः, तस्यापत्यं
व्याद्धिः “अत इन्” ^स्वागतादिनां च” इति बृद्धिप्रतिषेधेजागमयोनिबेधः । एवै स्वाङ्खि-
रित्यत्रापिं सवांड़ व्याप्नोतीति सवांङ्ीणः खायुः, *तत्सवेदेः पथ्यङ्कमेपत्रपात्रं व्याप्नोति
इति सर्वादेः पथ्या्न्ताद् द्वितीयान्ताव्याप्रोतीत्यथं खः । अग्निः । “आर्गानेनैरोपश्च", इतिं
निप्रत्ययो नलोपश्च । अभ्िदेवता अस्य, आभ्नेयं हविः । [सर्वत्र अ्चिकलिर्यां ठक् प्रत्ययः]
सर्वत्रेति वचनादर्थान्तरेप्ययमेव । ८ अभ्रीषोमौ अस्रीवरुणो ) । “दशनः सोमवरुणयोः” इति
देवताद्रन्द्ररक्षगणस्यानङोपवाद् ईकारः । अभ्रीवरणो देवता अस्याभचिवारुणम् । “^देवताद्रन्द्रे चः?
इत्युभयपदन्रद्धिः “इद्ब्रद्धो" इति बृद्धिमत्युत्तरपदे अभ्रे रकार रत्वापवादः । अश्नायी । भवृषा-
कुप्यञ्चङ्गसितकुसिदानासु दात्त इति पुंयोगे डीष्युदात्तरेकारान्तादेशे आयादेशः । . आभ्रायी
देवता अस्य आभ्नेयम् । लिङ्कविश्िष्परिभाषया [ सवेत्रा्चिकलिभ्यां ठक्] इति ठकि [ भ-
स्याढे तद्धिते] इति पैवद्धावपयुंदासे खीभ्यो ठको ग्रहणमिति केयटादावुक्तत्वात्पुवद्धावः ।
अभिमिनूदधइत्यभिमिन्दधः । [ आष्रागन्येरिनुद्धे मुम्बक्तव्य] इति सुम् ॥ अयम्। ““रुढेन्द्रा”
इति निपातनाद्रकि नरोपः । अये भवयमिम् ।। “अग्रादिपश्वाडिमीच् इति डिमच् । ८ अ-
द्गारः ) “अगिमगिनन्दिभ्य आरन्” इत्यारन् । (अङ्गुः ) । “रुतञ्जी? इत्यादिना उलि-
प्रत्ययः ( अङ्कुरः ) । ^घालमूलः, इत्यादिना पक्षे रः । पञ्चाङ्रयः प्रमाणमस्य पञ्चाङ्गः ॥
.#तद्धितार्थात्तरप दसमाहारे च* तद्धिताथं विषयभूते उत्तरपदे परतः समाहारे चाभिधेये दिक्सं-
ख्ये समानाधिकरणेन सम समस्येते इति प्रमाणे तद्धिता विषयभूते समासः ॥ “सङ्कयापूर्वा
६० धातुच्रत्तो- [ उ
दिग" इति द्विगुत्ये “द्विगुश्च” इति तत्पुरुषश्चा्थात्तत्र #प्रमाणे दचसज्दघतन्मात्रचः* इति
प्रमाणोपाधिकादस्मात्प्रमाणि मात्रच्, तस्य “"द्विगोलेड नित्यम् इति लुकि “तत्पुरुषस्या-
इलः सद्भ्ाञ्य। देः” इत्यचि “यस्येति चः इतीकाररोषः । अत्यङ्गलम् । [अत्यादयः कान्ता-
` दथ ] इति तपुरूषः, अन्ययादित्वादिच् । शोभनाङ्कलिः स्वङ्कुलिः । *न पूजनात्+ । यान् श-
ब्दायुपादाय समासान्तो विधीयते ते यदा पूजावचनात्परे भवन्ति तदा समासान्तो नेत्य-
त्राचोभावः । (कुत्विताङ्ककिः किमङ्कुकिः) । #कि क्षेपे । क्षपे यः किं शब्दः स समानाधिक-
रणेन सुबन्तेन समर्थन समस्यत इति तत्पुरुषः । *किमः क्षेपे* इति क्षेपवचनादस्मात्परस्य स-
माान्तनिषेधाद् अच्न भवति । (माङ्कुलिः, अनङ्ककिः)। यत्र *ननस्तत्पुरुषात इति समा-
सान्तनिषेधः । नजः परे ये वक्ष्यमाणा ऋगादयरूतदन्तात्तत्पुषचिति सूत्राथेः । पञ्चाङ्गुलितसि-
टा अवयवा अस्य पञ्चाङ्खर एरण्डः । धान्यादीनां विक्षेपदारे च पन्चाङ्गुर्माहुः । *अङ्गु-
लेदर इति बह्ब्रीहौ षच् (अङगुटीयकम् ) संज्ञायां कन् । “जिह्वामूलाङगुलेच्छः” इति स्च-
म्यन्ताद्धवाथं छः । ( वङ्यीति वङ्गाः जनपदः ) । अङ्खवद्युत्पत्तिः । ( मङ्गकम् ) । “मद्धेर-
लच्», इत्यलच् । तङ्गति । अङ्गति । शखङ्गति । इङ्गति । रिङ़ति । खिड़ति ) । लिगि चि-
त्रीकरण इति चुरादौ च ।
त्वगि कम्पने च ८ त्वङ्कति ) ॥ १९३ ॥
युगि ऊगि रुगि वजेने ॥ ८ युङ्खति । जङ्गतीत्यादि ) ॥ १५६ ॥
घघ हसने ॥ ( धवति । जघाथ । घधितेत्यादि ) ॥ १९७ ॥
मधि मण्डने ॥ ( मङ्घति । । मते कन्या स्वयमेव । अमहट कन्या स्वयमेव, भूषाक-
मैत्वाद् यक्चिणौ । मद्कनः । “छुडमण्डा्थभ्यश्च", इति युच् ॥ १९८ ॥
शिधि आघाणे ॥ ८ शि्कति ) । शिङ्कानको रोगविशेषः । “"लरिधिधाभ्यशचः, इत्यादिः
नानद्दर प्रत्ययः ॥ फक्रादय उदात्त उदात्ततः ॥ १९९ ॥
अथ कमप्रा्चाश्चवर्गान्तानात्मनेपदिन आह ॥
वर्च दीक्षौ ॥ एतदादय शजन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ ८ वर्ते ॥ वव । वधिता । व-
चिष्यते । व्च॑ताम् ॥ अवर्बत । चंत ) । आशिषि ( वविषीष्ट । अवचिष्ट । अवशिष्यत ।
भावे वच्यैते ) इत्यादि । (विवेचिषते । वावच्यैते । वावक्षीति ॥ वावंक्ति ॥ अवावचींत् ।
वाव ) । “रात्सस्य, इति नियमान्न संयोगान्तरोपः ॥ अवावकं स्थातेत्यादौ कत्वस्या-
सिद्धत्वात्सकोः इति करोपो न॒ भवति, यद्वा तत्र निमित्तनिमित्तिनोः समानपदस्थत्व एव
सलोप इतीह नैव प्रसङ्धः । ८ वचैयति । अवैत् ) । वचैः दीसिः पुरीषं च ॥ “असुन्” इत्य- `
सुन् । वर्चस्कः पुरीषम् । संायां कन्, “सोपदादोः, इति विसजेनीयस्य सत्वं, “ङप्वोः ॥ `
इत्यस्यापवादः । ब्रह्मवर्चसम् । हस्तिवचैसम् । “बह्महस्तिभ्यां वचसः” इत्यच् समासान्तः ।
( पल्यवर्च॑सम् । राजवचसम् ) । [ पल्यराजभ्याञ्च ] इत्यच् । ब्रह्मवचेसनिभमित्तं संयोग उ-
त्पातो वा ब्रह्मवर्चस्यम् ॥ [ तस्य निमित्तप्रकरणे ब्रह्मकचेसादुपसह्थानम् ] इति यत् । व-
च्यम् । ण्यति “चजोः कुधिणण्यतोः' इ ति कुत्वं न भवति । “न क्रादेः, इत्यत्र काग्यजि्रजि-
याचिरूच्यादीनां न प्रतिषेधो निष्ठायामनिटः ऊृत्ववचनात् ] अस्याः । चजोः कुषिणण्यतो- .
निष्ठायामनिःः' इति सूनरं कन्तेव्यं, तेन “न क्रादेः? “अनिबज्योश्च" इति योगद्वयं “यजयाच-
रुचप्रवचचेश्च'” इत्यत्र याचिर्च्य॒चिग्रहणं न कत्तेव्यं भवतीति । तेषां सेदत्वादित्यभिप्रायः |
अयसन्र विवेकः । ये क्ादयोऽस्ये वा निष्टायामनिरस्तेषां ऊत्वं ये तु सेटस्तेषां नेति । एवंचात्र
मते ग्लुचादीनां कवर्गादित्वेपि निष्ठायामनिदत्वात्कुत्थेन भाव्यम् । अत्र हरदत्तः । [ यथोत्तरं
मुनीनां प्रामाण्यम् ] इति वात्तिककाराजुसारेण कत्वस्य भावाभावौ व्यवस्थाप्याविति । कथ-
न्तदि शोकः समङ इति । यतः उच्युज्जी निष्ठायां सेटौ । अत्र भाष्यं, [ यच्युज्योर्नि कत्वं `
+++ + +
ॐ > (3
१५ ~.
र "कक
च +
फ #
१. क] - परथमगरः । ६१
४,
वक्तव्यम्] इति । अत्र हरदत्तः। तच्च यथान्यासेपि वक्तव्यं घन्येव यथा स्यादृण्यति माभूदिति,
तदेव वात्तिककारप्षे विध्यर्थं भविष्यतीति ॥ १६० ॥ 11 न 1:
. , षच सेचने ॥ अयं सेवनार्थोपि, तथा च त्रय एनां महिमानः सचन्त, इत्यत्र श्चुरभटरभा-
स्करीययोः सचते सेचतइति । निरुक्ते च सक्तः सचित इति, सेव्यमानस्येति । अस्थैतौ वाच-
कावित्यथेः । श्रनूमहित्वं बषभस्त वोचं य॑ पूरवो वृत्रहणं सचन्तः इति । ८ सचते । सेचे ।
सिता । सचिष्यते । सचताम् । असचत । सचेत । आशिषि सचिषीष्ट । अष्टचिषत्. ) ।
` ““्तोतिण्योरेव, इतिसत्वभ् ( सासच्यते । सासक्ति । साचयति । असीषचत् ) सक्तुः ।
, ‰सितनिगमिमसिखवि्ति तन् ^ तितुत्रइतीण्निषेधः । सक्तुः । ““किध्यादिभ्य'"इति
` +मत्वधें रः । सचिवः । बाहुकाद्रप्रत्ययः । यद्वा सचिः सेवा, इन प्रत्ययः, तां वातीति सचि-
वः, “आतोनुपसगे कः” । यद्रा “केश्ाद्रोन्यतरस्याम्', इति वप्रत्ययः "अन्येभ्योपि
इश्यते", इति मणिवराजीवादिवदस्मादपि । अयं समवाये स्वरितेद्रे ॥ १६१ ॥
रोच दशेने ॥ ८ रोचते । ललोचे । खोचितेत्यादि । लुखोचिषते । रोरोच्यते । रोले-
चीति। रोलोक्ति । रोचयति । अलुरोचत् ) । उरदित्वाण्णो चङि स्वाभावः । भाषार्थोयं
चुरादौ ॥ १६२ ॥
शच व्यक्तायां वाचि ॥ ( शचते । शेचे । शचितेत्यादि । शची ) इन्नन्तात्करृतम् “इका-
रादक्तिनः इति ङीष् ॥ १६३ ॥ ।
इवच वचि गतौ ॥ ८ ₹वचते । शार्वचे । इवचिता । इवञ्चते । शवञ्च । शइवच्चितेत्या-
दि ) । अच्यादयस्ताख्व्याद्यः ॥ १६९ ॥
कच बन्धने ॥ ( कचचे । चकचे । कचितेत्यादि ) कचते यूनां मनांसि बध्नातीति कचः ।
पचाद्यच् ( काचः ) “हल्श्च'"इति संज्ञायां घज. ॥ १६६ ॥ | |
कचि काचि दीसिबन्धनयोः ॥ ८ कञ्चते । चकञ्चे । कञ्चिता ) काञ्चत ) इत्यादि ।
( कन्न्वुकः ) । बाहुलकादुकः प्रत्ययः । ( काञ्चनम् ) । अनुदात्तेतत्वाद्यच् । काञ्चनस्य
विकारः । ८ काञ्चनम् ) *प्राणिरजतादिभ्योन ' इति। रजतादित्वादज् “नित्यं बृद्धरारा-
दिभ्यः, इति मयटोपवादः । ८ काञ्चिः । काञ्ची । ) इन्नन्तात् छदिकारादक्तिनः", इति वा
ङीष । ( काञ्चिकम् ) । संज्ञायां कल्कने कन् । दक्षौ चेति वक्तव्ये बन्धनग्रहणं प्रपञ्चार्थम् १६८
मच सुचि कल्कने ॥ कल्कनं दम्भः शाव्यं चेति मेत्रेयः । द्म्भभः कत्थनं चेति स्वामी ।
मचते । मेचे । मचिता । मु्रते । सुमुञ्े । मु्चितेत्यादि ) । सचेति चन्द्रः । तन्मते मोच-
त इनि । सुच मोक्षणदति तदादौ । सुच प्रमोचन इति चुरादौ ॥ १७० ॥
मचि धारणोच्छ्रायपूजनेषु ॥ ८ मञ्चते ) इत्यादि । ( मञ्ः ) । पचाद्यच् । शाकटाय-
नस्तु सि हित्वा द्वावेव धातू पपाठ । सचि कल्कने । मजञ्चु धारणोच्छरायपूजनेष्विति ।
तेन चानुदात्ततस्थाने इडिवक्रियते । तस्य स्थाने वोदित्, धनपास्तावत् शाकटाय-
नाचुसारी ॥ १७१ ॥
पचि व्यक्तीकरणे ॥ पञ्चते । पङ्कः । “चजोः कुचिण्ण्यतोः, इति कृत्वम् । वात्तिकमते
न्यङ्क्ाद्विङर्टञ्यः । तेन हि निष्ठायामनिटः कत्वमुच्यते । पञ्चन् बाहुरुकात्कनिन् बहुवच-
नान्तः । तत्र “्णान्ता षट्इति षटसंजा विधानात. । षडभ्यो लक्" इति जसुशसोलेक् ।
पञ्चानामित्यत्र “षट॒चतुम्यैश्च" इत्यामो जुटि *नोपधायाः* नान्तस्योपधाया नामि दी इति
दीर्घे “न रोपः प्रातिपदिकान्तस्य" इति नरोपः खियामपीदमेव रूपम् । “न षटस्वखादिम्य?
इति गपो डीषश्च निषेधा । अस्ति च टापः प्रसङ्धो नकारे लप्ते । पञ्चानामपत्यं, पाञ्चिः ।
बाह्दित्वादिन् नस्तद्धिते नान्तस्य भस्य तद्धिते टिलोप इति टिरोपः । (पङ्क्तिः) ।
.“पडक्तविंशाति त्रिराच्चत्वा रिंशतपञ्ाशतषष्टिसप्त्यशीतिनवतिशतम्” इति “तदस्य परिमा-
णम्» इति विषये तिप्रत्ययो निपात्यते । पञ्च परिणामस्य वगेरुय पञ्चत् । “पज्चदशतौ
६ माध० + 0.4
४ 4 4 ^ ग
. ~ भि
8२ ¦ धातुच्त्तौ- १
वगं वा? इति उत्यन्तो निपातितः। वाग्रहणात् “इत्स॑ख्याया अतिशदन्ताया कन्" इति कनि
पञ्चकः । पञ्चति दुः । तथा व्धमानोपि, यदाह । अनिडिवधौ पच्यादिसूत्रे इपचप्पाके
व्यक्तीकरणइति । संमतायां तु वधेमानवदुक्त्वाऽन्येस्त्वयमिदित् पय्यतदत्युक्तम् । “ति-
डो गोत्रादीनि इत्यत्र प॒ चतिगोत्रमित्युपादाय पच व्यक्तीकरणडति पटन् स्यासकारः
पपरस्मेदिनं च मन्यते । इपचष्पाकडत्यग्रे । पचि विस्तारवचनदइति चुरादौ ॥ १७२ ॥ |
ष्टुच प्रसादे ॥ स्तोचते । “धात्वादेः षः सः” । ष्टुत्वं निमित्ताभावन्न भवति । सत्वा- ` `
तपूर्वं तु प वंत्रासिद्धत्वेन न मवति । ( तष्ट्चे ) । “शपूर्वाः खयः” इति शेषः । ( स्तोचि- `
तेत्यादि तुस्त॒चिषते । तुस्तोविषते । स्तुचित्वा । स्तोचित्वा ) ““ररो व्युपधात्” ४
कित्वविकल्पः । “स्तौतिण्योरेव” इति नियमात्सन्यषत्वम् । ८ तोष्टुचयते । तोष्टुचीति ।
तोष्टोक्ति स्तोचयति । अतुष्टुचत् । स्तोकः ) । घ् । (उदशिवत्स्तोकम्) अल्पसुदिवदित्य- .
शैः । श्पोशयुवतिस्तोककतिपयगूष्टियेनवावेहद्रष्कयणीप्रवक्तश्रोत्रियाध्यापकधूर्तर्जातिः# ।
पोटादिभिः समानाधिकरणैः जातिवाचि सुबन्तं समस्यत इति तत्पुरुषः । अत्रैव निर्द॑शाद् . .
वा्जिककारमते कत्वम् । स हि '"्वजोः क षिण्ण्यतोर्जिष्ठायामनिटः” इति सूतं न्यास्थत्। `
( स्तोकान्मुक्तः, स्तोकेन सक्तः । ) स्तोकत्वेन सूक्त इत्यथः । करणे च स्तोकाल्पङ्ृक्कति-
पायस्यासत्ववचनस्यः इति तृतीयापज्चम्यौ । असत्त्ववचनस्येति वचनात् स्तोकेन विषेण
इत इति सतत्ववचनात्ततीयेव । स्तोकान्मुक्त इत्यत्र 'स्तोकान्तिकेः इत्यादिना समासे प-
ज्चम्याः स्तोकादिभ्य इत्यलगृवचनात्तदेव रूपम् । संस्तोजा इति वणेविकाराभ्युपगमा-
दिति मेत्रेयः॥ १७३ ॥
(रज गतिस्थानाजेनोपाजेनेषु" अयं पाठो मेत्रेयस्य । उर्जनेष्विति श्षीरस्वामिधन-
पारशाकटायनाः । अजंते । “उरण् रपरः? इति रपरो गुणः । आनते । अत्र ऋजश्चब्दस्यं
द्विर्वचने हलादिशेषे *“ उरत् » इति ्वर्णान्ताभ्यासत्त्वाद् इति नुट् ॥ कारैकदेश-
स्यापि रेफस्य हदटत्वाश्रयणाद् द्विहर्त्वम् । वत्र हि द्विहलपरत्वं गौणत्येदशस्य हलः परि
ग्रहाथम् । अन्यथा तस्मान्नुडित्येव ब्रूयात् । न चारतुरित्यादावेकलहल्यतिप्रसङ्कः । “अशनो
तेश्च, इ त्यनेनद्वि हरो यदि भवत्यदनोतेरेबेति नियमात्, ्स्यानोतिमात्रनिवृत्य्ैत्वे
नाइन इत्येव ब्रूयात् । ^ ठेभओौच्”” इत्यत्र द्विदलगरहणं न करिष्यत इति भाष्यम् । तत्र कैयटे ।
'अवर्णोपधस्य यदि मवति. अश्नोतेरेषेति नियमाश्रयेण द्विहर्य्रहणं प्रत्याख्याय नुडुक्तः, ६ "
(८ अजिता । अजिष्यते । अजैताम् । आजत ) । आरिषि । (अनजिषीष्ट । आजिष्ट । अजि- `
च्यत । अजादित्वादाडागमः । ( अजिजिषते ) सनीरि गुणे “न न्द्रा इति रेफव्ज द्विरूच्य- ,
ते । ( अर्जयति । आजिजत् ) । प्राज्यैतहत्यत्र कर्मादौ यकि । #““उपसर्गांहति धातौ । `
परे पूर्वपरयोद्धिरेकादेश इति आवरद्धिः । ( अजित्वा ) । ^न क्त्वा सेट्” इत्यकित्वादूगु-
णः । चज्यम् । ‹ ऋर्दुपधाच्चाक्टःपिचुतेः ॥ इति भावकर्मणोः क्यप् ॥ १७४ ॥ ।
जरजि श्टजी भजैने ॥ द्वितीय $दित्। भजनं पाकविरोषः । ८ ऋञ्जते । प्रार्चैते ) ॥ “उ-
पसर्गाहतिः इति वृद्धिः । ऋज्जां चक्रे । आनृजइति संमतातरद्धिण्योः । तदसत् । नुम्बिधा-
वुपदेरिव द्रचनात् । अत एव कादयपमेत्रेयादय आममेव सवे उदाजहः । ८ ऋञ्चिता ।कञ्ञि
ष्यते । ऋरज्ञताम् । आञ्त । ऋरञेत । कञ्ञिषी्ट । आिष्यत । “आयश्चः, इति बद्धः ।
ऋः सिजिषते । “न न्द्राः” इति नवजं द्विरूच्यते । ८ ऋरज्ञयति । मा भवान् करंल्जिजत्। भ-
जेते । बग्छजे । भजितेत्यादि । बिभजिषते । बरीश्वज्यते ) । “रीगृदुपधस्य च" इति रीक् 1
( बणश्वेजीति । बरिश्रूजोति । बरीश्जीति । बर्भक्ति । बरिभक्ति । बरीभक्ति ) । “स्गृको च
लकि” इति रप्रिको, ८ भर्जयति । अबीश्रूजत् । ) उरऋद्वा । अन्यदा (अबभर्जैत् । भक्तः ।
शक्तवान् ) । “श्वीदितो निष्टायमरा” इति अनिट्त्वम् । भगः । घनि कुत्वम् । भ्रस्ज पाक
इति तदादौ ॥ १५६॥ `
|,
चरान्] प्रथम्रगः । ६३
.. एज रेज राज़ दी्षो । ८ एजते । भ्रेजते ) “एङि पररूपम् । एजां चक्रे । एजितेत्या-
दि । एजिजिषते । एजयति । मा भवानेजिजत् ) चहदित्त्वान्नोपधाहस्वः । अन्यथा इदिधदि-
स्यादिवद् द्विव्वैचनात्पू्वमेवोपधादस्वः स्यात् । अगङ्गमेजयतीत्यङ्मेजयः । “एजेः खम्
इति ण्यन्तादस्मात्कर्मणयुपपदे खशः शितत्वात्सार्वधातुकत्वाच्छपि गुणायादेशौ । अन्यथा-
धैधातुक्त्वात् “ण्यल्लोपः इत्यादिना गुणं बाधित्वा णिलोपः स्यात् । खित्त्वात् “अरुद्धिषदज-
(1. न्त्य” इति पूठपदस्य सुम् । रत्तो तु एज कम्पनइति परस्मेपदिण्यन्तात् खुक्तः उदेजय
. -त्ीत्युदेजयः । “अनुपसर्गा्िम्प०?› इत्यादिना उत्पूर्वात् ण्यन्तादस्माच्छगप्रत्यये शपि गुणा-
यौ । अनुपसर्ग प्रहणमर्थादन्यविशेषणम् । अत्राप्युपसर्गान्तरनिचरृ्त्यथं च, तेन (समुद) इत्या-
दौ अचि णिलोपः । ८ भ्रेजते । भ्ेतितेत्यादिं । विभ्नेजिषते ।बेभरज्यते । वेभ्ेजीति । वेभरेक्ति ।
। . ओरेजयति । अबिभ्रेजत् ) “स्वः” इति इकारोभ्यासस्य, पूवेवहदित्त्वान्नोपाधाहस्वः । ्राज-
` -त इत्यादि अओजिवत् । “्रश्चभ्रस॒जखः इत्यादिना श्खि पदान्ते च भिधीयमानं षत्वमस्य ना-
+
। “स्ति । राजिसाहचर्यात्फणादिपटितस्येव तत्र ग्रहणादिति मेत्रेयक्षीरस्वामिसंमताकारादयः ।
` एवं चावश्यपछ्तिव्येन फणादिकेन श्नाजत इत्यादीनां सिद्धेरिह पाठोऽनाषे इवेति न्यासोक्तं
`. दुरुक्तं, ध्वा तत्रापीवशब्देन पूवाक्त एव पक्षः सूच्यते । ( भ्राजयति । अबिभ्रजत् । अबश्ना-
` -जत् )। #भ्राजमासभाषदीपजीवमीरूपीडामन्यतरस्या म् इति चङ्परेणो उपधाहस्वविकल्पः।
एवं चास्य ऋरदित्त्वमनुदात्तततवमात्रफलम् । आजिष्णुः । “भुवश्च, इति चकारादिष्णुच् ।
चिश्नाक् । “भ्राजभासणघुविद्ुतोजिपृज्ग्ावस्तुवः क्रिप्” “चोः कुः” इति कुत्वम् । बश्वादिसूत्र
राजिसाहचयात् फणादिकस्येव ग्रहणमित्युक्तत्वान्न षत्वम् । यतत वृत्तौ क्रिप्सूत्रे विश्राडिति
करतषत्वस्येवोदाहरणं तब्यनुबन्धकत्वेपीह फणादिकमपि गद्यत इति सूचयित न त्वस्यापि ष-
-त्वमस्तीति । अत्र रेजिरपि कचित्पय्यते, तदनाषैमिव । यदाह भट्टभास्करः । रेजते अघ्रे-
प्रथिवीमखेभ्यः इत्यत्र राजतेश्छान्दसत्वमिति ॥ १७९ ॥
ईज गतिकुत्सनयोः । ( ईजते । ईजांचक्रे । $ जिता ) इत्यादि । कर्मणि ८ भज्यते ) इ-
स्यादि । ( ईजिजिषते । ईजयति । मा भवानिजिजत् ) द्विव चनात्पूर्वं “णो चडि"ति हस्व
इत्युक्तम् । वर्चादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ १८० ॥ |
खच शोके । एतदादयो बरजन्ता उदात्ता उदात्तेतः ॥ ( शोचति । शोच । शोचिता ।
इणशचिषति । खुशोचिषति । उएचित्वा ।) शोचित्वा । कित्वषिकल्पः। (शोञ्यचीति । शोलोक्ति ।
` -शोचयति। अशृञचत् ) “दीघो घोः । (शोचनः) ““जचङ्कम्यदनद्रम्यखगधिज्वलचरुषप-
तपदइति तच्छीलादौ युच् । परषचितः 1 “उदुपधाद् इति किल्वविकल्पः । शूद्ः। “चेद.
श्च” इति रकूप्रत्ययो दकारोन्तादेशः दीघेश्च, [ शूद्रा चामहत्पूर्वां जातिः ] इत्यजादिपाटात्
“जातेरख्रीविषयाद्०”” इति ङीषं बाधित्वा ख्यां टापि शूद्रा । जातिवचनात्पुंयोगे शद्रीति
ङीष्. भवति । अमहत्पूवत्युक्तेमेहाशुद्ररब्दाज्नातिरक्षणो ङीषेव भवति महाशृद्रीति । महा-
ˆ शद्शब्दो ह्याभीरजातिवचनः । अयमेवामहत्पूस्येतिप्रतिषेधो क्ापकः खीप्रत्ययेषु तदन्त.
विषैः । ( शोकः ) । घज्. वात्तिकमते ““तुन्दशोकयो०» इति निपातनान् कुत्वमेष्टव्यम् । ञ्च
चिर पूतीभावदईति दिवादो ॥ १८१ ॥
कुच शब्दे तारे ॥ (कोचति । चुको च । कोचिता) इत्यादि पूर्वत् (कुचः) इगुपधात्कः ।
च गताविति स्वामी, अयं सम्पचेनाथं ज्वलादो, पुनः पठे प्रयोजनं तत्रैव वक्ष्यते । सङ्खोच-
-नार्भस्तुदादौ ॥ १<२ ॥
कच क्रुञ्च कोटिल्याल्पीभावयोः ॥ दन्त्योपधौ । गतिकोटिल्याल्पीभावयोः, गतौ कौटि-
ल्ये द्रन्यास्पत्वे चेति क्षीरस्वामी । ( कुति । च॒क्र । कुञ्ितेत्यादि । चुश्चिषति चोकु-
च्यते ) “अनिदिताम्० इति नलोपः ( चोडु्वीति ) “न ल्दुमताङ्गस्यः, इति निषेधात् प्रत्य-
-यलक्षणेन नलोपो नभवति, “चोः ङु” इति। कुत्वेन चकारे निव्तिते निमित्ताभप्रे नैमित्ति-
६४ धातुवृत्तौ- [ लज्
कल्याप्यभाव इति जकारे निवृत्तेऽनुस्वारस्य पुनः परसवर्णो ङकारः । ८ अचोकुज्ीत् अचो-
ङन् ) संयोगान्तलोपे सति पूववन्निमित्ताभावात् जकारेऽनुस्वारे च निवृत्ते नकारोऽवतिष्ठते
८ कुञ्चयति । अचुकुचत् ) चडवेक्षो “अनिदिताम्०” इति नरोपो णिरोपस्य स्थानिवत्त्वात्.
“असिद्धवदच्रा ०” इत्यसिद्धत्वाव्यवधानान्न भवति । (कुचितः, कुचितवान्) । “अनिदिता-
म्० इति नरोपः । कुञ्चित्वेत्यत्र तु ^न क्त्वा सेट्” इत्यकिन्त्वान्नखोपो न भवति । निकुचि-
तमनेनेत्यादौ भावादिकमेणोः “उदुपधाद् ०” इति कित्वविकल्पो न भवति, सन्निपातलक्षणो
विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य इति । तथा चास्याः परिभाषायाः प्रयोजनवाकिम्-उदुधत्वमकि-
त्वस्य निकुचितमिति, इदमेवास्य, नोपधत्वे मानम् । अत एवोदित्पाठिनौ चन्द्रतरङ्गिणीकारौ
प्रत्युक्तो, यतस्तन्मते “उदितो वा» इति क्त्वायामिटो विकल्पनान्निष्टायां “यस्य विभाषा?
इति प्रतिषेधात्तेरो निष्ठाया एवाभावः । इदित्पाटोप्यनेनेव प्रत्युक्तः । यत इदित्वान्नखोपस्य नैव
प्रसद्धः, निकुचितमित्यन्न ““तितुत्रथसिसुसरकमपेषु च इति तिप्रत्ययस्य विधोयमानमनिटत्वं ति-
ु्रेष्वगहादीनामिल्युक्तत्वान्न भवति । एवं ऊु्तोत्यादि कुङ् “वः त्विक्दध्टक्षग्दिगुष्णिगङ्खयु-
जिक्रु्चां चः इति क्रिन् तस्य सर्वापहारी लोपः । पदत्वे चकारस्य संयोगान्तलोपे ““किन्प्र-
त्ययस्य कुः» क्चिन्प्रत्ययो यस्माद्विहितस्तस्य पदस्य कवगदिश इति नकारस्य ङ्कारः ।
संयोगान्तलोपात्पूर्वं प्रत्ययलक्षणेन “अनिदिताम्०” इतिरोपो न भवति । ऋत्विगित्यादि-
भिनिपातनेः साहचर्यात् । अन्तस्याप्यलाक्षणिकस्य कार्यस्य ज्ञापनात् । तदुक्तं वृत्तो । नरोपः
कषूमान्न भवति । ऋत्विगित्यादिनिपातनेः साहचयादिति । अत एव साहचर्यादुपपदाधिका-
रेपि केवखात् क्विन्प्रत्ययः । ८ क्रुञ्चा ) अजादिपागद्धलन्तादपि टाप् ८ कून्वेव कौञ्चः )
शप्रजञादिभ्यश्चेति स्वाथेण् प्रत्ययः (करुञ्जकीयो देशः)। “क्रुञ्चा हस्वत्वं चः इति नडाद्विपाठात्
चातुरथिकः छप्रत्ययस्तत्सन्नियोगेन कुगागमो हस्वत्वं च । “चोः कुः» इत्यत्र यदुक्तं वामने.
न । करुञचेत्यत्र सडीतिवचनाजकारस्य चकारे अछि परतः कुत्वं न भवति, '“युजिकरु्ाच"इति
निपातनाद्वा । नकारोपधो वा धातुरपरे रेफवजितः कुन्च कौटिल्याल्पीभावयोरिति प्यते, न-
छोपो निकुचित इत्यत्र द्यते, युजिक्रुञ्चामिति तस्येव रेफाधिको नरोपाभावश्च निपात्यतदहति
तस्करुञ्ेनोपधत्वेपि करुञचाशब्दे दोष इत्येवंपरं न त्वयं धातुर्नास्ति । यद्रा नकारोपध इत्येवं प-
रम् । स्पष्टं चेवं तत्र न्यासपदमज्नयौः “न क्तवासेट्” इत्यत्र च द्वावपि धातू न्यासङ्कतो-
पात्तौ । तथा “ऋत्विक्०” इत्यादिसूत्रे जयादित्यश्च, कुञचेनैरोपः कस्मान्न भवति निपातनैः
साहचर्यादिति ॥ १८४ ॥ १४५४
लज अपनयने ॥ लुञ्चतीत्यादि पूववत् ( लच्चित्वा । “वच्चिटञ्च्य॒तश्च› इति सेटः कतवः
कित्त्वविकल्पनात् पक्षे नरोपः। के चिदमुं ““टुचितं पठन्ति तदनार्ष, राजदन्तादिषु लचितमिति
पाठाद् , उदित्तवे हि क्त्वायाम् “उदितो वा” इतीर; विकल्पनाद् निष्ठायां “यस्य विभ।षा”
इति प्रतिषेधास्ट्ुचितमिति न स्यात् ॥ १८९ ॥
अञ्चु गतिपूजनयोः ॥ ( अञ्चति । आनञ्च । अच्चितेत्यादि ) गतो ग्यत्यञ्चतीत्यत्र “न
गतिहिसा०” इवि तङ्निषेधः । पूजायां त॒“नाञ्ेः पूजायाम्” इति नरोपनिषेधाद् (अनूच्यते
गुरः, अज्च्यादिति,भवति । अच्चित्वा । अङ्क्त्वा ) “उदितो वा?” इति इड्िकल्पः। इरि
“न् क्तवा सेट् इत्यकित्त्वान्नलोपाभावः । निष्ठायां “यस्य विभाषा” इतीटः प्रतिषेधात्सम-
क्रमिति, “अञ्चोनपादाने"” हति निष्ठानत्वम् । अपादाने तूदक्तमुदकं, कूपादिति । पूजायां त॒
क्त्वानिष्ठयोः “उदितो वा” इति विकल्पं “यस्य विभाषा” इति निषेधं च बाधित्वा “अचेः
पूजायाम्? इति नित्यमिट् । (अच्ित्वा । अच्चितोऽस्य गुरुः ।) “मतिबुद्धि पूजा्थंम्यश्चः” इति
वर्तमाने क्तः । मतिरिच्छा, बुद्धज्ञाने, पूजा सत्कारः, “क्तस्य च वत्तेमानेः” इति “न रोका-
व्यय ०” इति निषेधं बाधित्वा करतैरि षष्ठी । अस्याश्च “क्तेन च पूजायाम्" इति समासो
निषिध्यते । पूजितो यः सुरासुरैरपीत्यत्र वत्तेमानक्तन तक्रकोण्डिन्यायेन भूते क्तस्य बाधात
9
्ः कनका गा क रद ।
अन्चु ] प्रथमगरणः >;
ृतीया चिन्त्या । यद्रा तेनेत्यधिकार, “उपक्ताते, इति भूते केन निद॑शाद् अथं वत्तमानक्तेन
न् बाध्यत इति सामान्येन कापकाश्रेयणेनायं प्रयोगः समथनीयः तैलमुच्यतेऽस्मिन्निति तेखो-
दङ्श्रममयख्िकाष्टिः । “उदङ्खोनुदके” इति घञ्निपात्यते । उदके तूट्कोदचनम् । ल्युट् 1
“खि संजञायाम्०” इति घस्तु न प्रत्युदाहृतः, घधघजो रूपे स्वरे वा विशेषाभावात् । वनोपि
छदुत्तरपदप्रकृतिस्वरमाद्यदात्तत्वं बाधित्वा “थाथघन्काजवबित्रकाणाम्? इति उत्तरपदं घन-
न्तोदात्तमेव । प्रत्यञ्चतीति ८ प्रत्यङ् ) “रत्विक्>” इत्यादिना किनि “अनिदिताम्०'” इ-
त्यादिना नखोपे सौ““उगिद्चां सवैनामस्थाने०इति नुमि हट्ड्यादिसंयोगान्तरोपयोः “क्कि-
नप्रत्ययस्य कुः» इति कत्वं ङकारः, प्रत्यञ्चावित्यादि । भसंज्ञायां तु “अचः । टुक्तनकारस्या-
श्चतेरकारस्य रोपो भर्ष॑ज्ञाया मित्यह्लोपे #चो* टलुप्तनकारेञ्तौ पर पूर्वपदस्य दीधे इति दीघं
८ प्रतीच इत्यादि ) हलादौ जगते ( प्रत्यगभ्था मित्यादि ) प्रत्यध्षिवत्यत्र “खरि च इति
चत्वेम् । नपुंसके तु स्वमोलेकि प्रत्यक् । द्विवचनबहुव चनयोः “नंसकाच''इति शीभावे भत्वे
पूवेवदल्लोपदीधैयोः (प्रतीची ) '“जसदासोः शिः” इति तस्य सवेनामस्थानत्वाद् “नपुंसकस्य
ख्चः' इति नुमि (प्रत्यञ्चि) रोषं पूवेवत् । शिया (प्रतीची) “अञ्चतेश्वोपसंख्यानम्? इति
डपि भत्वे पूवेवदरोपदीधेत्वे । पूजायां तु स्वैत्र नकारस्य रोपनिषेधाच्छरवणम् । अत एव
“अचः, “चोः इति अद्योपदीरषेत्वे न भवतः। (प्रत्यज्ञावित्यादि) परत्मे संयोगान्तरोपे “क्कि
नप्रत्ययस्य,› इति कुत्वं ङकारः, सक्तमोबहवचने *ङ्णोः कुक् टुक् शरि । ङकारणकारयो
पदान्तयो्यथासंख्यं कुक्टुको शरि वेति ककि [ चयो द्वितीयाः शरि पोष्करसादे० ] इति वा
खकारे (प्रत्यङश्चु प्रत्यङ्षु प्रत्यङ्ख्ष्विति) त्रीणि रूपाणि । नपुंसके शीभावे विशेषः।उत्पूवै-
त्वे ५उद् $ इति उद्: परस्य लु्तनकारस्याञ्चतेरादेः भसंायामीकारे ,( उदीचः ) इत्यादि ।
अन्यत्सर्वं प्रत्यकूराब्दवत् । प्रतीच्या दिभ्यो *दिक्शब्देभ्यः सक्तमोपञ्चमीप्रथमाभ्यो दिर्देश-
कारेष्वरूतातिः* इति दिगादिवत्तिभ्यः सक्षम्या्यन्तेभ्यः स्वां वास्तातिः । दिशि दष्टः श-
ज्दो दिक्शब्दः । “अञ्ेलर्" इत्यस्तातेलयैक् । “लुक् तद्धितलुकि” इति श्ीप्रत्ययस्य लुक् ।
प्रत्यग्वसति, प्रत्यगागतः। प्रत्यग्रमणीयमित्यादि।) प्रत्ययरक्षणेन् तद्धि तान्तत्वात् “तद्धि
तश्चासवेविभक्तिः?।इति अव्ययत्वात्सुपो लुक् । अस्तातेरभावे प्रतीच्यामागतः, (प्रतीची रम-
णीया) इत्यादि । (प्रागेव पुरूषः. प्राचीनः । प्रागेव कुरंप्राचीनम् । प्राच्येव ब्राह्मणी प्राचीना)
इति “विभाषाञ्चेरदिक्ख्ियाम्” इत्यज्चत्यन्तात् प्रातिपदिकात्स्वाधं वा खः । अदिक्खिया-
मित्युक्तत्वाद् दिग्वृत्तेरप्यस्तात्यन्तादन्ययादलिङ्खादस्त्रीघ्रत्तित्वात्खो भवति प्राचीनं दिगिति।
यदा स्चमीपञ्चम्यर्थादस्मात् खस्तदापि सक्षमीपञ्चम्योरथल्याभिहितत्वात् प्रादिकाथे-
त्वात् प्रथमेव, (प्राचीनं दिशि वसति, प्राचीनं दिश आगत) इति । तथा च स्थानिवत्सूत्र
भाष्यं, ( प्राचीनं मामादास्रा ) इति, प्राचि देश इत्यथः । 'खान्तोयं स्वभावान्नपुंसक-
सिद्धः, ( प्राच्यम् । अपाच्यम् । उदीच्यम् । प्रतीच्यम् ) “दयुप्रागपाढुदकप्रतीचो यत्, इति
शेषिको यत् ८ सम्यक् । ) “समः समि इति अञ्चतावप्रत्ययान्त उत्तरपदे समः सम्यादेशः ।
तियंडः । “तिरसस्तियेरोपे”, इति “अचः इति खोपाभावे तियदिशे यण रोपे तु (तिरश्च)
इत्यादि । सहाञ्चतीति (सध्य्यङ्) “सहस्य सिः?" इत्यञ्चतावप्रत्ययान्त उरपदे सध्न्यादेशः।
विष्वगञ्चतीति (विष्वगद्यङः । देवानञ्चतीति देव्यङ ) *%विष्वक्देवयोश्च टेरद्यञ्चतावप्रत्यये
अप्रयान्तउत्तरपदे चकारात्सवेनाम्नश्च । (सवद्रयङ् इत्यादि) अदसोद्रयादेशे मतभेदः । “अद्-
सोसेदोदु दो मः” इति असकारान्तस्यादसो दकारात्परस्य विधीयमानमुत्वमकाररेफयोरपि
तथा दो म इति मत्वमपि योरपि दकारयोरिति ८ अमूसयङ ) इति भवतीति केचित् ।
अदसो रेफादेशस्योकारस्य इकारापेश्चया यण् उत्वस्य पूर्वत्रासिद्धत्वान्न भवति । शसादौ
अत्वे “अचः इत्यल्खोपे श्वो इति अद्रेरिकारस्य दीं पूकवदुकारस्य रेफादेशस्य यणभावे
( असुमुश्चः ) इत्यादि । अपरे तूत्वमत्मे अन्त्यसदेशयोरेव रेफदकारोरिति (अदमुयडिति)
रूपं प्रतिपन्नाः । अत्रापि पूर्ववहुकारस्य यणभावः शसादावल्लोपादि च । अन्ये च असेरि-.
तिपदमः सेः सकारस्थानिकोऽकारो यस्येति व्याचक्षाणा अद्यादेश त्यदाच्त्वाभावान्नोत्वमत्वे
इति अद्यङ्ति रूपमाहुः । तथा च शलोकवात्तिकम् | | |
| अद्सोद्रः एथ मुत्वं के चिदिच्छन्ति खत्ववत् ।
-: कै चिदन्त्यसदेशस्य नेत्येके ऽसेहिं दस्यते ॥ इति.
` अकच गतियाचनयोरित्यग्रे स्वरितेत् । विशेषणार्थ युजादौ ॥ १८६ ॥ ` ` |
` वञ्चु चञ्च तञ्चु त्वञ्च श्रञ्चु म्लच्ु शच म्लचु गत्यर्थाः ॥ (वञ्चति । ववञ्च । व्चितेत्यादि)
आश्चीणिडि यासुटः कित्वादनुनासिकलोपे वच्यात् विंवश्चिषति । वनीवच्यने ) “नीग्वञ्च-
शुसुष्वंसुच्ंसुकसपतपदसकन्दाम् इति यङ्लकोरभ्यासस्य नीगागमः ( वनीवञ्चीति । वनी-
वङिक्त) । यडो लका लषत्वान्नलोपराभावः। वनीवक्त इत्यादौ तसादीनां डिन्त्वेन नलोपः । माः
णवकं वञ्चयते । विप्ररुभतइत्यथैः । शगृधिवन्च्योः प्रलम्मने* इति ण्यन्ताभ्यामाभ्यामकत्र-
भिप्रायेपि तङ् । प्रलम्भनं मिभ्याफलाख्यानमतोऽन्यन्न वञ्चयति वच्चयतइत्यु भ्ंभवति । (व
क्त्वा । वञ्धित्वा ) ““उदितो वाः” इतीड्विकल्पः । “वच्चिलन्च्यु” इति सेटः क्त्वो वा कि~
त्वविधानात्पक्षे नरोपः ८ वक्तः । वक्तवान् ) “यस्य विभाषा? इत्यनिर्त्वं ( वजच्यं व्चन्ति
वणिजः) । गन्तन्यं गच्छन्तीत्यथेः । “वरहरोण्यंत्ः, इति ण्यति “चजोः कु षिण्ण्यतोः इतिं
कुत्वं “वज्चेगेतोः" इति निषिध्यते । अन्यत्र वहं काष्टमिति कुत्व॑ भवति । कटिक-
मित्यर्थः । वक्रम् । ““ स्फायितज्चि ” इत्यादिना रकि । चञ्चतीत्यादि पूकेवत् ।
चच्चत् । चञ्चन्नेव कशिद् विशेषश्चञ्चत्कः । यश्च मण्यादिः स्वयमचञ्चन्नपि प्रभया चञ्चन्निव
लक्ष्यते सापि चञ्चच त्तकः । “स्थूलादिभ्यः प्रकारवचने कन्” इत्यत्र [ चज्चदुन्हतोरूपसंस्या -
नात् ] कः । प्रकारश्च मेदः सादृश्यं च । अपरे [चच्चाच्रहतोरुपसंख्यानम् ] इति पठन्ति,तणमयः
पुरूषश्वञ्चा, तत्प्रकारश्चम् चः । “केणः”, इति हस्वः । (तजचति । तक्रम् ) “सूफायितज. चिः?
इत्यादिना रक् (त्वज्चति । । म्टन्चति । भ्रोचति म्खोजचति । अश्नुचत् । अम्रोचीत् ।
श्रन.चति। म्लटुस्चति । भ्रुचति । म्लोचति । अश्रुचत् । अश्रुचीत्। अम्लुचत् । अम्लोचीत् )
““जृस्तम्भुश्चचुम्खचुग्चग्ुचग्टुन खदिवभ्यश्च"› इति चूले्वां ड । (खुसुचिषति । च्रोचिषएतिः
ञरचित्वा । म्रोचित्वा) ““रलो व्युपधाद्” इति कित््वविकल्पः। भावादिकमेणोः उदुपधादिति-
कित्वविकल्पनाद् (खुचितमनेन, श्रोचितमनेनेत्यादि) एवं म्टुचेरपि सवेंषासुदित्वेन क्त्वा-
यामिड्विकल्पनाश्चिष्ठायामनित्वम् । वच प्रलम्भनदइति चुरादौ । तञ्च् सङ्खोचनइतिः
रुधादौ ॥ १९४ ॥
गरच॒ ग्लुचु कुजु खुल स्तेयकरणे ( भ्रोचति । जग्रोच । ग्रोचितेत्यादि 1 ग्रोचतीत्यादि
म्टुचिवत् ।) जुस्तम्भुसूत्रे गुचिमपि केचित्पठन्ति ( कोजति । खोजति ) इमावपि म्ट्चि-
वत् , अङ भावौ विदोषः ( प्रणिकोजति । प्रणिखोजति ) शेषे विंभाषा* इति उपसगेस्था-
न्निमितात्परस्य नेरणैत्वं तत्रेव सूत्रे “कखादावषान्तउपदेशः" इति पयदासान्न भवति, शेषश्च
गदादिन्यतिरिक्तो धातुः । (ग्रो, ्रक्यं ) घज.ण्यतो “श्रजोः क धिण्ण्यतोः निष्ठायामनिटः
इति वात्तिकसुत्रेण कत्वम् ॥ १९८ ॥ |
ग्ललूच षस्ज गतौ ॥ ग्लचति । जुगल । ग्ञ्ितेत्थादि । लड़ “जृस्तम्यु ०» इत्या-
दिना वाऽडनरोपे । ( अग्लुचत् । अग्लनूचीत् ) अङ्विधो ग्लचिरलच्योरेकतरोपादानेनापि
अग्लचद्ग्ोचीदिति सिद्धौ उभयोपादानमर्थभेदादिति केचित् । अपरे तूभयोपादानसाम-
याद् गलुनचेनेरोपो न भवतीति अग्लुलूचदिति चतुथंमपि रूपमाहुः । इदसुद्धाष्यमन्यतरो-
पादानेनापि रूपत्रयसिद्धेरन्यतरच्छक्यमकततेमिति प्रतिपादितत्वात् । अनेकाथैत्वाद् धातु-
नामच्र विषये ऽ्भभेदो न प्रयोजक इति तत्र कैयटे (ग्लुचित्वा सजति) ““ात्वादेः षः सः, इ~
ति द्वितीयस्य सकारस्य जच्ुत्वेन शकारे तस्य “क्षरं जा क्षरिति जदत्वेन जकारः (ससज +
य॑ज] . प्रथमगणः : ` ७
सनितेत्यादि । सिसनिषति) “स्तौतिण्योरेव०” इति नियमादणावषत्वं, हेतुमति चः” इत्यत्र
यदमिप्रायेषु भाष्यप्रयोगादयमात्मनेपद्यपि, अतो ऽस्यात्मनेपदं दूषयन्तो वद्धेमानक्षीरस्वा-
म्याद्य व दुष्टाः । अत्र सश्चिमपि कै चित्पटन्ति 'तमजिकोसङ्चइ त्यादि च दश्यते ॥२००॥
गुजि अव्यक्ते शब्दे ॥ ( गुञ्ञति । जगरञ् । गुनजितेत्यादि । गुज्जा ) शगुरोश्च हरः* गु-
गुरुमतो हलन्ताद्धगतोरकार इत्यकरः, ८ गुनूज्यते ) इदित्त्वान्नरोपाभावः । अत्र स्वामी
अनिदिदित्येकइति स्वसूत्रे । सुधाकरस्तु अनिदित्पारायणेष्वपाटीत्, रक्ष्ये पुनरिदमदिगीत-
मिति । शाकटायनस्तु द्वावपि पपाठ । गुञ्शब्दइति तुदादौ ॥ २०१ ॥
अच पूजायाम् ॥ ( अर्च॑ति । आनचे । अितेत्यादि ) अयं युजादौ स्वरितेत. पटिष्य-
ति । तत एवाचेतीति सिद्धे क्रियाफस्य करगामित्वे परस्मैपदाथं इह पाठः । अयमात्मनेष-
दीति शकटायनः, प्रयोजनं तु तन्मते क्रियाफलस्याकरवैगामित्वेपि तङ् ॥ "यः पूर्णादु इचेति
अविरघ्रीसुदचन्त्वाप' इत्यादिददौनात् , अज्र इत्येकईत्याभरणोकतं युक्तम् ॥ २०२ ॥
म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दै ॥ इहाव्यक्तरन्दोरुफुटराठ्दोपराब्दश्च । उक्तं हि पस्पशायां
तसूमादूत्ाद्यणेन न म्लेच्छितवे नापभाषितव्ये स्लेच्छोह वा एष यदपशब्द' इति, न्
म्लेच्छितवा इत्यस्य पर्यायो नापभाषितवा दति कैयटे । ( म्लेच्छिति । मिम्लेच्छ म्ले-
च्छितेत्यादि ) भदीर्घात दीरघाच्छकारे परतो दीधस्य तुगिति तुच्छ #तस्मिन्निति
निर्दिष्टे पूर्य इति सक्तमीनिदेशे पूवस्य षष्ठी प्रकल्प्येति दोर्धस्य तुगागमः । ननु ^त-
स्मादित्युत्तरस्यः इति पञ्चमीनिदेशे उत्तरस्य षष्ठी प्रकल्प्येत्युक्तत्वादिह चानवका-
शया दीर्घादितिपञ्चम्या “छे च, इत्यत्र सावकाशाया छरति सक्चम्या एव षष्ठो प्रक्ट्ियु-
क्ता, ततश्च तुकः कित्त्वेन छकारात्परत्वे चुत्वचत्वैयोम्लंच्चतीति द्विचकारकं रूपं स्यात् ।
नेष दोषः । यतः «विभाषा सेनासुराच्छाया० इति निर्दशादिद्धात् पञ्चम्या एव षष्ठी प्रक-
ल्ययिष्यते ८ मिम्लेच्छिषति । मेम्लेच्छयते । मेम्टेच्छीति । मेम्लेष्टि । मेम्टेष्टः । मेम्टेच्छ-
ति) इत्यादि, श्चि “चश्च ०» आदिना षत्वे शत्वम् । म्लेक्षि ! “षढोः कः सि इति कत्वे
षत्वं, ८ म्ेरिम म्ठेदम ) इत्यत्र #च्छोः । शूडनुनासिके च च्छकारवकारयोयेथासङ्ख्य
शकरोटो भवतो ऽनुनासिकादो प्रत्यये क्लखादौ च ङितीति च्छकारस्य शकारः । अयं च
“क्रमश्च क्त्वि “च्छवोः इतिनिदैशात्सतुक्कस्य । अन्त्यादेशस्तु न भवति ^नानथेके
ऽलोत्यस्य विधि इति नडो डित्करणाद्वा, अन्त्यादेशे विर्न इत्यत्रानिगुपधत्वादेव गृणाप्र-
सङ्ात् किं कित्त्वेन । अत एव डिन्त्वाच्छवोरितिनिर्देशः सतुककस्येत्यपि कायते, ये त्रिधौ
स्तीति नानुवत्तेयन्ति तेषां क्षखादिमात्रे शकारे कृते तस्येव “बश्च ०” आदिना षत्वं द््ट-
व्यम् । अत्र मते तत्र छ्यग्रहणं व्यथं स्यात्, वृत्तिप्रदीपे तु छस्य शावादेश उक्तः, तुगभाव-
“अकृतव्यूहाः पाणिनीयाः” कृतमपि शाख निवत्तेयन्तीति । म्लिष्टम् । “श्ुन्धस्वान्तध्वा-
` न्तलद्मस्लिष्टविरन्धफाण्टबाढानि मन्थमनस्तमः सक्ताविस्पष्टस्वरानायासभूरोषु' इति अवि-
स्पष्टां निपातितः } अपशब्द तु म्टेच्छितमिति भवति, अस्य शपि पाठो म्लेच्छतीति “श-
पृर्यनोनित्यम्", इति नित्यनुमथः, शे हि विकल्यः स्यात, स्वरे भेदैः । शपि शपः पित्त्वाद्
“अनुदात्तौ सुप्पितौ” इति अनुदात्तः, शस्तु प्र्ययस्वरेणाययुदात्तः । एवमीदशामन्येषामपि
धातूनां विकरणमेदे फलत्रयम् । अयज्चुरादावपि ॥ २०३ ॥
कछ लाछि लक्षणे ॥ (च्छति । खरुच्छ । रच्छितेत्यादि) छे च> हस्वस्य छे परतस्तु-
गिति तुक् । अर्च्छीदित्यत्रान्तरङ्त्वात्पूवं तुकि अकारस्या्घुत्वाद् “अतो हरादे ०”
इति वा बृद्धि भवति । तथा लरच्छेत्यादौ “अत उपधायाः"इति ब्ृद्धिरनुपधात्वान्न
भवति । रानञ्छतीत्यादिपूकेवत्, रखाखाजृख्यत इत्यादाविदित्वान्नरोपो न भवति ८ ा-
“क्रिप०”” इति सोपपदनिरुपपदसाधरणे क्रिपि तस्य खोपे “च्छवोः शु०” इत्यत्र द्वि-
च्छकारनिदेशः, एकः सतक्को ऽपरः केवर इति न्यासपदयज्ञर्यादिपूक्तत्वात् ( खान् लांौ
६८ धातुवृत्तो- [ वाज्छि. |
लश ) इत्यादि भवति । च्छवोरिति निर्ह॑शः पूर्व वितुकसतुक्षयोः समाहारढनद्रे पश्चाद्
वकारेणेतरेतरयोगे ` द्विवचनयथासङ्ख्ययोरूपपत्तिः, “ध्रन्द्राच्दषहान्तात् इति समासान्तः
सौत्रत्वान्न भवति । हरदत्तस्त॒॒ सतुक्छ्कारवकारयोः समाहारदन्दरे पश्ादूवितुक्ठेनेतरेत-.
रयोग इति समासान्ताभावो द्विवचनोपपत्तिश्चेति ! अच्र मते सतुक्ंस्यापि च्छुकारस्यो-
ट् स्यादिति तद्भावे यत्नः कन्तन्यः । एवं च यङ्लुक्यपि शत्त्वे ८ छारंषटि खार्खष्टि खा-
ष्ट इत्यादि पूर्ववद्धवति ) ।शूडिवधौ कडिष्ग्रहणानुवरत्तिपक्े लारां्टीत्यादौ बश्वादिसुत्र
छ्रहणे षत्वम् , तत्रापि पूर्वैवत् केवरोपि छो गह्यते ॥२०५९॥ तः;
वाञ्छ इच्छायाम् ॥ ( वाञ्छतीत्यादि खाञ्छिवत् ) ॥ २०६ ॥
आच्छि आयामे ॥ (आज्छति। आच्छ । ) अत्र छिव्वभ्यासहस्वे “अत आदेः"इत्यत्र तप,
रकरणं स्वाभाविक स्वपरिग्रहाथेमिति न्यासकारहरदत्तादिभिः प्रतिपादितत्वाद् दीर्घाभावाद्
नुडभावे खवणदीर्षैः । अन्ये तु तपरकरणं सुखसुखार्थमिति आनाज्छेत्युदाहरन्तीति मेत्रेयः ॥
( आनज्छतेत्या दि । आज्चिच्छिषति । ) “न न्द्राः, इति नकारवजं द्वितीयेकाच् द्विरुच्यते ।
( आज्छयति आग्चिच्छत् ) ॥ २०७ ॥
हीच्छ रज्जायाम् ८ दीच्छति जिहीच्छ । हदीच्छितेत्यादि ) म्लेच्छिवत् । ही ल्ज्जाया-
मिति जहोत्यादौ ॥ २०८ ॥
हुछ कोटिल्ये,॥ इह कोटिस्यमपसरणमिति मेत्रेयस्य मतम् । (देति । जुदृकतेत्यादि)
“उपधायां च इतीको दीर्धः । ( जुहूषति । जोदृीति । जोहोत्ति। जोत । जोहोषि ।
जोहोभि । जोहूवः । जोदूमः) । शरार्लोपः* इति रेफात्परयोः छवो्लोपः क क्ललादावनुना-
सिकादौ प्रत्ये ` । अत्र सतुक्कस्य छस्याभावात् केवर गृह्यत इति कृत्यादौ । हूः । हुरो
हुरः । “राल्छोपः"” तत्र पदत्वे च श्वोरुपधाया दषे” इति रेफवकारान्तस्य धातोः पदस्यो-
पधाया इको दीर्ध इति इको दैः । हणैः । हूणेवान् । “आदि तश्च इत्यनि् निष्ठायाम् ।
राल्खोपे “रदाभ्याम्”, इति नत्वे “रषाभ्याम्” इति णत्वम् । भावादिक्मेणोस्तु शविभाषा
भावादिकर्मेणो* इति आदितो निष्ठायाः पक्षे इडविधानाद् हूणेमनेन, दूछितमनेनेत्यादि
द्रष्टव्यम् ॥ २०९ ॥
मूख मोहससुद्राययोः ( मूरति ) हूिवत् । विशेषस्त्वनिटो नष्टायां “न ध्याख्यापृमू-
छिमदाम्?' इति नत्वनिषेधः ८ मृत्तः । मूत्तवान् । मृत्तमनेनेत्यादि । मूर्खस्य सज्नाता,
मृखितः ) तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतच्# । तदिति प्रथमासमर्थात् सन्नातोपाधिका-
दस्येत्यर्थादितच् ॥ २१० ॥ |
स्फुखी विस्तृतौ ८ स्परछति ) । पुस्पूछंत्यादि ) पूरवैवत् । अभ्यासे खयः शेषः ॥२११॥
युच्छ प्रमाद ८ युच्छति । युयुच्छ । युच्छितेत्यादि 2) म्टेच्छादिवत् । अन्तरङ्गात्वात्तकि
अखघुपधत्वान्न गुणः । “वार्णादाङ्गं बरीयः'” इत्याङ्गस्य बरीयस्त्वं यत्रङ्गवाणैयोयुंगपत्प्राचिः
समानाश्रयत्वं च तत्रेति, इहवेपरीत्यान्न भवति ॥ २१२ ॥ |
उच्छि उज्छे ।। “उञ्छः कणज्ञ आदानं कणिा्यजेनं शिकरूम्' इति याद्वप्रकाशाः । एवं
विक्छानेश्वरोपि । “उञ्छति” सूत्रे उञ्छति उचिनोतीत्यथं इति न्यासो बदराण्युज्छति बाद्-
रिकः । श्यामाकानुन्छति श्यामाकिक इत्युदाहरतो वृ्तिकारस्यापि व्यापित्वेनोचयनाथे
इत्यभिप्रायो रक्ष्यते ( उन्छति । उन्छांचकार । उज्छितेत्यादि ) इदिन्त्वाद् उञ्छयते
इत्यादौ नलोपो न भवति ( उञ्चिच्छिषति ) “न न्द्रा इति छादे द्िर्वचनमभ्यासस्य चत्व
हस्ये “छे च इति तुकि हरादिश्ेषो न भवति, अवयवभक्तत्वेनाम्यासभक्तत्वाभावात्। न
ष, स्वङ्ुखिदेवदत्त इत्यादिवत् इहावयववायवस्य समुदायवयवत्वम् । यतः “छेच इत्यात्रा-
गमिनो भावादेव पूेसुत्रात् हस्वस्येत्यनुचृत्तिकिद्धावपि चकारेण तदनुङ्गष्यते, पूवसूत्रे हस्वा-
न्तस्येति स्थितम् । इह तु तथा माभूदिति हि भावः । (उन्छयति मा मवानुञ्विच्छव् ) अर्थं
डच्छी ] प्रथमगणः । ६९
तुदादौ परिप्यते । स पाठ (उन्छती उन्छन्तीति) शीनचोनम्विकल्पार्थाोऽवश्याभ्युपगन्तव्य
इति पाठः किमथे इति चेत स्वराथैः । उन्छतीत्यत्र शपि “अनुदात्तौ सुप्पितौ, इति शसि-
पोरनुदात्तत्वेन । धातोः । धातोरन्त उदात्त इत्युकारस्योदात्तत्वे “उदात्तादनुदात्तस्य स्व-
रितिः” इति राबकारस्य स्वरितत्वे “स्वरितात् संहितायामनुदात्तानाम्"” इति तीकारस्य
ग्रचयत्वे अचः क्रमेणोदात्तस्वरितप्रचया भवन्ति, शे तु आद्यदात्तत्वे प्रत्ययादित्वेनाकारयो-
दात्तत्वे *अनुदात्तं पदमेकवेजेम्# यत्र पदे उदात्तः स्वरितो वा विधीयते तत्र तं वजेयित्वाऽ-
न्धदनुदात्तमिति धातोरप्यनुदात्तत्वे पूवेवत्तिपः स्वरितत्वेऽचोनुदात्तोदात्तस्वरिता भवन्ति ।
विपयेयः कस्मान्न भवति धातोरन्तोदात्तत्वेशस्यानुदात्तत्वमिति यतोऽ स्वरभेदो न स्या-
त् । नैतदस्ति । सति रिष्टस्वरो बरीयानिति यस्मिन्नसति यः शिष्यते स बरीयानित्यथेः ।
ननु “अन्यत्र विकरणेभ्यः” इत्यपि तत्र पवयते । नायं पयुदासो ,धातुस्वरविषयः । कि
तु छ्सार्वधातुकस्वरविषयः । खादेरास्य सावेधातुकस्य प्रत्ययाद्युदात्तत्वं सति शिष्टोपि विक-
रणस्वरो न बाधत इति, अस्य चज्ञापकं तादृशमेव । तथाहि । “तास्यनुदात्तेन्डिदिदुपदेशाल्ल-
सार्वधातुकमनुदात्तमनूद्धिडोः'” इति तासेः परस्य सावेधातुकस्य सति शिष्टस्वरेणानुदात्तत्वेपि
सिद्धे पुनविधानाज् ज्ञायतेऽन्यत्र विकरणेभ्य इति तच्च रसावेधातुकविषयम् ॥ २१३ ॥
उच्छी विवासे ॥ समािविवास इति तरद्धिण्यां, विपूवश्वायं प्रायः प्रयुज्यतदति पुर्-
षकारे ८ व्युच्छति । । व्युच्छा चकार । व्युच्छितेत्यादि ) आम्विधावागमनिमित्ता
गुरुमत्ता गृद्यते, अत एव अनृच्छ” इति प्रतिषेधः (उचिच्छिषति) अत्र द्विवचने तुकि इचुत्वस्य
पूर्वत्रासिद्ध त्वात् हरादिशेषेण तकारस्य शेषे प्राप्ते [ षपूर्वाः खय इति वक्तव्यं ] शपूर्वाः
खय इत्यत्र श््रंहणमपनीय खग्रंहणं कन्तैव्यमित्यथैः । तेन शपूर्वाः खयः शिष्यन्ते अन्ये निव-
सन्त इति तकारस्य निद्रततौ छकारस्य “अभ्यासे चच ? इति चत्वं रूपम् । अभ्यासचत्वैस्य
तुक्यसिद्धत्वादुकारस्य पुनस्तु ्ग भवति [अभ्यासजईत्वचत्वेमेत्वतुकोः सिद्धं वक्तव्यम् ] इति
चर्त्वस्य सिद्धत्वात्. । अत्र पूर्वत्रासिद्धीयमद्विकेचनदइति अनाश्ित्योक्तं॑षरपूर्वाः खय इति ।
यदाहहैरदत्तादयः । तदाश्रयणे हि इचुत्वस्य द्विवचने सिद्धत्वाद्धलादिशेषेण छस्य निन्रत्ता-
विष्ट सिद्धेः ( व्युष्टः । व्युष्टवान् ) ““इवीदितो निष्ठायाम् इतीड्भावः ८ व्युष्टे दीयते कां
वा वैयुष्टम् । *्युष्टादिभ्योऽण्” इति ““तत्र च दीयते कायंम्०» इति विषयेऽण् प्रत्ययः । «न
य्वाभ्याम्० इति रेच बृद्धेरभावश्च । अयमपि तदादौ परिप्यते । पूर्ववदुभयत्रप्रयोजनम्॥२१४
भ्रज भ्रजि ्टज जि ध्वज ध्वजि गतो ॥ ( ध्रजति । दध्राज । ध्रजितेत्यादि । अध्रजीत् ।
अध्राजीत् ) । “अतो हखादे०” इति वा बरृद्धिः । ( दिध्रजिषति । दाध्रज्यते । दाध्रजीति ।
दाधक्ति ) “चोः कुः” क्लि पदान्ते च । “खरि चः” इति चत्वेम् ( भ्राजयति । अदिध्रजत् ।
श्रन.जति । दध्रज् । ध्रञ्नितेत्यादि । दिधन्जिषति । दाध्रन.ज्यते । दिध्रज्ञिषति । दा्टज्य-
। ते । दाध्रज्ीति । दाधरङ््तं ) कडि तिप्सिपोहैरड्धादिरोपे संयोगान्तरोपे च ( अदाध्न् ।
सैति । दध । धञितेत्यादि । दिधजिषति । दरीश्टजयते ) “रीगरदुपधस्य चः, इति रोक्
( दभ्रजीति । दरि्टजीति । दरी्टजीति । दर्धक्ति। दरिधक्ति । द्रीधक्ति }* “रुग्रिकौ च लुकि"
इति सग्रिग्रीकः । “नाभ्यर्तस्याच् इति पे न गुणः, एवं तसाद ( दर्क्तैः)इत्यायुदाहार्थम् ।
( धर्ज॑यति । अद्धजत् । अदीष्टजत् । उदरा । धित्वा ) “न ।क्त्वा सेट्” इत्यकित्वा-
दृगुणः, ज्यम् , “त्दुपधाच्चाक्लपिचतेः? इति क्यप् । धैः । “चजोः कुधिण्ण्यतोर्निष्ठा-
यामनिटः;”” इति वात्तिकसत्रेणकुत्वम् ८ शञ्जति । द्टञ्ज । नजितेत्यादि । दिष्टजिषति ।
दरी्टन ज्यते ) पूञेवद्रीक् । ८ दा्टजीति । दाशङ्क्तीत्यादि भिवत् ) रड़ि तिप्मिपोहैर-
इथादिलोपसंयोगान्तरोपयोरदा्टन् । संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वात् अर्घूपधत्वात् प्रत्यय-
गेन न गुणः ८ न जयति । अदत् । ध्वजति । ध्वन्जतीत्यादि ) ध्रन्टजिवत् ।
रद्धिणीकादयपसंमतास्तु आद्यो बजव्रजी इति दन्त्योष्टयादी पट्येते । सर्वत्र तवर्गीयादी एव २२०
७० -धातुबृत्तो- { ऋज
` कूज अव्यक्ते शब्दे ८ कूजति । चुकूज । कूजिता । कूजिष्यति । चोष्ून्यते । चोद्जीवि।
चोकुक्ति । जयति । अचूकुजत् । कूजः । कुल्यम् ) “न् : क्वादेः” इति निष्ठायां सेटृत्वात्कु-
त्वाभावः ॥ २२१ ॥
. अजे षर्जं अर्जने ॥ (८ आन्जं । अजितेत्यादि । अभिजिषति । अजैयति । आजिजव् ।
स्वगेः ) वात्तिककारमते न्यङ्क्वादित्वात् कत्वम् । ८ ऋजुः ) “अजिद्य्” इत्यादिना कप्र-
त्ययः, ऋजादेशश्च । अजं प्रयत्न इति चरादौ । ( सजति । ससज । सजिता । सिसजिषति )
“स्तोतिण्योरेव० इ तिनियमान्न षत्वम् । ८ सासन्यते । सासक्तीत्यादि । निः
अससजेत् ) ॥ २२३ ॥
गजैराब्दे ॥ ८ गजैतीत्यादि ) ॥ २२४ ॥
तजे भत्सेने ८ तजेति। ततजंत्यादि ).अयं चुरादावपि ॥ २२९ ॥
व्यथने ॥
खज पूजने च ॥ ( कति । चकजे । कजिता । खजजेतीत्यादि ) ( खजं रः ) “खजेपि-
ज्जादिभ्य उरोख्चौ, इत्यूरः ॥ २२७ ॥
अज गतिक्षेपणयोः (अजति । विवाय । विव्यतु विव्युः । बिवयिथ । विवेथ । विव्यथुः ।
विव्य । विवाय । विवय । विष्व । #अजेन्य॑घनपोः* ॥ घनपोरन्यस्मिन्नादधधातुके विषय-
भूते वीभाव इति वीभावे द्विवचने #एरनेकाचोऽसंयोगपूवेस्य* धातोरवयवः सयोगो यस्मा-.
दिवर्णात्पू्ा नास्ति तदन्तस्यानेकाचोङ्कस्याजादौ यणिति यण् । अच्र वकारस्य हट्परत्वा- `
त्.“उपधायां च, इति दीष “अचः परस्मिन्” इति यणः स्थानिवत्वात् “सिद्धं बहिरङ्गमन्तर-
ङ" इति असिद्धत्वाद्वा न भवति । बृद्धिगुणयोविषये परत्वात्तौ भवतः । “णलुत्तमो वा इति
उत्तमे णित्त्वविकल्पनात्पक्षे गुणः । वलादो कादिनियमादिट , वीभावो द्यनुदात्ततत्वाद् अनि-
ट्, खि तु +अचस्तास्वत्थल्यनिटो नित्यमू्# अजन्तो यो धातुस्तासो नित्यमनिट् तस्य ता-
साविव थलीड्निषेषे प्रात्त । भ्वरतो भारद्वाजस्य । योयं तासो नित्यानिटः स्थलीण्निषेधः ख
भारद्वाजस्य मतेन ऋकारान्तस्येवेति नियमादन्यत्रार्थाद्विकल्प इतीडागमः पाक्षिकः, अजेर
दात्तत्वस्य इडथेत्वात् वलादावाद्ध॑धातुकेऽयमादेशो विकल्पित इति पक्षे. व्यादेश्चाऽभावात् `
आजियेत्यपि भवति, तथा वमयोरपि ८ आजिव आजिमेति ) उक्तञ्च वृत्तो । वलादावाद्धै-
धातुके विकल्प इष्यते इत्यत्र केचिन्मतेवलादित्वस्य कऋथादिनियमेनेटः पयेवसानान्न कदा
चिदपि वखाद्याद्धंधातुकग्यक्तिरिति न तत्रायमादेशविकल्पः, थलि तु भवत्येव यतस्तत्रेडिः
कलिपित इति । ननु विव्यतुरित्यादौ दिर्वचनात्पूर्वं परत्वादियङ़ि “द्वि्वचनेचि इति तस्य
द्विवचने कन्तेव्ये स्थानिवत््वादुत्तरखण्डेजग्मुरित्यादिवत् आदैश्चरूपमेवावतिषटेतेति कुतो यणः,
प्रसङ्ः । उच्यते । द्विकैचनाथेमियङ़ निवत्ते पुनरयमिच्छतावश्यं प्रवत्तेयितन्यः, तत्न दश्ा- `
याम् “असिद्धवदत्रा ०” इतीयङोऽसिद्धत्वादङ्कस्यानेकाचत्वाद्पवादत्वेन वा यणेव भविष्यती
ति इट किटेत्यत्रायमथेः प्रपञ्चयिष्यते । ८ अजिता । वेता । अजिष्यति । वेष्यति । अजतु ।
आजत् । आशिषि । वीयात् ) वल्ाद्याद्धंधातुकत्वाननित्यं बीभावः ( आजीत् । अठेषीत् ।
आजिष्यत् । अवेष्यत् । अजिजिषति । विवीषति ) “इको अर्" इति सनः कित्वान्न गुणः ।
आद्धेातुक इत्यस्य विषयसक्चमीत्वात् प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तौ वीभावे हला दित्वाद्यङ़ (वेवीयते )
नात्र यङ्लुगस्ति । यतो लुका यडाद्धेधातुकस्य विषयत्वापहारान्नाद्धधातुकाभिन्यक्तिरिति
वीभावस्य नेव प्रसङ्खः, उक्तन्वेवं “न लुमताङ्गस्य” इत्यत्र केयटे ^न लुमता यस्मिन्निति चेत्
इनिणिडादेशा न सिद्धयन्ति, इति भष्यवात्तिकयोरक्तो “शलुडि च इत्यादौ विषयसक्चम्याश्चय-
णेनादेशाः सेत्स्यन्तीत्याशय लुका लो विषयत्वापदाराराद्विषयसक्तम्याश्रयणेप्यलिद्धिरि
ति ८ वाययति, अवीवयत् ) कमादौ ( - वीयतद्त्यादि 9 स्वादिषु स्यां युट्तासिषु-
, वाचिणूवदिडिति इ्याययोः { वायिष्यते । अवायिष्यत । अवायिष्यथ । अवायि
तेज] प्रथमगणः । ` ७
वायिषीष्ट । अवायिष्टत्यादि ) चिणवदिटोऽभावे ८ वेष्यते, अवेष्यत, अवेष्ट । वेषीष्ट, वेते-
त्यादि ) अत्र पक्षे वलाचयाधेधातुकसद्धावात्पक्े व्यादेशाभावे ( अजिष्यते । आजिष्यत
गजिषाताम् । अजिषीष्ट । आजितेत्यादि ) इति त्रैरूप्यम् । टिरि ध्वमि चिण्डवत्पक्ष
बृद्यायादेशयोः “विभाषेटः” इति मृदधैन्यौ विकल्पेन, अन्यदा तु णः षीध्वम्०"» इति नित्यो
ञ्यादेश्याभावशचेति चातूरूप्यम् (बायिषीध्वम् । वायिषीटवम् । वेषीटवम् । अजिषीध्वमिति)
ङि तु ““धि च, इति सिचो रोपे चिण्वदिरि व्यादेशस्य ब द्धयाययोसडन्यस्य पू वद्विकल्पः ।
` -अचिण्वत्पक्षे तु नित्यः, आदेश्चामावे च चिक्कोपे इदमङ्गमिणन्तमिति नित्यो मूरधैन्यः ८ अ-
बायिध्वम् । अवायिदवम् । अवेद्म् । अआगजिद्वमिति ) चातूरूप्यम् › येषां तु दशेनम् “इण
षीध्वम्” इत्यत्रेण् ग्रहणेनेटो न ग्रहणमिति तेषां मृडधैल्याभावात् ्डवदेव रूपाणि । कमे
करि तदाब्दे “अचः कमेकन्तैरि इति चिणो विकल्पनात्पक्षे सिचि चिण्वदिटि च ( अवायि
अवेष्ट । अवायिष्टे) इति तरैरूष्यम् , अन्यत् सवं कर्मवत्, संभवति च क्षेपणाथेस्य कमेकर्ता
। +{ प्रवयणम् । प्राजनम् ) “वा योः इति वीभावविकल्पः, “कृत्यचः, इति विभाषा णत्वम् ।
।. (समजः) पशूनां संघ इत्यथः, (उदजः) तेषामेव प्रेरणम् । “समुदोरजःपञ्षुः? इत्यप । घात्वथस्या-
पञयुविषयत्वे (समाजः । उदाज) इति घञेव । अघनपोरिति पयुदासान्न वीभावः। “अजिब्रज्यो-
श्चः"दति अकुत्वम् । (खमज्या) । *संज्ञायां समजनिषदनिपतमनविद्षुन्शीङ््निणः* इति खि
यां भावादो क्यप् । [ प्रतिषेधे क्यप उपसंख्यानम् ] इति वीभावनिषेधः । (प्रवेयम् । ) आद्ध-
` धातुके इत्यस्य विषयसक्षमीत्वात् प्रागेव वीभाे “अचोयत्?', अन्यथा ण्यति बृद्धो प्रवेयमि-
ति स्यात्) [ बातद्यनीतिख्शधेंष्वजघेट् तुदजहातिभ्य उपसंख्यानम् ] इति खय् । अस्य शि-
त्वेन सावेधातुकत्वान्न वीभावः। अजिरम् । “अजिररिशि० इति निपातितः । (बेणुः । ) “अ~
जिब्ररीभ्यो निद्० इति णुः । ( वेणुकीयम् ) “नडादीनां कुक् च” इति चातुरथिकशुखः कुगा-
गमश्च । (आजिः) । “अन्यतिम्यां च इतोणि वृद्धिः, “पादस्य पदाज्यात०”» इति निदं शान्न
वीभावः । अच्, (अजा) अजादिपागद्धाप्। अत एव वीभावाभावः । अजानां समूहः (आजि-
कम् ) । “गोत्रोश्चोष्टोरभ्रराजराजन्यराजपुत्रवत्समनुष्याजादूढन?' इति बुन् ॥ २२८ ॥
` तेज पाखने ॥ (तेजति) ( तितेज । तेजितेत्यादि । तेजः । ) “असुम् तिजः इति नित्या-
सुननन्तः । श्षमार्थोग्रे । तिज निशान इति चुरादौ ॥ २२९ ॥
खज मन्थे (खजति । चखाज । खजितेत्यादि । अखजीत् अखाजीत् ) “अतो हरादेःति
वा बुद्धिः । ( खजाको मन्थः । “खजेराकः” इत्याकः । अच्र के चित् कज मद इत्यपि पठन्ति ॥
` खनि गतिवेकल्ये ( खञ्जति । चख । खद्धितेत्यादि ) इदितत्वान्नरोपाभावः ॥ २३० ॥
एज कम्पने ॥ एजति । एजां चक्रार । एजिता । एजिजिषति । एजयति । मा भवानेजि
(जत् । चर दित्वान्नोपधादस्वः । एजतिदीस्तौ गतः ॥ २३१ ॥
ओस्फूर्जा वच निर्घोपि ॥ इरब्दस्य “आदिनजिटुडवः? इतीत्वे रोपः । "वतो अथुच्”
इत्यथुचि (सूफूजथु रिति)। ओकार “ओदितश्च इति निष्ठानत्वाथैः । (स्परूणेवान् ) । “आदितः?
इत्यनिट्त्वम् । ननु,निष्ठानत्वार्थादोदित्करणसामथ्यादिवानिः्त्वं सिद्धम् । एवं तहिं “विभा-
घा भावादिकम्मेणोः” इति इडिकल्पाथैमादित्वम् (स्पणेमनेन स्फूजितमनेनेत्यादि । स्फू
ति। पुस्पं । स्पूज्जिता । पुस्षटजिषति । पोस्फूज्यंते । पोस्फूक्ति । अपोस्पूकं । स्पूजै-
यति । अपुसुष्टजैत् ) अस्य दीर्घोपदेश्ेन “उपधायां च» इति दीधैस्यानित्यत्वत्तापनात् (मूर्छ
ति हेति स्फुरति इत्यपि भवतीति के चिदिति मत्रेयप्रतिपादिते ॥ २३२ ॥
` श्चि क्षये ॥ अनिट् स्वरान्त इत्ययमनिः इह पारस्तु उत्तरधातुसादरयादिति मेत्रये प्रति
पादितम् । (क्षयति । चिक्षाय । चिश्षियतुः । चिक्षेथ । चिश्षयिथ । चिक्षियिव ) कादिनियमा-
दिद थलि “अचर्तास्वात'हति निषेधाद् भारद्ाजनियमाच्च विकल्पितः । अजादौ “अचि
श्नुधात्” इत्यादिनेयड, “एरनेकाचः इति यण् तु संयोगपूैत्वान्न भवति ८ कषिता । क्ेष्यति ) .
७२ धातुवृत्तो-- [ क्षीज |
क्षयतु । अक्षयत्। क्षयेत् । आशिषि क्षोयात् ) “अङ्ृत्सार्धातुकयोः? इति दीधैः। (अक्षेषीत् )
सिचि वृद्धिः। कर्मादौ (क्षीयते) इत्यादि वीवत् । अन्तर्भावितण्यर्थोयं सक्मैकः । "न क्षीयतह-
त्यक्षरम् इति भाष्ये दर्ञंनात् ( चिक्षीषति) +अज्जनगमां सन+ इति क्षलादौ सनि दीर्धः (चे-
क्षीयते । चेक्षयीति । “सावेधातुकयोः" इति गुणः । “नाभ्यसूतस्य, इति निषेधो ख्धूपधगुण-
स्य । क्षीणः ।८ क्षीणवान् । क्षीणमिदम् ) । अस्य धरोग्या्थैत्वात् क्तोधिकरणे क्तः । “अधिकर-
णवाचिनश्व', इति तद्यीगे कर्वरि षष्टी* निष्टायामण्यदथं* इति क्षियो दीः, ण्यदर्थो भावक-
मैणी, “क्षीयो दीर्घात्” इति निष्ठानत्वम् । ण्यद्थं तु (क्षितमनेन क्चितोयमनेन क्षीणस्तपस्वी ।
क्षीणो जाल्मः । क्षित इति,) श्वाक्रोरदेन्ययोः* इति क्षियो निष्ठायां वा दीरधैः । पू्ैवहीरधेपक्ष
नत्वम् ८ क्षेतुं शक्यः श्षय्यः ) “्स्यजय्यौ शक्यार्थ,” इति निपातनादयादेशो भवति । ( प्र-
क्षीय) । 'क्षियः, इति ल्यपि दीर्घः । क्षी निवासगत्योरिति तदादौ । क्षीष हिसायामिति
क्यादौ । क्षिणु हिंसायामिति तनादौ ॥ २३३ ॥ ॥
क्षीज अव्यक्ते शब्दे ॥ ( क्षीजति । चिक्षीज । क्षीजिता । चिक्षीजिषति । चेक्षीज्यते । `
चेक्षीक्ति । श्षीजयति । अचिश्षिजत् ) “गो चङ्यु०” इति हस्वः । कूजिना सहायं न पठितो
ऽप्रसिद्धत्वात् ॥ २३४ ॥ ।
लज रजिभजैने ॥
लाज लछालि भत्सने च ॥ चकारो भिन्नक्रमः एतावपि भनति मेत्रेयः । भत्सनग्रहरणं
भजेनस्याप्युपलक्षणमिति पुरुषकारः । ८ ख्जति । खखाज । ठेजतुः । रुजिता । अरजीत् )
अलाजित् ) “अतो हदे०”” इति वा वृद्धिः ८ छिलजिषति । ार्ज्यते । लरक्ति । खा-
जयति । अलीलजत् । लज्जति । खर्ज । रुलिता । छिरुज्ञिषति । रालन्ज्यते) इदित्त्वान्न-
रोपाभावः ( खारङ्कि। रञ्जयति । अखूलञज्ञत् । एवं खाजति खाज्जतीत्यादि । लाजः ) 1
ओलजी ओखस्जी बरीडनइति तुदादौ । रज प्रकादानइति कथादौ । जिति दण्डके भाषार्भैः।२३८
जज जजि युद्धे ( जजति । खुजिवत् 1 जङ्गलम् ) बाहुलकात् कलप्रत्ययः कुत्वं च ( कु- ,
रुजङ्गटेषु भवं (कौरजाङ्लम् , कोौरुजङ्गरम् ) । “तत्र भवः” इत्यण् । “जङ्गल्पेनुवख्जान्तस्य `
विभाषितमुत्तरम्” इति पूवैपदस्य नित्या वृद्धिः, उत्तरपदस्य तु वा ॥ २४०॥
तुज हिसायाम् ॥ तोजति । ततोज । तोजिता । तुतोजिषति । तुतुजिषति । त॒जित्वां ।
तोजित्वा । ““रोव्युपधाद् ० इति कित्त्वविकल्पः । ८ तोतुज्यते । तोतोक्ति । तोजयति ।
अत् तुजत् ) भावादिकर्मणोः “उदुपधाद् ० इति कित्त्वविकल्पनात् तुजितमनेन तोजितमने-
त्यादि ॥ २४१ ॥ |
ठजि पालने (तज्ञति । तत॒ज्ञ । त॒ज्ञिता तत्ञिषति । तोतुन्ज्यते । तोतङ्धः । अतोतुन्
तुञ्जयति । अतुतुञ्त् तुङ्गः) । वाक्तिकमते न्यङ्क्रादित्वात् कृत्वम् । भाषार्थायं युजादौ॥२४२॥
गज गजि गज गजि मुज सुजि शब्दार्थाः ॥ (गजति । गञ्जतीत्यादि) । खजलजिवत् ।
(जगजतुः) इत्यादावादेशादित्वान्नेत्वाम्यासलोपो।(गजः। अच् । गज्ञा त॒ मदिरागरहम् गजै-
ति । जगजै । गजिता । जिगजिषति । जरीगृज्यते । जग्र॑जीतीत्यादि पूववत् । ( गर्जयति ।
अजगत् । अजीगरुजत् >) “उक्ररैत्ः' ८ गृभ्नति । जगरञ्ज । गृक्ञिता । जिगृक्छिषति । जरीग्-
ञ्ज्यते ) ^“रीगत्वतः'› इति रीक् । (जरिगरृजीति ) इत्यादि । (मोजति । स॒ञ्जतात्यादि । तु-
जिवत् । ख्जश्रजीति स्वामिचन्द्रौ । गज मदने च । अयं चुरादावपि शब्दाः ।, गजं
छ्ा्द् इत्यग्रे ॥ २४८ .॥ . ` १1446 492
वज रज गतौ । ( वजति । ववाज । ववजतुः । वजितेत्यादि >) न शसददवादिथेण०?१
इत्येत्वाभ्यासलोपनिषेधः (अवजीत्। अवाजीत्.) “अतो हल्यदे ० इति वा बृद्धिः। (वाजः।
वाज्यम् )। घन्ण्यतो । “अजिव्रज्योश्च, इति चकारेण कत्वनिषेधः । (बजति)इत्यादि । लङि
“वदव्रजः'दतिनित्या बरृद्धिः। (अव्राजीदिति । ज्या )“्रजयजोभावि क्यपू? इति क्वप् । जः
क +
॥। ‰
गै
इक ~ प्रथमगरः ७३
“गो चरसंचरवहव्रजव्यजापणनिगमाश्चः, इति अधिकरणे घनन्तो निपातितः । पराद् । #परौ
चजेःषः पदान्ते* इति क्रिपि षत्वं दीर्घश्च । एतो चुरादावपि ॥ चाद्य उदात्ता उदात्तेत
॥ २९० ॥
अथ क्रमेण प्राक्तानात्मनेपदिनष्टव्गीयान्तानाह-- : . `
अड् अतिक्रम्हिंसयोः ॥ इतः शाय्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । दोपधोयं स्मर्यतदति मत्रे
यः। तोपघोयमिति “श्ना टः” इत्यत्र न्यासत्रत्तिप्रदीपकारादयः । स्वाम्यपि क्िपि अदिति
तकारश्रवणाथ तोपधत्वमुक्तवा दोपधत्वमप्याह । मेत्रेयस्तु स्वमते दोपधत्वसुक्तवा तोपधत्वं
मतान्तर आह । अड इति डान्तपाटः प्रकरणविरोधादुपेक्ष्यः ( अद्रते । आनट । अहृताम् ।
आत । अदत । आरिषि । अद्धिषीष्ट । मा भवानद्ि्ट । आद्िष्यत ) त्वं सव्वेत्र, डोपधत्वे
चत्व ( अटिद्धिषते ) तोपधत्मे [ पूवत्रासिद्धीयमद्विवेचने ] इति त्वस्या सिद्धत्वाभावाद्
, द्विदकारस्य सन्नन्तस्य द्विवेचने हरादिशेषे रूपम् । यदापि प्राणिणिषतीत्यादौ णतम कृते
, तस्यासिद्धत्वाभावात्सणस्य द्विवचनेनेवे्टसिद्धौ “उभौ साभ्यासस्य, इति पुनणैत्वविधानात्,
““पूवेत्रासिद्धीयम द्विवचने इत्यस्यानित्वत्यज्ञापनात् ष्टत्वस्या सिद्धत्वात् तकारादेद्विवचनं
तदापि “शपूर्वाः खयः, इति टकारस्येव दोषादिदमेव रूपम् । एतं च पुरुषकारादिषु अति
प्रतीति तकारस्य शेषेणोदाहरणप्रद्ैनं चिन्त्यम् । दोपधत्वे तु ^“पूवेत्रासिद्धीयमद्विवे चने"?
इत्यस्य द्विवेचनविषयत्वात् “नन्द्रा” इति द्विव चननिषेषे प्रश्रत्यभावात् त्वस्या सिद्धत्वात्
दकारवजं द्विरुच्यते, दकारस्य पुनभ्टुत्े चत्व च अद्धिटिषत इति भाग्यम्। ( अह्यति ।
आणटत् दोपधत्वे तु अटिटयत् । अट्टा ) । “गुरोश्च” इत्यकारः । अट्टं करोति । (अयग-
यते ) । अटाव्येत्यादिना क्यप् । अयमनाद्रे चुरादिः ॥ २९१ ॥
वेष्ट वेष्टने ८ वेष्टते । विवेष । बेष्टिता । विवेष्टिषते । बेवेष्टयते । वेवेष्टीति । वेवेष्टि ।
्रेबेष्टः । रु अवेवेद् । वेष्टयति । अविवेष्टत्.। उग्ववेष्टत् ) “विभाषा बेष्टिचेष्ठ्यः, इति
चङ्परे णावभ्यासस्य पक्षे ऽकारः । कर्मादौ वेष्व्यत इत्यादि ॥ २९२ ॥
चेष्ट चेष्टायाम् ॥ वेष्टिवत्, अकमैकस्त्वयम् ॥ २५३ ॥
` ` गोष्ट रोष्ट संघाते ॥ (गोष्ठते । जगोष्टे। गोष्टिता । रोते । लुखोष्टे। रोष्टिता ) इत्यादि,
वे्टिवत् ॥ २९९ ॥
घट् चने ॥ ( घटते । जवे । घट्ितेत्यादि ) 1 अयं चुरादावपि ॥ २९६ ॥
¦ स्फुट विकसने ॥ ८ रूफोरते । पुसफुटे । सूफोितेत्यादि । पुरूफुरिषते । पुरुफोरिषते ।
स्फुरित्वा । स्फोटित्वा ) । “रलो व्युपधात् इति कित्वविकल्पः । ( पोस्फुटव्यते, पोस्फ्
दीति । पोरूफोटि । अपोरूफोट् । स्फोटयति । अपुस्फुरत् ) 1 अयं तुदादावपि, विशरणारथग्र
परस्मेपदिषु, मेदनार्भश्चुरादौ ॥ २९७ ॥
+ अटि गतौ ॥ ( अण्टते । आणण्टे । अण्टिता । अण्टिटिषते । अण्टयति । आण्टिटत् ) ।
«नन् न्द्राः” इति नवजं द्विरुच्यते ॥ २९८ ॥ ` ¦
वटि एकचर्यायास् ॥ एकचर्यां सहायगमनश् । ( वण्ठते । ववण्टे । विवण्टिषते वाव-
श्डीति । वावण्टि । ) ष्टुत्वम् । चत्वैम् । खोटि देद्धित्वे ष्टुत्त्मे जगत्वे (वावण्डि) । कुडि अ-
बावन् । ( वण्डयति । अववण्ठत् ) । अयमनिदित् स्थौल्य; परस्मेपदिषु ॥ २९९ ॥
मि कठि शोके ॥ इह शोक आध्यानम् । कतुँमेण्ठते उत्कण्ठत इत्य्ैः। “अधीगर्थ, इति
कर्मणि जेषे षष्ठी । मठ मदनिवासयोः, कट छच्छ्रजीवनहत्यमरे परस्मेपदिष्वनिदितौ । कटि
शोकदतीदित् चरादौ ॥ २९९ ॥
: . मुडि पाने ॥ सुण्ठतदहत्यादि ॥ २६२ ॥
हठ बिबाधायाम् ॥ असुं परस्मेपदिष्वपि केचित् पठन्ति । विबाधनं शाय्यम् । ( देठते ।
जिद । हेषिता । इत्यादि, हेठयति । अजीहरत्, अजिहेठत्.) । [काण्यादीनां वा] इति
\७ माचधन
ट । शावुचृत्तौ [ण्ड
णौ चङ्युपधाया हस्वविकल्पः । काणेराणेस्तथा श्राणेभाणेदेठेदं ठेरपीति ण्यन्तस्य भाष्यका-
रेण काण्यादित्वं प्रदरितम् |
बोधिन्यासक्ृता रोटिर्छपिर्वाणिश्च व्हायिना ।
सहिताः पूर्वमुक्ताश्च काण्यादौ पंरिकीत्तिताः ॥
दु्श्चाणि च काण्यादि मन्यते शाकटायनः ।
रोटि तदेव मैत्रेयो धातवो द्वादश सुताः ॥ २६३ ॥
एर च ॥ विपूर्वोयमिति स्वामिकाश्यपौ । मेत्रेयादयस्तु केवरमेघोदाजहः । ८ एते ।
एञंचक्र । एटिता । एटिठिषते । एस्यति । मा भवानिरिठत् ) द्विवचनात् पूर्वैमुपधाहस्व
इत्युक्तम् ॥ २६४ ॥
हिडि गत्यनाद्रयोः ॥ ८ दिण्डते । जिदिण्डे । दिण्डिता । जिहिण्डिषते । जेदिण्डयते ।
जेहिण्डि । अजेहिन् । अजिदिण्डत् ) ॥ २६९ ॥ ` `
, ` . इड संघाते ॥ ( इण्डते । जुह्ण्डे । इण्डितेत्यादि ) पूवेवत्1 अत्र काश्यपः ! आयां
स्तु न पठन्ति । द्रविडास्तु पठन्तीति । भाष्यादोतु हण्डेत्यविगीतसुदाहियते ॥ २६६ ॥
कुडि दाहे ॥ ( ङण्डते इत्यादि । कुण्डः । कुण्डम् ) अच् । खियां ८ कुण्डी ) । “जान
पदङ्कण्डगोणस्थलभाजनागकारनीरकुशाकासुककबराद् ` वृत््यमत्रावपनाङ्त्रिमाश्रणास्थौल्य-
वर्णानाच्छादनायोविकारमेथुनेच्छाकेरवेशोषु” इति अमत्र डीष् । अन्यत्र कुण्डा । वैकल्याः
थोत्रिव पटिष्यते, ` रश्चणा्थश्चुरादो ॥ २६७ ॥
वडि विभाजने ॥ २६८ ॥
मडि च ॥ अत्र स्वामी वडि विभाजने, मडि चेति प्रथक् सूत्रणादर्थान्तरेपि। नन्दी तु
वडि विभाजने, मडि वेष्टन इति भङ्क्त्वा पटतीति । ( वण्डते । ववण्डे । वण्डिता । मम-
०३ । मण्डितेत्यादि । मण्डूकः ) । “शरिमण्डिभ्यामूकण्' इत्युकण् । कूपमण्डूकः । ( उद्
पानमण्डकः कच्छमण्डूकः ) “पात्रेसमितादयश्च, इति क्षेपे सक्तमोतत्पुरूषः । क्षेपश्च कूपे म-
ण्डक इवेत्यदृष्टविस्तारताद्यवगमात् । “करुधमण्डारथम्यश्चः इति युज्विधो भूषणा एव उत्तौ
उदाहतः । तस्याजुदा तेत इति युचः सिद्धत्वान्न त्वस्य युज् नेतीति । मण्ड भूषायामित्यग्र
परस्मेपदिषु, णौ हषे च ॥ २६९ ॥
भडि परिभाषणे ॥ परिहास इति देवः । परितो भाषणं परिभाषणमिति स्वाम्यादयः ।
यः सनिन्द उपाखम्भस्तच्र स्यात्परिभाषणभिति निघण्टुः । भण्डतदइत्यादि । भण्डिलो दूतः ।
““सलिकल्पनिमहिभडिमण्डी? इत्यादिना इरच् कल्याणारभश्चरादौ ॥ २७० ॥
पिडि संघाते ॥ ( पिण्डयते ) इत्यादि । पिण्डिरो माणवकः । पूवेवदिरच् । चुरादाव-
प्ययम् ॥ २७१ ॥
खडि मार्जने ॥ छद्धिन्यग्भावो माजैनम् । सुण्डतदत्यादि। खण्डनार्थः परस्मेपदिषु२७२॥
तडि तोडने ॥ तोडनं दारणं हिंसनं च । ८ तृण्डते ) इत्यादि । (तण्डिः ) । “इन्” इती-
नूप्रत्ययो नाभिवृद्धौ । ` सास्यास्तीति तुण्डिलः । ““तुण्डादिभ्य इलच्च, इत्यत्र स्वाङ्गाद्
द्ारिति गणसूत्रेण बृद्धो वृत्तात्स्वाङ्गादस्माद्विरुच् तुण्डिर एव तुण्डिभः । ^तुण्डिविखिवटे
भैः", इति मत्वर्थीयो भः । तुण्डिलो बहुभाषी 1 “सल्किल्पनी? इत्यादिनेखच् । अयमनिदि
त्परस्मेपदिषु ॥*२७३; ॥
इडि वरणे ॥ वरणं स्वीकारः । हरणमिति मेत्रेयः । (ण्डत । जु हृण्डे । इण्डितेत्यादि ।)
स्फुडि बिकसनदइत्येके परन्ति ॥ २७४ ॥
चडि कोपे ॥ ८ चण्डते ) इत्यादि । ८ चण्डनः ) । “कुधमण्ड०” इति वा “अनुदात्तेतः”
इति वा युच् । ( चण्डारः ) । “चण्डपतिभ्यामाखच्”».इत्यारच् । चण्डारस्यापत्यं, ( चा
ण्डारुकिः) । अत इनि “सुघातुरकड चः “व्यासवरुडनिषादचण्डारबिम्बानाम्'” इत्यकड-
[ने
श्डि] ~ -श्रथस्रगणः। ७५
देश्षोन्त्यस्य । चाण्डारीति श्ञाङ्गरवादित्वात् डीनि तदयुक्तादिति सूत्रकरणे । “[ कुखरर-
कुटकर्मारव्यासवरुडनिषाद चण्डाखभित्रामित्रेभ्यदछन्दस्यु पसंख्यानम्, इति उक्तत्वाच्छान्द्-
खः । (च्ण्डारः । चण्डीति) “कृदिकारादक्तिनः इति ङीष् । अयं चुरादौ च ॥ २५९ ॥
~ शडि सुजायां संघाते च ॥ ताख्व्योष्मादिः । ८ शण्डते ) इत्यादि । शण्डः, असुरपुरो-
हितः । शण्डिलः तीशेखषिश्च ) । “सछिकल्पनी", इत्यादिनेख्च् ॥ २७६ ॥
` तडि ताडने ॥ ८ तडते ) इत्यादि । तण्डः । अच् । ( वतण्डः ) । शवष्टिभागुरिरल्लो-
पमवाप्योरूपस्ेयोः' इत्युपसरगेस्याल्खोपः। वतण्डस्य गोत्रापत्यं, ( वातण्डः । वातण्डः ) ।
“गर्गादिभ्यो यज्», “शिवादिभ्योण्"” इति यनणो । यदा त्विदमपत्यमाद्धिरसं भवति तदा
“4धतण्डाच्च इति शिवाद्यणं बाधित्वायमेव अपत्ये तु सखी छिड्धे “लुक् ख्ियाम्
इति टक । “शाङ्गैरवा्यनो डीन्" इति ङीना वतण्डी । अनाङ्गिरसे तु दगभा-
चात् वातण्ड्यायनी । “प्राचां ष्फ तद्धिते" इति यजन्तात् ऽफः, फस्यायनादेश्ञाः । पित्करण-
सामर्ध्यात्, स्वाथे डीषर्फप्रत्ययाभावे “यजश्चः” इति ङीषि “यस्येति च,» इत्यलोपे #आप-
त्यस्य च तद्धितेनाति* । आपत्ययकारस्यानकारादौ भसंज्ञानिमित्ते तद्धितश्ति च परे रोपे
चातण्डी । अनातीति वचनात् वातङ्यायनीत्यत्र यलोपो न भवति । ८ वितण्डा, तण्डूला ) ।
“ल्ुठितनितण्डिभ्य उच् इत्युखच् ॥ २७७ ॥
पडि गतौ ॥ ८ पण्डते । पण्डितः । गोष्टेपण्डितः ) । “पात्रेसमितादयश्च” इति क्षेपे
सक्षमीतत्पुरूषः तत्रैव पाटादलुक्, गोष्टएव पण्डितो न सदसीति क्षेपावगतिः । पण्डः । अच् ।
पणते्वां “नमन्ताडः । पण्डस्यापत्यं, पाण्डारः । “आरगुदीचाम्?” इत्यत्र रकापि गोधार
इति सिद्धे आरग्वचनादन्यत्रापि भवतीति वृत्ताबुक्तम् । नाराथेइचुरादौ ॥ २७८ ॥
. कण्ड मदे ॥ (कण्डते) इत्यादि । भेदने चुरादिः । अनिषिदिहैव । अदादौ च पर-
स्मेपदी ॥ २५९ ॥ ॑
खडि मन्थे ॥ खुडीत्यप्येके परन्ति । (खण्डते । खण्डः ।) खडि भेदने चुरादिः ॥२८०॥
ड होड अनादरे ॥ (देडते । जिदेडे । हेडिता । जिहेडिषते । जेदेड्यते । जेहेडिड । हेड-
यति । अजिहेडत् ) । ऋरदित्त्वान्नोपधाहस्वः । एवं (होडत जहोडे) इत्यादि । होडः । पचा-
द्यच् । होडउडवाचरति । (होडते) [आचारेऽवगल्भक्तीबहोडेभ्यः क्कि्वा ] इति क्विपि “सनाद्य-
न्ता”इति धातुत्े खादयः । होडादीनामकारस्यानुदात्तत्वानुनासिकत्वयोः प्रतिक्ञानात् “अनु-
दात्तङितिः, इति, तङ् । तथा च भाष्यम् । सवेप्रातिषदिकेभ्यः क्िबित्युक्त्वा न तदी दानी
गल्भायनुक्रमणं करव्यं, कत्तेव्यं च, आत्मनेपदाथेमनुबन्धानासङ्क्ष्यामीति क्िब् भवति,
“कलैः क्यङ्सलोपश्चे” इति उपमानात्त्कतैः सुबन्तादा चारे क्यङति क्यङ् , उपमानस्य
कवैत्वं संनिधानादाचरणक्रियापेक्ं, रोपश्चेति चशब्दस्यान्वाचयरिष्टत्वात् यत्रान्त्यः सकारः
संभवति तस्य रोपः, स च व्यवस्थितविभाषया, ( होडायते ) अनुनासिकत्वप्रतिक्ञानं
क्रिप्संनियोगेनेवेतीत्संज्ञाया अभावात् “अङृत्सावेधातुकयोः” इति दीधः । हेड् वेष्टनइति
धादौ । होड गतावित्यम्रे परस्मैपदी ॥ २८२ ॥
वाड आप्लाव्ये ॥ वशादिः । आप्टवनमाप्कवः । (वाडते । अववाडतेत्यादि) ॥२८३॥
द्राङ् ध्राड् विशरणे ॥ द्राडते । ध्राडतहत्यादि ॥ २८९ ॥
` शाड् शखाधायाम् ॥ शाडतद्त्यादि । लडयोरेक्यात् शारतहति काश्यपः । अत एव
मैत्रेये रूपशाी शारेत्युदाहते, “लस्य इत्यत्र भाष्यकैयटयोः श्चाठेति श्यतेरुगप्रत्यये च्ु-
त्पादनीयः । ( शारीनः, अष्टः ) “क्ारीनकोपीने अश्ष्टाका्ययोः"” इति खनि निपातितः ।
गवां शाखा, ८ गोशारं, गोशाका ) । विभाषा सेनासुराच्छायाशाखानिश्ानाम्* इति
सेना्यन्तस्य तत्पुरुषस्य वा नपुंसकत्वं, गोशाटे जातः । गोशाखः । “तत्र जातः इत्यण्,
“ल्थानान्तगोशारुखरशालाच्च” इति लच् । लिङ्गविरिष्टपरिभाषया गोश्चाराशब्दादप्यणा
७६ ` धातुवृत्तौ- ( शो
ज्ुरभवति । एवं . खरशालः । वत्सशालायां जातः, वत्सन्चारः । वात्सशाखो वा । “वत्सका-
खाभिजिदश्वयुक्शतभिषजो वा? इति अणो वा लुक् । शालिः, अत इनितीनर । शारीनां
भवनं क्ष्रं, शालेयम् । “्रीहिशाल्योढेक्", इति ठक् ॥ अद्ादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥२८६॥
शौ गवं ॥ इतो गङ्चन्ता उदात्ता उदात्तेतः । ८ शौटति । शशो । शौरिता । शौ.
रिष्यति । शौटतु । अन्लौरत्। आशिषि शौव्यात्। अौदीत् । अश्ौरिष्यत् । शुशोरिषति +
श्लोशौव्यते । सोशौटि ) । अभ्यासस्य हस्वः । गुणः । ८ शौटयति, अश्चशौटत् । शौटीरः ) ।
० इतीरन् ॥ २८७ ॥
बन्धे त्यादि ॥ २८८ ।
7 > अन्माद ॥ दविलौस्तृरीयन्तः । तथा च “तस्य परमाश्नेडितम् इति इश्यते,
अत्र न्यासे आ्रेड्यते आधिक्येनोच्यतइति, गन्तमध्ये पारस्तु तदथेसाम्यान्नाथतिवत् ।
८ ्रेटति । म्केडतीत्यादि ) ॥ २९० ॥ | त
कटे वर्षावरणयोः ॥ अयमनेदिदेव । ( कटति चकार कटित ) इत्यादि । ( अकटीत् ) ।
“अतो हलादेः इति वा बरृद्धिः “ह्यधन्तक्षणर्वसजागृणिहव्येदिताम्", इति एदितां निषि-
ध्यते । ( कटः ) । पचाद्यच् । ( करी ) । कटात्त श्रोणिवचनहति ङीष् । निकटे वसति नेक-
रिकः, “निकटे वसति” इति सक्तम्यन्ताद्वसत्यथं टक् । (काटोङ्खनं,) अधिकरणे संज्ञायां घज् ।
( कटीरः ) । जघनं कन्तुकम् । शश इत्यादिना डीरन् । कटिरं चमे । असिन्रादिनेरन् ।
कयितरं चम । अशित्रादिभ्य इतीत्रः ( कटकम् ) । “न् शिल्पिसंहयोः”, इति क्ुन् । (कटुः)
बाहुर्कादुप्रत्ययः । ( कटूवरः ) । ““छित्वरछत्वरधीवरपीवरमीवरचीवरनीवरगह्वरकटवरसय-
द्रा” इति वरचि निपात्यते । चटत्येकदति काश्यपः । चटतीत्यादि पूवैवत्। ( चाटः ) +.
‹सनिजनिचटिदिभ्य उण” इति उण् । ( चटुः ) । बाड लकादुकारः । ८ चटुलः ) । बाहुल-
कादुरुच् । ( चटकः ) । ““ुन् शिल्पिसंयोः” इति छन् । ( चटका ) । अजादिपााह्वाप्+
“प्रत्ययस्थात्? इतीत्वाभावश्च । चटकाया अपत्यं; चाटकैरः । “चटकाया रेरग्" इत्येरक् |
[चरकाच्चेति वक्तव्यात् ] चटकस्यापत्यमांप चाटकेरः, च्ियां त्वपत्ये [च्ियामपत्येलुग्वक्तञ्यः]
इति रेरको लकि चटकेति भवति । भेदनार्थोयं चुरादौ ॥ २९१॥ ॑
अट पट गतौ ॥ ( अटति । भट । अटिता । अरिष्यति । अटतु। आटव्। अरेत् ) 1
आशिषि ( अव्यात् मा भवानटीत् ) “नेटि इति सिचि ब्रद्यभावः । ( अटिरिषति। अटा-
व्यते ) [ सूचिसूत्रिमून्र्यव्यत्येशु्णातीनासुपसंख्यानम् ] इति यङ अजादित्वात् व्यशब्दस्य
द्विर्वचने ऽभ्यासस्छ "्दीर्घौकितः इति दीधः । नन्वत्र यञ्व कायां निमित्तं च, एकस्य कार्थि-
निमित्तत्ये च विरुदे । नैतत् । आकारभेदात्, अनभ्यासाकारेण कायौ यजञाकारेण निमित्तम्,
तथा हि । देवदक्तशारायां ब्राह्मण आनीयतामित्युक्ते यदि देवदन्तोपि ब्राह्मणश्च शारास्थश्च
भवति तदा सोप्यानीयते, यङ्लुकि “सन्यङोः” इत्यस्य षष्ठयन्तत्वात् यड्पेश्चया पूर्वस्य का-
याभावात् ^न लमत" इति प्रत्ययलक्षणस्य ` प्रतिषेधाभावाद्यडन्तत्वाद् अटशाब्दस्य द्विर्वचने
हरादिकेषे “"दीर्घाकितः"» इति दीं सवणेदीं च तिप् त्वे (ग्ट) इति भवति । श्द्प्ते त॒ ।
( आटीति । आहः । आटि । आटसि ॥ आद्र; । आटांचकारेत्यादि. ) । आडदीत्यत्र हेधि-
मावे षटत्वे पूरैस्य जशूत्वं डकारः । रङ़ इल्ङ्यादिना तिस्योरूपि (आद् । अटतीत्या ।)
अचि टाप् । तां करोति । ( अटायते ) अगाव्येत्यादिना क्यङ्, कुरस्य (अटा कुल्टा ।) शक-
न्घ्वादित्वात “कुक्टाया वा” इति निर्द॑शाद्वा पररूपं, ुर्टाया अपत्यं, (कौलयिनेयः । कौल-
देयः) । स्नीभ्यो ठकि .“कुख्टाया वा” इति पक्षे `इनडादेशोऽन्त्यस्य । यदायं कुर्टाराब्दः
द्रायां वक्तते श्चुदढरा दुःशीखा अङ्हीना वा तदा “श्षुद्रास्यो वा” इति दरूकिं कोट्टेर इति
अवति, तदभावे वाशब्देन ठकि कोर्टेय. इति । अयाव्यौ । [ पेरिवियापरिसर्याख्गयाराव्याना-
मुपसंख्यानम् ] इति.गसनमान्र प्रत्यये यकर द्विवेचनहरादिशेषाभ्य्रासदीधषु,. निपात्यते +
र्ट] प्रथमगणुः । ७७
८ पटति । पपाद । पेटतुः । पेरिथ । परिता अपटीत्। अपारीत् ) “अतो हलादेः” इतिवृद्धिः।
.( पिपटिषति । पापव्यते, पापटीति । पापद्टीत्यादि । पाटयति । अंपीपटत् । पराटूपटः ) ण्य-
न्तात्पचाद्यचि [ पटेणिलुक् चोक् चाभ्यासस्य ] इति णिलुक्, द्विवचनममभ्यासस्योगाम उप-
धादीरधैश्च, ऊको दोर्घोचारणसामथ्यांत हस्वस्यामावः अस्यागमत्वसाम्याचच हलादिदोषः ।
अन्यथादेश्चमेव विदध्यादुकारम् । “अभ्यासस्यानचिः इति वा हरादिशेषहस्वयोरभावः,
भभ्यासस्य यदुक्तं तदेचि नेति “णेरनिटि इति णिरोपे सिद्धे लुग्वचनं प्रत्ययरक्षणे वृद्धेर-
भावार्थ, पाव्यका सुराविशेषः । पाव्यकाखावदातसुरायामिति स्थुखादिपाखात् ण्यन्तादस्मात
छन् । पटुः, “कल्पाटिनमिमनिजनां गुक्पटिनाकिधतश्च इत्युप्रत्यये यथासंख्यात्पटादेशाः,
अत्र गुगेक आगमः, अन्ये आदेशाः, पटोर्भावकर्मणी ) पटिमा । “पृथ्वादिभ्य ` इमनिज्वा"?
इतीमनिच्, “2; इति टिरोपः । तदभावे ““इगन्ताचच रधुपूर्वात्?” इत्यणि पाटवम् । गोष्ट
पटुः । “पात्रेसमितादयश्च इति क्षेपे सक्तमीतत्पुरुषः तत्रेव पाठादल्धुक्, गोष्ठ एवपटुने सदसीति
क्षेपावगतिः । (पटाका) । 'शल्पिरिपदिभ्यो निदित्याकिन्निच्च'› । (पटलम् ) । “ठृषादिम्य-
श्रित, इति कलप्रत्ययः चिच्च । परकिका, सत्तायां कन् । ८ पटीरः ). । छदइत्यादिनेरन् ।
८ पाटलम् ) । ण्यन्तात्करप्रत्ययो बाहुरुकात् । ८ पाटली ) । “जातेरखीविषयादयोपधात्”
इति डीष् । पाटस्याः पुष्पाणि, पाटलानि । “बिल्वादिभ्योण्” इति विकारावयवयोरण् ,
तस्य “ुष्पफरमूलेषु बहुलम्” इति लप् तत्रैव बहुरग्रहणान्न भवति, लपि हि कोशीतक्याः
फलानीत्यादिवत् “लुपि युक्तवदृव्यक्तिवचनेः इति युक्तवद्धावः स्यात् ॥ २९३ ॥
रट परिभाषणे ॥ रटतीत्यादि । (परिराटी) । “संए्चानुरुधाङ्यमाड्यसपरिखसंखजपरिदेवि-
संज्वरपरिक्षिपपरिरेटपरिवदपरिदहपरिमुहदुषद्विषद्ुहदु हयुजाक्रीडविवचत्यजरजभजातिचरापच-
रासुषाभ्याहनश्च", इति परिपूर्वादस्मात्ताच्छीलिको घिनुण् । (परिराटकः) । “निन्दहि सा” इ-
त्यादिना बुन् ताच्छीलिकः ॥ २९४ ॥ ५०५ |
लट बाल्ये ॥ लटतीत्यांदि । खट्वा । “अशुश्रं्ुपुटिरूटिकाणिखयिपरिशिभ्यः कन्,» इति
कन् । खाटयतीति खाटः । ण्यन्तादच् । केवलाद्वासंज्ञायां घञ् ॥ २९९॥
शट स्जाविशरणगत्यवसादनेषु ॥ ( शटतीत्यादि । राटकः ) । ` घजन्तात्संक्ञयां कन् ।
८ शाटी ) । जातिलक्षणो ङीष् ॥ २९६ ॥ |
वट वेष्टने ॥ ( वटति । ववाट । ववतुः ) वादित्वादेत्त्वाभ्यासलोपाभावः । ( वरि: ) ।
«“इनू्' इतीन्प्रत्ययः । (वटिभः) “तुन्दवलिवटे भैः इति मत्वर्थे भः । (वटकः ) । “सत्तया
कन्» वटका अन्नमस्यां पौणमास्यां वटकिनी पौणमासी । “तदस्मिन्नन्नं प्राये संज्ञायाम्”
इन्यत्र [ वटकेभ्य इ निवक्तव्यः ] इतीन् । घटादावयं परिभाषणा्ैः । .पट . वट ग्रन्थइति
कथादौ । व वेष्टनइति क्षीरस्वामी । यस्तु तत्र विभाजना्ैः तं वटीति शाकटायनादयः परन्ति ।
वटी विभाजनइति इरैवाग्रे चुरादौ चानदन्तेषु ॥ २९७ ॥ ` `: |
किट खिट त्रासे । ( केटति । चिकेट । कैटिता । चिकरिषति । चिकरिषति । किरित्वा
कैचत्वि त्यादि । एवं खेटतीत्यादि । (खेटः) । “हरइच, इति संजयां घञ् इह त्रासो भयोत्पा-
दनम् । किटिगत्य्थाग्रे भविष्यति । इहैके न पठन्ति । मेत्रेयादीनाम्थैमेदात् पुनः पाट इत्य-
भिप्रायः ॥ २९९ ॥
, शि पिर ५ ॥ आद्यस्तार्व्यादिः, अपरो मृद्धैन्यादिः । ८ शेटति ) । सेटतीत्यादि
किरिवत् । (सिसेटिषति) इत्यत्र “स्तौतिण्योरेव, इति नियमान्न षत्वं, षोपदेशफलं तु (सेषि-
व्यते । असीषियत् ) इत्यादौ ॥ ३०१॥; : ‰ ¦ ¦ | ¦: ;. ;
- जट क्ट सद्ाते ॥ ८ जटति । जजाट । जेरतुः ।. जय्ता 1. जटा । ) अजादित्वा्ाप् ।
निन्दिता जगा अस्य जटालो जटिलः । जटाघटाकलाः कषेपदति सिध्मादौ पिच्छादौ च पाग-
डननिल्चो । जटीति भाष्यकारप्रयोगाद् अनदन्तत्वेपीनिः ८ श्चटति । जक्ञाट । जञ्चरतुः । रटि-
७८ धातुवृत्तो- [भट +
तेत्यादि ॥ ३०३ ॥
भट खतो ॥ ( भटति ) । भवित्रं शूलेन संस्कृतं मांसमिति निषण्डुः । वेतनमित्युणादि-
वृत्तौ । अशित्रादिम्थ इतीत्रः । अयं घटादिः परिभाषणारथैः ॥ ३०४ ॥
तर उच्छ्राये ॥ ८ तटति ) । तगोस्या अस्तीति तटिनी । “अत इनिरटनो" इति मत्वर्थ
इनिः । ८ तटी ) । गोरादिपाान् ङीष् । तड आधघातदईति उकारान्तश्वरादौ ॥ ३०९ ॥
खट काङ्क्षायाम् ॥ ( खटति । खट्वा ) । अ्ुष्रषीत्यादिना छन् । खट्वाखूढो जाल्मः
“खट्वा क्षेप इति क्षेपे गम्यमाने द्वितीयान्तस्य खट्वाशब्दस्य क्तान्तेन तत्पुरुषः ॥ ३०६ ॥
णट नृतौ ॥ अच्र पुरुषकारे णट रृत्तावित्यपिं क्षीरस्वामा, इत्युमयथापि नतेनमेवाथ इति
अयं णोपदेश्चः । रृतिनन्दीति णोपदेशपयुदासवाक्ये नाटीति सवृद्धिकैस्य ग्रहणादस्य घटादि
त्वान्मित्वात् नारिरूपामावादग्रहणम् । यदाह हरदत्तः । “जासिनिप्रहण, इत्यत्र नट नृता
इत्यस्य घर्टादिपरितस्या ग्रहणं, विक्रतनिदं शादिति, अत एव णोपदेशपयदासविवरणेपिं न्यास
पदमञ्नरीपुरुषकारादिभिरवस्यन्दनार्थेस्य चौरादिकस्य ग्रहणं कृतम् । ननु क्षीरस्वामी घटादौ
नट चृताविति परित्वा नटयति शाखा इत्युदाहृत्य नृत्त नाटयतीति वक्ष्यति, अवश्यं हरदन्ता
दिभिरप्युमयन्र पाठसामर्थ्यांदस्य नारयतीत्यङ्खीकायं, तत्कथमुक्तं विकरृतनिटंश्ञादिति । उ-
ख्यते । द्वयोगरेहणे नरीत्येव निदिशेत् न नाटीति विङ्कतं, तत्सामर्थ्यात् यस्य नारीत्येव रूपं
तस्येव पर्युदासो विद्षास्यते न तु यस्य नटिरूपं नारिरूपं च । ननु योऽस्ति घटादिधातुनि्त्यं
नरिरूपमापन्नः, स एव विकृतनिदेशेन व्यावत्त्यते, मेवम् । ये ऽष्यत्र परिता घटादौ प्यन्ते
न ते प्रथग् धातवः, किन्तु मित्तवाथेमेव तेषामनुवाद् इति तत्र स्थितत्वात् । इह ॒नृत्ति्नैतैनं,
यत्कारिषु नटन्यपदेश्चः । न तु मागेदेशीरब्दाभ्यां प्रसिद्धं नृत्त नृत्यं च, यत्कारिषु नत्तेकन्य
देशः । तत्र वाक्यार्थाभिनयो नाय्य, पदार्थाभिनयस्तु नृत्यम् । अभिनयशून्यः पुनः शाखो
क्ताङ्गभङ्धः स्वगाच्रविक्षेपो त्त इति तद्विदः, नेषण्डुकानां तु ताण्डवं नटनं नाटय खास्यं द्यं
च नैनमिति अभेदन्यवहारो निरूढलक्षणया नेयः । ८ प्रणरतीत्यादि । नी ) । गौरा -
दित्वान् ङीष् ॥ ३०७ ॥
पिट शब्दखह्तयोः ॥ (पेटति। पिट । पेरितेत्यादि । पिपिरिषति । पिपेरिषति । पिरि-
त्वा । पेरित्वा । पेटयति । अपीपिखत् । पिटकम् ) “छन् शिल्पिसंलयोः" इति कन् । (पिय-
कः) । पिटाकादयश्चेत्याकः ॥ ३०८ ॥
हट दीक्षौ ॥ ( हटति । जहाट । हटिता। अहदीत् । अहाीदित्यादि । हाटकम् ) ।
“संज्ञायां चः इति ण हुख्काद्यञ्चियामपि हारखब्दात् कन्वा ॥ ३०९ ॥ `
षट अवयवे । ८ सेटति । ससाट । सेरतुः । सरिता । सिसटिषति ) “स्तौतिण्योरेव
इत्यषत्वम् । ८ साटयति । असीषरत् । सटा ) । अजन्ताटटाप् ॥ ३१० ॥
लुट विलोडने ॥ एतदादयः पाठत्यन्ताष्टवगतृतीयान्ता इति कोलिककाश्यपनन्दिदरवि-
डाः । ते चास्मादनन्तरे पिगहटी च पेडुः। ( खोटति । दखोट । खोरिता । टलटिषति । ल-
रोटिषति । छरित्वा । रोटित्वा । खोरयति । भलुलरत् । अदखोटत् ) । काण्यादित्वादुप-
धाहस्वविकसर्पः । टसूतरे सुधाकरः, छर विरोडन इति लखान्तोपिं इश्यते । रोरद् भुजाकार-
जरह त्तरङ्मिति माघः । उख्योरेकलत्वस्मरणमिति वा प्रतिविधेयमिति । अयं दिवादावपि ।
भाषा्थहचुरादौ । प्रतिघाते द्तादौ इति । स्तेयाथैः परस्मेपदिषु । खटतिः च॒रादौ ॥ ३११ ॥
चिट परपरेष्ये ॥ (चेरतीत्यादि) । पूववत् । काण्यादित्वाभावो विशेषः । ८ चेटी ) । इन-
न्तात् ““सवेतोक्तिन्नर्थादित्येके” इति डीष् ॥ ३१२ ॥ ॥
विट शब्दै ॥ ( बेटतीत्यादि । विटः ) । इगुपधलक्षणः कः । ( विटपः ) बिखपविष्टपविशि-
पोर्पा इति निपातितः ॥ ३१३ ॥ `
विट आक्रोशे ॥ बलादिः । बेटतीत्यादि । हरेत्यत्र के चित्पठन्ति, हेठतीत्यादि ॥३९४॥
इट ] ¦ प्रथमगणः | ७२.
इट किट कटी गतौ ॥ अत्र मैत्रेयः । करीति हस्वान्तं पठन्तीति चतुथं धातुसुक्त्वा मता-
न्तरेण दीर्घान्तं पटन् $ इति चतुर्थं धातुं दीर्ुक्त्वा फलं च व्यपदे दिवद्धावेन गुरुमते इजा-
दित्वात् अयांचकारेत्यामू्सिद्धिमाह । क्षीरस्वामी तु त्रयो धातवः । तृतीय शदिदित्यङीछत्य
करित्वा कटवा, कट्वानित्युदाहत्य ॐन्ये कटीति धात्वन्तरं प्रश्िष्टमाहुरिति चोक्त्वा कणट-
ति। कणटकः । “उद्यति दिननाथे याति शीतांखयुरस्तम्' इति चोदाजहार । सम्मतातरद्धिण्यो-
` स्तु कटि इति चत्वारो धातव इति व्याख्यायि । धनपार्शाकटायनौ च्रीनेव धातूनाहतः ।
अयं पक्षः समथितः पुरुषकारेण । यदाह, इईइति हस्वः दीर्घा धातुः प्रस्तुत्य अन्ये पुनरुभा
वपि न पठन्ति । व्यक्तं चेतत् धनपोर्शाकटायनबरत्योः । अपि च शो गरवैहत्यादिकान् काँ
श्चन धातून्पठित्वा अन्ते चोदात्ता इत्युच्यन्ते तच्चास्मिन्प्रकरणे ऽयतेरपि पाठे सति तस्य
अनिटस्वरान्तो भवतीति दृश्यता मित्यनुदात्तत्वात् प्राचुर्याभिप्रायेण कथं चिन्नेयं स्यात्,
यथाह मेत्रेयरश्चितः । उदात्तत्वमयतिवर्ज भ्रामन्यायेनोदात्ता इत्युच्यन्ते इति, स॒ चाथं
न्यायः सुनिश्चित एवायतेः पटे शोभते, विप्रतिपन्ने पुनरुदात्तत्वोक्त्याञ्जस्यवशादपपाठ एव
ज्यायान् । उदयतीत्यादि चेवमसाध्वेवास्त्विति हरदत्तस्याभिप्रायोयमेव पश्चोऽभिमतः ।
यदाह “उपसैस्यायतोः” इत्यत्रायतिरनुदात्तेत्कथं तहि उद्यति विततोर्ध्वरदिमरलाविति
परस्मेपदं, किमनेन वन्यगजशोचेन, यदि वा पचाद्जन्तादुदयशब्दादाचारक्रिपि खद् । के
चित् तु इटकिटकटीत्यत्र इकारमपि धातुं पठन्तीति । वृत्तिकारोपि प्रायेणात्रेवानुद्धखः । यदाह
^एतिस्तुशासु"' इत्यत्र क्यपि इत्य इत्युदाहृत्य कथमुपेयमिति, ईइत्यस्येतद्रुपमिति । यदि
हीमौ स्यातां प्राथम्यादनथोरेकमुपाददीत । अथोदाहरणानि । ८ एटति । इये । ईयतुः ।
इयेटिथ ) । पिद्टवनेषु “द्विर्वचनेचिः” इति गुणस्य स्थानिवत्त्वादिटशब्दस्य ्विस््तौ दलादि-
शेषे “अभ्यासस्यासवर्णंः, इति इयङ् । नन्वेवं गुणस्य स्थानिवत्त्वादवश्यं स पुनः प्रवत्तेयित-
व्यः, तस्यां च दशायां गुणादन्तरङ्खत्वात् सवणैदी्धेण भाव्यम् । न चास्ति वा्णादा डं बरीय
इति, यत इदमाङ्गवाणेयोः समाननिमित्तत्वे प्रवसते । न च कार्यौ निमित्तत्वेनाश्रीयते, सत्यम्
इदानीमेवाभ्रे परिहरिष्यते ( एटितेत्यादि । एरिटिषति । एटयति । मा भवानिरिःत् ) ।
णिलोपस्य “द्विवेचनेचिः इति स्थानिवत्त्वादिशब्दस्य द्विवचनम् । अतः पूर्वमेवोपधाहस्व
इत्युक्तम् । ८ केटति । चिकरेट । केदिता । चिकेरिषति । किटित्वा । केरितखेत्यादि ) ।
८ किटिः ) । इगुपधादितीन् कित्त्वान्न गुणः । ( कण्टति । चकण्ट । कण्टिता ¦ कण्टकः ) ।
संज्ञायां छन् । ( कण्टकितम् ) 1 तारकादित्वादितच् । अनिदिद्रा । एवं (कटतीत्यादि) । इ
इति चतुथेधातुवादिनाम्, ( अयति । इयाय । इयतुः । इयुः । इययिथ । इयेथ ) । भारद्रा-
जनियमादिडविकल्पः । (इयय । इयाय । इयिव । इयिस ।) पिद्रचनेषु । गुणन्ुद्धयोः द्विव -
चनेचिः” इति स्थानिवत्त्वाद् इकारस्य द्विवचने “अभ्यासस्यासवण इतीयङ् । अन्यत्र
पू्बदियङ् । स्थानिवद्धावादिश्दस्य द्विरुक्त पुनरियङः प्रव्तैनायां तं बाधित्वा ““एरने-
काचः, इति प्रां यणमन्तरङ्गत्वाद्वाधित्वा सवणेदीरधैः । पुनरियडादेशः । यदापि सवणैदीर्ष-
स्य यणरचेकार आश्रयो भवति स्थानित्वेनेति समानाश्रयणे वार्णादाङ्गं बलीय इति दीर्घं
बाधित्वा यण् प्रवत्तेते ततोपीदमेव रूपम् । अत्र पक्षे इययिेत्यत्रापि न दोषः । यतस्तत्रापि
समानस्थानित्तवे चास्ति समानाश्रयणत्वं दीधेगुणयोः । एवमपि न सिद्धयति, यदत्र दिर्चन-
काले ऽपहृतो गुणः पुनः प्रवत्तेते, ततश्चानादिष्टादचः पृव्वेत्वेनाभ्यासो इष्ट इति तस्य “अ-
भ्यासस्यासवणंः” इति इयडिः क्तव्ये गुणस्य स्थानिवत्त्वाद् असवर्णं इति प्रतिषेधः स्यात्,
एवं तहिं अत एवासव्णग्रहणसामर्थ्यात् स्थानिवत्त्वं न भविष्यति । नन्वयमस्ति वचनस्या-
वकाशोऽत्तंरिि द्विवचने *“अत्तिपिपरत्योश्च" इति अभ्यासेत्वे इयतति इयत इत्यादि । नैतत् ।
न द्यकसुदाहरणं योगारम्भं प्रयोजयति । इयति प्रयोजने अभ्यासस्यार्तोचित्येव व्रयात्।
उबोणादि तु न प्रयोजनं तस्य छान्दसत्वे तन्वादीनां छन्दस्युपसङ्कयानमिति सुवगांदिवदुवङः
(. . धातुवृत्तो-- [ मडि
सिद्धत्वात् भांषायामामा भाव्यम् । ८ एता । एष्यति ) । स्वरान्तत्वादनिटत्वम् । ( अय-
त॒ । आयत् । अयेत ) । आशिषि ८ श्यात् ) । “अङ्ृत्सार्वधातुकयोः"” इति दीधः । ेषीत् 1
मा भवानेषीत् । रैष्यत्। कम्मणि हईैयत इत्यादि । स्यादौ .चिण्वदिरि वृद्धौ आयिष्यतेत्या-
दि । ( ईेषिषति ) । “अज्छनगमां सनिति दीधैः । “इको अट्” इति सनः किनत्वान्न
गुणः । आययति । मा भवानयियत् । णौ चडि वृद्धयाययोः “गौ चडि इति हस्वे णिरोपे
तस्य स्थानिवत्वेन यिराद् स्य द्विवचनम् । (इतः । इतवान्)। प्रेत्य । ल्यपि “षत्वतुकोरसि
द्धः" इति एकादेशस्यासिद्धत्वाद् हस्वनिबन्धनस्तुक् । किटेति मेत्रेयमतेन त्रासे गतः । क-
रिश्च वर्षावरणयोः ॥ ३१७ ॥
मडि भूषायाम् ॥ ( मडिति । ममण्ड । मण्डितेत्यादि ) + मण्डते कन्या स्वयमेव ।
अमण्डष्ट कन्या स्वयमेव । भूषाकमैत्वाद्यक्चिणोनिषेधः । ८ मिमण्डिषित । मामण्डयते ।
अमामन् । मण्डयति । अममण्डत् । मण्डनः ) । “क्रुधमण्डार्थभ्यश्च'” इति युच् । मण्ड इ-
ति विभागे गतः ॥ ३१८ ॥
कुडि वैकल्ये ॥ कुण्डतीत्यादि । कुण्डत इति दाहे गतम् । अत्र स्वामी । कुरीति कौशि-
कटुर्गाविति, शाकटायनः पुनः प्रकरणानुरोधेन डान्तमेवाध्यगीषटं ॥ ३१९ ॥
सुट प्रमदेने ॥ ( मोटति । सुमोट । मोटिता । सुसुटिषति । ममोरिषति । मुटित्वा ।
मोरित्वा ) । “रलो व्युपधाव,, इति कित्त्वविकल्पः । सुडेति धनपालः । पुडिति पकारादि
डान्त इति शकाटायनः । क्षीरस्वामी तु द्वावपीदितौ पपाठ । मेत्रेयस्त्वमुं गन्तमेव परित्वां
सुडि खण्डन इति चाग्रे पठित्वा पुडि चेत्येकहत्याह । सुट प्रम्दनाक्षेपयोरिति तदादौ । मड
संचूणेनदति चुरादौ ॥ ३२० ॥ |
डि अल्पीभावे ॥ च॒ण्डतीत्यादि । चुटति दु्गः। चुटच्छेदनइति तुदादौ । चुटच्युटी
द्वावपि च॒रादौ ॥ ३२१ ॥
डि खण्डने ॥ मुण्डतीत्यादि । मुण्डः तं करोतीति (मुण्डयति ।) ““मुण्डमिश्ररलक्ष्ण्व-
णव्रतवस्त्रहलकल्ड्ृतस्तूस्तेभ्यो णिच्” इति करोत्यथ णिचि णाविष्ठवदिति टिलोपः । ८ य-
वनमुण्डः । काम्बोजमुण्डः ) । मयूरव्यं सकादित्वादिशेषणस्य परनिपातः अत्र मेत्रेयः । पुडि
चेत्येके । (पुण्डति । पुण्डः । पुण्डरीकमिति) । उकारवत् पवर्गादिप्रकारणादिहायं निदिश्यते
खडि भूषायामिल्युकारवन्न भवति इति डकारान्तोप्यकारवतत्वादादौ निदिंष्ट इति मैत्रेयः ।
अच्र जरि खण्डनप्रमदैनयोरिति कचिद्धातुकोशे पट्यते । मत्रेयादयस्तु न पठन्ति । तच्राद्य-
पाठ एव ज्यायान्यदिहैवाग्र छठि शोषणईति भविष्यति, अस्मिन् हि सति तस्य रूपामेदाद्
दोषणग्रहणमपीरैव कर्तव्यं स्यात् ॥ ३२२ ॥
रूटि ल्टुठि स्तेये ॥ ( रुण्ठति । लण्ठतीत्यादि ) । रूषिदिटीत्येकइति क्षीरस्वामी । शा-
कटायनस्तृतीयान्तौ पपाठ । रोठतीति विरोडने गतम् । लर प्रतिधातइति यजादौ । रू रो-
-घणईइति चरादौ । तत्र र्टेत्येके ॥ ३२४ ॥
` स्फुटिधिशरणे ॥ अयं पाठो मैत्रेया दीनाम्(१) । ८ स्फोठति । पुरुफोट । स्फोरिता ।
पुसुपफुखिषिति । पुरूफोटठ्षिति । स्फुरित्वा । स्फोटित्व। ). इत्यादि । इकाररेफयोः “उपदेशे
जनुनासिक इत्” “हलन्त्यम्” इतीत्त्वं, तेन लङि “इरितो वा? इति परस्मेपदे विधीयमानो
ऽइविकल्पो भवति । ८ अस्फुटत् । अस्फोटीदिति ) । “इदितो नुम् धातोः", इति नुम् अ-
न्तेदितो विधानादस्य न भवति । स्फुटेति चन्द्रः । अस्याङ् नास्ति । स्वामिकारयपो तु
सूफट स्फुटि स्फुटिरिति न्नीन् धातून् पठतः । ८ स्फुण्ठति । स्फोटतीत्यादि स्फुटा ) । अच
दाप् ! स्फुट विकानद्रत्यात्मनेपदिषु गान्तः ॥ ३२९ ॥ ` |
(१) देवेत्यधिकं कचित् पुर ।
रः छै / श
1 भ्रथमगरः 1 ८१.
पठ व्यक्तायां वाचि ॥ (पठति । पपाठ } पेठतुः.। पठिता । अपारीत् ) पाठयति शटो-
कं पुत्रमित्यादि ॥ ३२६ ॥ . । ं
सल ॥ (वति \ वया । ताद ) । वदत्तो । चह
मठ कट मदनिवासयोः ॥ अयं पाठो मेत्रेयस्य । अन्येषां मट मदनिवासयोः । कट छच्छर-
जीवनइति । ( मठति । कठति ) । इत्यादि । ( कटः ) । अच् । कटेन प्रोक्तं च्छन्दः “'कला-,
पिवेशम्पायनान्तेवासिभ्यश्च, इति वेशम्पायनान्तेवासित्वाण्णिनिः । तस्य “कठ्चरकाल्ल-
क्, इति लुक् । “छन्दोव्राद्मणानि च तद्विषयाणि, इति नियमात् तदधीते तथेव” इति
अध्येतृषेदितप्रत्ययान्त एव प्रयोगाहेः । तस्य चाणः “प्रोक्ताद् लक्” इति लुक् । तदव कटेन
प्रोक्तं छन्दोधीयमानोपि (कटः । कटिनम् ।) ओणादिक इन् । वंशकठिने व्यवहरति (वांश-
कठिनिकः । “कठिनान्तप्रस्तारसंस्थानेषु व्यवहारि” इति कषिनान्तादिभ्यः सप्तम्यन्तेभ्यो
व्यवहरतीष्यथं ठगिति ठक् । (कटोरम्) । क्चिकिभ्यामोरजित्योरच् । अनन्तरं मठ गता-
विति कचित्परयते । मेत्रेयादयस्तु न पठन्ति ॥ ३२९ ॥
रट परिभाषणे ॥ रठतीत्यादि ॥ ३३० ॥ | । |
हट प्लृतिशरत्वयोः ॥ ८ हटति । जहण्टेत्यादि ) । हट बलात्कार इति चन्दरदुर्गो ॥१३१॥
रुट लड उर उपघाते ॥ ८ रोठति । । लोऽ्तीत्यादि. ) अत्र मैत्रेयः । उटेत्यप्येकदति ।
धनपाल्शाकटायनौ तु रुखलेत्येव पेखतुः । क्षीरस्वामी तु उरटिं परित्वा रूट लुट इत्यपि दौ-
गां इत्याह । ( उठति । उवी ) ऊखतुः ) । ओखितेत्यादि । परतिवत्प्रक्रियां । लटः काण्या-
दित्वात्. अह्ूलंढत् । अलटुलोऽदिति भवति अयं इलेषणे तुदादिः । लुटि आदेष्ये प्रतिधाते
च । रुखि लुटि गतांवित्यग्रे हदितौ । लट इलेषणडइति तुदादौ । असौ डान्त इत्येकईति मत्र
यः) तथा च स्वामी लुठतीति रक्ष्यद्शेनात तुदादौ. पाठ इति । लुट प्रतिधात इति
द्य॒तादो ॥ ३३४ ॥ । द {५८८ ; 2
पिठ हिसासंक्ठेशनयोः॥ पेठतित्यादि । ( पीठम् ) । घञ् । “अन्येषामपि हश्यते» इति
दीधः । (पीठी) } इनन्तात् “कृदिकारादक्तिनः” इति डीष ॥ ३३९ ॥ ` ` ` ` “
शर कैतवे च ॥ चकाराद्धि सासंक्लेशनयोश्च । शठति इत्यादि । स्वाम्यादयः पुनश्चकार
नैव पेद: । गत्यसंस्कारकारयोरयं चुरादौ । तत्रैव इराघायामात्मनेपदिषु, सम्ययगवभा-
षणे कटादौ ॥ २३३६ ॥ त ८ + 9
उठ गतिप्रतिधाते॥ प्रतिधात इत्येव धनपारः । तथा च कुडि इत्युत्तरधातौ प्रतिहति-
मात्रं प्रतीयते इत्यथे इति स एवाह । शोठतीत्यादि । छटीति क्षीरस्वामी । ` आलापडति
चुरादौ । खडि शोषणदत्यत्रेवाग्रे ॥ ३३७ ॥ ` ` | 6
८ कुटि च ॥ (कुण्ठतीत्यादि । कुण्ठः) ॥ ३३८ ॥ # त दाक.
। छट युम प्रतिघाते च ॥ ( ठण्ठतीत्यादि ) । रोतीत्युपधाते गनम्॥ ३३९॥ `
छठि शोषणे । ( खण्ठति । शण्ठः । ण्ठी ) । शोठतीति गतिप्रतिाते गतः ॥ ३४० ॥
रुटि लखि गतो ॥ अथेभेदात्पनः पाठो लण्टेरित्याहः । रण्ठति । लण्टन्तीत्यादि ) ३४२॥
, . च भावकरणे ॥ भावकरणमभिप्रायसूचनम् । (चति । चुचुड़ । च॒डडितेत्यादि । चुचु-
-डिषति । चोचुडयते । अचोचुत्. ) अयं दोपध इति संयोगान्तलोपे तकारस्य श्रवणम् । (चुड्-
-खति । अच॒चुडत् ) ॥ ३४२ ॥ .. ४ (न
अङ अभियोगे ॥ अयमपि दोपध इति क्िप्यदिंति भवति । (भडति । आनड् । अड्िता।
-अडिडिपति) । “न न्द्राः” इति दकारवज्जेस्य द्विकेचनम् । (अयति . आड्िडत् ) ॥ ३४४॥
~. . कड् काकंदये ॥ कडतीत्या दि, अस्यापि दोपधात्व्रा्यङ्लकरि क्रिपि च । .( अचीकत् कद् )
<२ धातुवृत्तो- [कोड
इति च भवति । कच्च तत् जलं च (कन्जलम्) ॥ ३४९॥ = ` |
क्रीड विहारे ॥ ८ कीडति। चिक्रीड । कीडिता । चिकीडिषति । चेक्रीड्यते । चेक्रीि । `
अचेक्रीट् । आक्रीडते ) । “क्रीडोऽनुसंपरिभ्यश्च", इति अन्वादिपू व्वाच्चकारादाङ पूर्वात्तङ् ,
एवमनुक्रोडतहत्याद्यदण्हायेम् । समासाहचर्यादनोरुपसगेस्य ग्रहणं, तेन “तृतीयाथ, इति
यदानोः कम प्रवचनीयत्वं तदा तड न भवतीति (माणवकमनुकीडतीति) माणवकेन सह कीड-
तीत्थेः। “कमेप्रवचनीययुक्ते द्वितोया इति माणवकाद् द्वितीया । संक्रीडन्ति शकटानीत्यत्र ।
[समोकरजन इति वक्तव्यम् ] इति उक्तत्वान्न तङ् । कूजन्ति शकटानीति द्यस्या्थैः ।
( आक्रीडी ) । “संच”, इत्यादिना धिनुण् । चिक्रीडः । ““छरनादीनां के द्वे भवतः" इतिं
कप्रत्यये द्विवचनम् ॥ ३४६ ॥
तुड़ तोडने ॥ तोडनं दारणं हिसनं चेत्युक्तम् । ( तोडति । तुतोड । तोडितेत्यादि ) 1
तुड इति स्वामिशाकायनौ, तुडतदत्यात्मनेषदी गतः ॥ ३४७ ॥
दूङ् ह् होड गतो ॥ (दहूडति । जहूड । ईडिता । हूडयति । अजुहूडत् । होडति । जहो
ड । होडिता । होडयति । अजहोडदित्यादि ) इड् हुड गताविति धनपाल्शाकटायनों ।
होडतदइत्यनादरे गतः ॥ ३९० ॥
काड अनादरे ॥ काडतीत्यादि ॥ ३९१ ॥
रोड रोड उन्मादे ॥ ८ रोडति । रोडतीत्यादि) ॥ ३९३ ॥
अड उद्यमे ॥ ८ अडति । अडो ) वृशचिकलांगूलं तेन तेशषण्यं लक्ष्यते । विशिष्टो ऽउस्ते
ण्यमल्य व्यडः, तस्यापत्यं व्याडिः । “अत इन्” “स्वागतादीनां च इति बृद्धिप्रतिषेधेजा-
गसमयोनिषेधः ॥ ३९४ ॥
लड विरासे ॥ र्डतीत्यादि । जिह्वोन्मथने घटादौ । अनन्तरे रक शप्सायामिति क्व
चित्पस्यते । तत् क्षीरस्वामिपुरुषकारादयो नानुमन्यते, यत् रल्योडख्योइवेकत्व स्मरणात्
ललख्यति खछलनेत्याहुः । ूड उपसेवायामिति चुरादौ ॥ ३९९ ॥
कड मदे ॥ कडतीत्यादि । क्षीरस्वामी तु कडीति पटित्वा कडेति दुगं इत्याह । अयं
तुदादौ च उभयत्र पाठफलं तत्रैव वक्ष्यते । कण्डतडइति गतः ॥ ३९६ ॥
गडि वदनैकदेशे ॥ आगण्डतीत्यादि । अत्र वक्तव्यं दन्त्यादिष्वमं परित्वोक्तम् । दौटा-
दय उदात्ता उदात्तेतः तवर्गान्ताः ॥ ३९७ ॥
केचनेधत्याद्यो गताः । केचन तादौ वक्ष्यन्ते । इति क्रमधराक्षानात्मनात्मनेप-
दिनः पवर्गान्तानाह ॥ |
तिष् तेषु षर छेष क्षरणार्थाः ।। एतदायस्तोभत्यन्ता उदात्ता अनुदोत्ततः । तपि तिपि
चापीत्यनिट्कारिकासु पाठात् तिपिरिकोऽनुदात्तः, करदित्पवर्गान्तात्मनेपदित्वसाम्याच्चेह पा-
2: । क्षीरस्वामिना त्वयं सेडदाहृतः, तत्काश््यपवृत्तिन्यासपदमन्जर्यादिविरोधात् तपि ति-
पिसिति व्याघ्रभूतिवचनविरोधात् चोपेश्ष्यम् । ( तेते । तितेपे । तितपिषे । तितपिवंे ) ।
क्रादिनियमादिट् । ( तेक्चा 1 तेप्त्स्यते । तेपताम् 1 अतेपत । तेपेत । आरिषि ।. तिष्सीष्ट 1
अतिक्च । अतिप्साताम् ) अछि सिज्ृरोपः भ#ङिङ्सिचावात्मनेषदेषु# इति
इव्छसमीपा दलः परयोक्चलाद्योखिङ्सिचोः कित्त्वान्न गुणः । आत्मनेपदेष्वितिसिच
एव विशोषणं न किडः, परत्वाक्तम्भवात्. परस्मैपदिषु ञ्चा दित्वासंभवाच् (तितिष्सते) ।
#हलन्ताच# इति इकसखमीपादरादैः सनः कित्त्वान्न गुणः, ८ तेतिप्यते । तेतिपीति ।
तेतेसि । तेपयति । अतितेपत् ) । ऋदित््वाण्णौ चङि हस्वाभावः। ( तेपते । ति
तेपे । तेपिता । तेपिष्यते । तेपताम् । अतेपत । तेपेत । तेपिषीष्ट । अतेपिष्ट । तितेपिषते,
तेतिप्यते । तेतेपीत । तेतेि ! स्तेपते । तिष्िे ! तिष्टिपाते ) । “अभ्यासे खयः शेषः, स्ते-
पितेत्यादि । तेपिवत्.। (तिसूतेपिषते । तिस्तिपिषते, स्तिपित्वा, स्तेपित्वा)। ““त्तौतिरण्योः
१
तरे ] | प्रथमगणः |. ८३
रेव” इत्यषत्वम् । “रो व्युपधात्” इति वा कित्वम् । ( तेष्टिप्यते । तेश्िपीति । तेषटेति ।
` इषितः ) । तिपिवत् ्टपिः। अभ्यासे खयः शेषो विशेषः । दिष्र देष इति च कादयपः ॥३६१॥
` तेष्रकम्पने च॥ ३६२॥ |
ग्लेष दैन्ये ॥ ग्टेपत इत्यादि ॥ ३६३ ॥
इवेभ्र कम्पने ॥ ( वेपते । वेपथुः ) ।.““दिवतो अथुच्” इत्यथुच् ! विपिनम् । “वेपितुदयो-
हेस्वश्चःइतोनचि हस्वः ॥ ३६४ ॥
केष गेषु गछेषू च ॥ चकारात्कम्पने गतौ च । सूत्रविभागादिति स्वामी । मेत्रेयस्तु च-
कारमन्तरेण परित्वा कम्पनहत्यपेक्चतदत्याह । वेपतिना सहेषामपाणेऽप्रसिद्धत्वक्लापनायेति
तस्याभिप्रायः । ग्ल्पेर्थभेदात्पुनः पाटः । केपतद्त्यादि । केपादीनां वेपतेश्चरूनाथेत्वात्
“निगरणचखना? इति णो परस्मैपदमेव । एषामनुदात्तेत्वात् “चलनशब्दार्थादकमेकाद॒च्
इति युचि वेपन इत्युदाहार्यम् ॥ ३६५
मेष रेष लेष्र गतो ॥ अयं पाटः स्वामिनः । मेत्रेयस्तु मेष टेप सेवने, रेष्र॒ प्छवगतावि-.
त्याह । मेषते, रेपते, टेषत इत्यादि । क चित्पण्येते हेष घेप्र इति च ॥ ३७० ॥
त्रपूष् रुजायाम् ॥ त्रपते । तरेपे । “तृफरुभजनत्रपश्च” इ ति किंति छिटि एत्वाभ्यासलोपौ.
त्रपेस्थलि नास्ति । (पिता । त्रक्षा । त्रपिष्यते । त्रष्स्यते) । उदित्त्वादिडिविकल्पः ¦ (त्रप
ताम् । अन्नपत । त्रपेत । आश्चषि त्रपिषीष्ट । त्रप्सीष्ट । अच्रपि। अत्रक्त)। क्लि सिचो
लोपः । ( तित्रपिषते तित्रप्सते । तात्रप्यते । ता त्रपीति । तात्रसि । त्रपयति । अतिन्रपत् ) ।
घटादित्वान्मित्वम् । ८ त्रपित्वा । तप्त्वा । त्रप्तः । त्रक्ठवान् ) । धयस्य विभाग इतिः
निष्ठायामिण्निषेधः । त्राप्यम् । “आसुयुवपिरपिरूपित्रपिचमश्च, इति भाषे ण्यत् “पोरदुष-
धात्, इति यतोऽपवादः । ( त्रपा ) । “"षिद्धिदादिभ्योङ्"” इति ियामङ । अपत्रविष्णुः ।
“भलङ्छ्न्निराङ्ृलुप्रजयोत्पचोत्पतोन्मदरुच्यपत्रपवतुचरधुसहचर इष्णुच्" इति तच्छीलादा-
विष्णुच् । अपु । “शस्व स्निहित्रप्यसिह निङ्धिदिबन्धिमनिम्यश्च, इत्युप्रत्ययः । त्रपुणो विका-
रख्ापुषम् । त्रपुजतुनोः षुक्* इति घुगागमोऽणृप्रत्ययश्च ॥ ३७१ ॥ ।
कपि चलने ॥ (कम्पते । चकम्पे । कम्पितेत्यादि । कम्पयति) । “निगरणचलना इति
नित्यं परस्मैपदम् । कम्प्र: “नमिकम्पिरूम्यजसकमहिमदीपो रः” इति तच्छारादौ ₹ । वा
सरूपविधिना “अनुदात्तेतः? इति वा ““चर्नडाब्दा,› इति वा यु चिकम्पनः । ननु पदेरनुदा
तततत्वादेव युचि सिद्धे ““जुचक्रम्या? इत्यादिना पुन्युंन्विधानेन ताच्छीकिकिषु वासरूपविधि-
नति हापितम् । अन्यथा रुषपतपदेत्युकना अनुदा त्तेल्लक्षणयुचः समावेशे सिद्धे पुनस्तद्-
विधानमनथेकं स्यात् । नैतदस्ति । “सूददीपः” इ तियुज्निषेधादस्यानित्यत्वन्तापनात्, नित्ये
हि “नमिकम्पि” इत्यादिना विज्ञेषविहितेन रप्रत्ययेन युचो बाधस्य सिद्धत्वात् किं तन्निषे-
घेन । (विकम्पितः) । विकृतशरीर इत्यथः । ““रुगिकम्प्योरूपतापरशरीरयोः” इति नलोपः ।
कपिः । “करिकम्प्योनेोपश्च” इतीन्प्रत्यये नलोपः । कपेभावकमेणी कापेयम् । ““कपिद्छा-
। त्योढक्” इति ठक् । ब्रृषो धमेरुतस्याकपिः, अकम्पित, बरृपाकपिः विष्णुः रुद्रश्च । वृषाक-
पायी । श्री गौरी च । “ृषाकपी? इत्यादिना पुंयोगरक्चषणे डीषि अन्त्यस्येकारः । कपिः ।
““क्पेश्च इतीलच प्रत्ययः बाहर्कादत एव निद्रेशाद्वा नलोपः । (कबलः कम्बलः) बाहुल-
कात् कलप्रत्ययः पकारस्य बकारः पश्चे नरोपश्च । कम्बल्यमूर्णापर्दातम् । कम्बलाय हितम
ति विषये “कम्बलाच्च संक्ायाम्” इति यत् । द्राम्या कम्बल्याभ्यां क्रीता शारी द्विकम्ब
ह्या । “तद्टितार्थोत्तरपदसमाहारे च” इति तद्धिताथं समासे “द्विगुश्च” इति द्वियुत्वै “प्रा
» इति प्राग्वतीयेष्वरथैषु विहितस्य ठनः ,“अध्यद्धेपूेद्विगोलगसंकायाम्, इतिलक् ।
अच्र द्विगोः” इति प्राक्षस्य डोपः *अपरिमाणविस्ताचितकम्बल्येभ्यो न तद्धितलकिन
इति निषेधः । अप्रिमाणान्तात्परिमाणत्त्रेपि बिरूताद्यन्ताच्च द्विगोस्तद्धितलक्रि सति डी.
८४ धातुबृत्तौ-- [वे
ठनेति सूत्राथैः । पाण्डुकम्बलेन परिवृतो रथः पाण्डुकम्बली । “पाण्डुकम्बलादिनिः इति पा-
ण्डुकम्बलशब्दात्तृतीयान्तात् परितो ःरथ इत्ययं इनिः । येन॒ तत्परिवृतं तत्तस्यास्ति इति
मत्वर्थीयेन सिद्धे इदं वचनं ठनो निवृत्यर्थम् ॥ ३५२ ॥ |
रि रुबि अबि शब्दे ॥ ८ रम्बते । ररम्बे । रम्बिता 1 रिरेम्निषते । रारम्ब्यते । रार
स्बीति । रारम््ति । अरारन् । हे इति रम्बतदति हे रम्बः। रूम्बतइत्यादि । अम्बते । आ-
नम्बे। अम्बिबिषते । अम्बयति । आम्बिबत् 1.) त्रीण्यम्बकानि चक्षुषि अस्येति
(जरघम्बः) त्रयाणां रोकानामम्बः पितेत्यागमविदः । चोभूमिरापस्तिखोम्बा अस्य इति
भारतम् । शब्दा अकारोकाराः प्रतिपादका अस्यवेति महृमास्करः स एव सृष्टिर्थितिसंहाः
रविषथास्तिखो वा शक्तयोऽस्येत्ि च । (अम्बरीषम् ) । आश्टमम्बरीषम्” इति निपात्यते ।
अम्बा } हे अम्ब । “अम्बार्भनचोः इति हस्वः सम्बुद्धौ ॥ २७९ ॥
रुबि अवख सने च ॥ "ननि रुम्बेनेखोपश्चः इति नन्युपपदे उकारप्रत्ययो नलोपश्च णि-
दरद्धावात् बद्धिश्च ॥ ३७६ ॥
कञ्च वणे ॥ (कबते । चक्रे : कविता । चिकरविषते । चाकव्यते । चाचि । काबयति । ` अ-
चकाबत् । कबरः ) बाहुखकादरः । ( कबरी ) । “जानपद” इत्यादिना केशवे डीष् अन्यत्र
कबरा । कबरः । बाहुलकादुरः प्रत्योयो रेफोपजनरच ॥ ३७७.॥
ह्वर अधाष्ठय ॥ ( छोबते । चिड्कीबे । ीबिता । छ्खीवयति । अचिङ्कीबत् । छ्धीब इवा
चरति ्ीबते ) । “आचारेवगल्भङ्कीबः, इति क्किप् तत्सन्नियोगेन चेषामकारस्यानुदा त्तता-
ऽचुनासिकताप्रति्ञानादनुदात्तत्वात्तङिति होडतो प्रतिपादितम् । -क्िबभावे ^“उपमानादा-
चारे" इति क्य छीबायये ॥ ३७८ ॥
्षीञ्र मदं ॥ ( क्षीबते । चिश्चोबे । क्षीबिता । क्षीबयति । अचिक्षीबत् । क्षीबः ) । “अनु-
पसरगात्छुलश्चीब' इति निष्ठायामिडभावस्तलोपञ्च, इच्छब्दलोपो वा निपात्यते ॥ ३७९ ॥
शीश कत्थने ॥ ( क्ीभते ) शिशीभे । शोभिता । शिशीभिषते । शेशीम्यते । शेरीन्धि
“्ञषरुतथोः"” इति तकारस्य धकारे “क्लां जन् रि” इति भङारस्य बकारः । .( शीभ-
यति । अशिशीभत्। शीभरः बाहुरकादरः ॥ ३८० ॥ ५
चीग्य च ॥ चीभतहत्यादि ॥ ३८१ ॥
रे शब्दे ॥ ( रेभते । अरेभतेत्यादि । विरि्धिः। ) “"शुन्धस्वान्तः, इत्य।दिना स्वरे
निष्ठायामिडभावे उपधाहस्वत्वं च निपात्यते । अन्यत्र रेभितः । अभिरभी च क्वचित्पस्येते 1
अम्भते रम्भतदइत्यादिं । (अम्भः) असुन् । अम्भसोपत्यं आन्भिः । "अम्भसः सलोपश्चे"ति
बाह्वादिपाशदिनि सरोपः ॥ ३८२ ॥
टमि स्कमि प्रतिबन्धे ॥ (स्तम्भते । तस्तम्मे ।खयः शोषः । स्तम्भिता । तिस्तस्भिषते)
“स्तौतिण्योरेव इत्यषत्वम् । षोपदेशफरं ण्यन्वात्सनि तिष्ठम्मयिषतीति षत्वम् । ( उत्त-
म्भते । उत्तम्भिता । उत्तम्भितः) । *+उद्ः स्था म्भस्तम्धोः पूर्वस्य इति उदः परयोर्नयो
सङ्ारस्थाने पूवस्य सवण इति तकारः स्तम्भेः» इत्यादावुपसर्गात्परस्य षत्वविधो स्तम्भु-
स्तुम्भ्विति प्रतिपदोक्तस्थेव ग्रहणं स्तम्मेः, न त्वस्य लाक्षणिकस्येति विस्तम्भ इत्यादौ न
षत्वम् । “उदः स्थास्तम्भोः”: इत्यत्र तु .नायं न्यायः, यतस्तम्भुरूपसुभयोरपि राश्चणिकम् ।
अत्र स्वामिमेत्रेयो ्मेष्टकारमेकीयमतेनोपदेशिकमाहतुः । : तत्र ्टम्भते विष्टम्भतडत्यादौ
सवत्र तमेन षत्वे किडादावभ्यासे टकारस्य शेषे तद्टम्भदत्यादि . भवति । स्कम्मते ।
(चस्कम्भ । स्कभित । स्कम्भिता ) “यसितस्कभत,, इति निपातनं तु छन्दसि
स्कम्भातेनित्य इति षत्वं शनानिरदेशात् सौश्रस्येव नास्येति विसूऊम्भितइति भवति ।
स्तम्मु स्तुम्थुस्कम्भु स्कुम्भु इति सेत्राश्चत्वारो धातवर्ते च “स्तम्थुस्तस्भु स्कम्यु
स्ङम्भस्छुडम्य इनुर्चे” इति वा इनाइनुविकरणा इति तच्रोदादियते । स्तोभतह-
जभी ] प्रथमगणः । + >
त्वग्रे स्तम्माथं ॥ ३८४ ॥ | | थ
` जभी ज़॒मि गात्रविनामे ॥ जभीत्येके, जब्धमिति मेत्रेयः । अयमेव पाठः प्रायेण वरृत्ति-
कारस्य संमतः। यदाह “रधिजभोरचि? इत्यत्र अजुग्रहणप्रत्युदाहरणे जब्धमिति, अनी-
(- ` मे त्ते इट भाव्यमिति कथमेवमुदाहरेत.। ८ जम्भते । जजम्मे ।. जम्भिता । जम्भिष्यते ।
क । अजम्भत । जम्भेत । जम्भिषीष्ट । अजम्भिष्यत । जिजम्भिषते ) । “रधिज-
` रविः इति अजादौ) प्रत्यये नुम् ( जज्जम्यते ) “ लृपसदचरजपजभदहदशग्भ्यो भावग -
हायाम्" इति यङ् । भावो धात्वथस्तस्य गर्हां भावगहां । अयं च यङ् पूंसूत्राचनित्यग्रह-
` णानुरत्या तक्रकोण्डिन्यन्यायेन वा क्रियासमभिहार्थङो बाधक इति भाष्यादौ स्थितम् ।
““जपजभदहदशभज्पदं च” इति अभ्यासस्य य़ यङ्लुकि च नुगागमः । इदं च नुग्ग्रहण-
मनुस्वारोपरक्षणार्थं “नुगतोनुनासिकान्तस्य' इति अत्रान्तग्रहणात्, तद्धि तदन्तविधिना-
प्यनुनासिकान्तस्य धातोरमभ्यासस्य नुकि सिद्धे तदन्तस्य यत्कार्यं तद्यथा स्यादिति । न च
नुकोन्त्यत्वे किचित्काथमस्ति, अस्ति चानुस्वारस्य “वा पदान्तस्य, इति परसवणेविकल्पः +
“कतुः क्यङ् स०” इति वदनुनासिकेत्यविभक्तिको निदेशः । तेन जजजम्यते इत्यत्रानुस्वार-
स्यापि पक्षे श्रवणं भवति । (जज्ञभीति । जज्ञन्धि । जज्ञन्धः । जज्ञम्मतीत्यादि) । “रधि-
जमोरचिः” इत्यत्र प्रकृतिग्रहणे यङ्ल्गन्तस्यापि ग्रहणमिति अजादौ नुमागमः । ( जम्भयति +
अजजम्भव् ) जम्मो दन्तविशेषो ऽभ्यवहार्यं च,शोभनो जम्भोस्यास्तीति सुजम्भा । “जम्भा-
सुहरितकृणसोमेभ्यः" इति स्वाद्यादेजैम्भात् बहुवरीदेरनिचि ““सवैनामस्थाने चासंुद्धो? इतिः
नान्तस्योपधाया दी्ैः । पदत्वे “न रोपः प्रातिपदिकान्तस्यः इति नलोपः भसंज्ञायां “अभ-
छ्ोपोनः» इत्यह्टोपः । (सुजम्श्न) इत्यादि । डो तु “विभाषा डिदयोः” इति विकल्पित इति
सुजम्ननि सुजम्भनीति भवतः । सम्बुद्धौ “न डिसम्बुध्योः", इति नलोपनिषेधः ¦ नपुसके तु.
“वा नपुंसकानाम्? इति पक्षे नलोपः । अन्यत्र तु नित्यः, दीरवस्तु न भवति असर्वनामस्थान-
त्वात् । ज्ञौ सर्वनामस्थानपरत्वात् सुजमभानीति “विभाषा डिक्योः"” इति श्यामद्योपविक-.
ल्पनात् (सुजम्नी सुजम्भनी) इति भवतः । ख्ियां “कन्नेभ्यः इति ङीपः “अनो बहुव्रीहेः,
इति निषिद्धत्वात् पुंसीव रूपम् । यदा तु +डा्भाभ्यामन्यरस्याम्»। अन्नन्तात्प्रातिपदिका-
दनन्ताद्हुवरीदिश्च डिति ड्षदा डितत्वादिलछोपे (सुजम्भा सुजम्भे) इत्यादि । डीप प्रतिषेधस्यः
डापः श्रवणस्य च वचनद्रयप्रामाण्यादेव सिद्धौ अन्यतरस्याप्रहणेन भिन्नेन योगेन डीपोभ्यनु-
` ज्ञानात् (सुजम्श्नी) इत्याद्यपि भवति। अत्र च योगे “अनो बह्ुबीदेः” इत्येवानुवत्तते न तु “मनः”
इति सीमादेः प्रातिपदिकाद् ङीबभावः । (सुजम्भ्नी) इत्यादो तु अन्नन्तबहुव्रहित्वाद्वत्येव ।
(खुपवां सुशर्मा) इत्यादौ तु “अन उपधालोपिनोन्यतरस्याम् इति नियमान्न भवति। सिद्धे स-
त्यारभ्यमाणोयं नियमाः । यदन्यतरस्यां ङोन्विधानं तदुपधारोपिन एवेति,अच्र द्यह्योपो श्न
संयोगाद्वमन्तात# इति निषिद्धयते । वमन्तात् , संयोगात् भसंज्ञानिमित्ते प्रत्यये परे ऽछ्छोपो.
नेति सूत्रार्थः । “जम्भा सुहरिततृण ०” इत्यत्र जम्भेति भाविना समासान्तेन निदैशात्समा-
सार्थं तदुत्तरपदादकृते एव समासे समासान्ता इत्ययं पक्षो कताप्यते । तेन द्विपुरीत्यादि सिद्य-
ति । यदि द्यत्र “रक् पूरन्धूः” इत्यकारः समासे कृते स्यात् तदा समासस्याकारान्तो त्तरपद्-
, स्वाभावात् [ अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः खियामिष्यते ] इति खीखिङ्गता न स्यात् । जुम्मते।
जुम्मितेत्यादि । यङ्लको “रीगरत्वतः" इति वचनाद्गरिग्रीको भवन्ति । ८ जरीजुभ्यते । ज-
` रीज्म्मीति। इत्यादि । जुम्भयति। अजनुम्भत्) । ज्ुमिति विनाश्नाथे चुरादौ । भाषार्थोयं
परस्मेपदिष्वपि इति केचित् ॥ ३८६ ॥ |
दलम कत्थने ॥ शल्भते । शाशल्मे । शर्भितेत्यादि ॥ ३८७ ॥
` ` बलम भोजने ॥ दन्त्योष्ठयादिः । बल्भते । णौ निगरणाैत्वात् नित्यं ।परस्मेपदम् +
बल्भयति ॥ ३८८ ॥ | 6 |
< माध
६ धातुबृत्तो- [ गलम `
गल्भ धाष्टथं ॥ (गल्मते । प्रगल्भः । अवगल्भ इवाचरति अवगल्भते )। “आचारे ऽवग-
लभः” इति क्रप् , तत्संनियोगेनाकारस्यानुदात्तत्वानुनासिकत्वप्रतिक्तानात्प्रागेवोक्तमित्यनु
दात्ततत्वात्तङक्रिपोरभावे क्यङि (अवगल्भायते) । अवगल्भेति विरिष्ग्रहणादनुपखष्टाद्-
-न्योपसष्टाच्चाचारक्तिपि (गल्भति । प्रगल्भति) इति भवति ॥ ३८९ ॥
श्रम्मु प्रमादे ॥ ताख्व्योष्मादिः, एवं काश्यपः । दन्त्यारिति चन्दः ! स्वामी चेवं पठि-
-त्वा मतान्तरेण खन्तेति दन्त्यान्तमप्याह । मैत्रेयस्य त्वयमेव पश्च: । यदाह स संयोगान्त-
साधम्यण सान्तोप्यत्र निदिश्यते । द्युतादावप्ययं पटिष्यते । तस्यैव च ध्वंसुसाहचर्यान्नी
मित्याहुः । दत्वे पुनरसाहचयैमिच्छन्तीति । दैवेप्येवमेवोक्तम् । तत्र तावदयं पक्षो चृत्तित
द्याख्याङृतामनभिमत इव प्रतीयते, यदृतत्वसूत्रे।उभयोग्रंहणं नीकसूत्रे नास्येति चाहुः । सति
दयेवमवश्यवक्तव्यं, तथैव स्वामिचन्द्रयोरपि पाटोनभिमत इव । यत् “वौ कषलसकत्थश्रम्म' `
इत्यत्र श्रस्शु विश्वास इति वदन्न नोपाददते, वृत्तिकारोऽग्रहणे कारणं चाचष्ट । तथा व्या-
श्याकृतोपि न वृत्तिकारवचनमुपलक्षणमाचक्षता नान्यग्रहणे कारणम् । ८ श्रम्भते । शश्चम्मे ।
अम्मिता । श्रम्भित्वा ्र्ध्वा ) । उदि्वादिड््िकल्पः “न क्त्वासेर् इत्यकिन्त्वान्नरोपा -
आवः । ( श्रन्धः ) । “यस्य विभाषा? इत्यनिटत्वम् ॥ ३९० ॥
ध टयु स्तम्मे ॥ ( स्तोभते । तुष्टमे । स्तोभितेत्यादिं । हुस्त॒भिषते । तुस्तोभिषते । स्तु-
भत्वा । स्तोभित्वा ) ““रखो व्युपधात्, इति वा कित्वम् । उदित्त्वात्पक्षे क्त्वायामिडभाषे
+ननिष्ठा? इति निष्ठायां “यस्य विभाषा," इति (स्तब्धम् ), सनि “स्तौतिण्योरेव, इत्यषत्वं
{ निष्टोभिता । निष्टोन्धा ) । “उपसर्गात्सुनोति? इत्यादिना “प्राक् सितादड्न्यवायेपि
इति नियम एवावतिष्ठते । ( अनुष्टुप् ) । पूवेवत्. षत्वं, ८( च््टुप् ) “सुषामा-
-दिषु च इति षत्वम् । अनुष्टयेवआचुष्टुभम् । एवं (तरेमं), [छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसके
स्वा्भउपसंख्यानम् ] इति स्वां उत्सादिभ्यः प्राग्रदीव्यतीयोण् , स्वापि प्राग्दीव्यतीयः ।
-तिप्यादय उदात्ता अनुदात्तेतः तिपिवजैम् ॥ २९१ ॥
` गुपू रक्षणे ॥ एतदादयः शुम्भान्ता उदात्ता उदात्तेतः ॥ ““गुपूधूपविच्छिपणिपनिभ्य आ-
थः" इत्यायः स्वां । “आयादय आधधातुके वा? इति आद्ध॑धातुके विषये विकल्पेनाय-
-मृत्पाचते । तस्मिन्. ख्घुपधगुणः, आयादय आयेयङ्णिङः । “सनाद्यन्ता धातवः” इति
-धातुत्वं, (गोपायति । गोपार्याचकार) । “कास्प्रत्ययात्” इत्याम्। ८ गोपायिता) गोपायि-
ध्यति । गोपायतु । अगोपायत् । गोपायेत् । आशिषि गोपाय्यात्। अगोपायीत् । अगोपा- `
-यिष्टाम् । अगोपायिष्यत् । जगोपायिषति । गोपाययति । अजगोपायत् ) । .सर्वत्राद्धेधा -
तुके अतो रोपः अत एवाग्रोपित्वात्.“णो चडि" इति हस्वाभावः । (गोपाय्यम्) । "अचो `
थत्, ( गोपायितः । गोपायित्वा । गोपाया) । “अप्रत्ययात्? इत्यकारः । आयाभावे ( ज-
-गोप । जगुपतुः । ज॒गोपिथ । जगोप्थ ) जगुपिव । जगप्व ) । ऊदित्त्वादिडिकल्पः । यावत्
कंश्चिदिडभावः प्रतिषेधनिबन्धनो वा विकल्पनिबन्धनो वा सर्वेः क्रादिसुत्रेण नियम्यत इति
भेत्रेयः सेधतावाह । तन्मते नित्यमिटा भाव्यम् । कादिनियमः प्रतिषेधविषय इति वादिनां
हरदनत्तादीनां विकल्प एव । आयादीनामुत्पत्तिविकल्प इत्युक्तंनिवरत्तिविकल्पे हि प्रत्ययलक्च-
णेन प्रत्ययान्तत्वात् धातुत्वात् (गोपाया चकारे ति स्यात् । गोपिता । गोक्चा । गोपिष्यति ।
गोप्स्यति । गुप्यात् )। “किदाशिषि” इति किन्तवान्न गुणः । ८ अगोप्सीत्। अगोपीत् । अ~ `
-गोपिष्यत् । अगोप्स्यत् । जुगुप्सति । जगुपिषति । गुष्त्वा । गुपित्वा । गोपित्वा ) । “रलो
व्युपधात्” इति क्त्वासनोः कित्त्वविकल्पः । सनि अनिट् पक्षे “हलन्ताच्च, इति कित्त्वम् ।
८ जोगुप्यते ) । आयान्तस्यानेकाच्त्वात् न यङ्दाहतः । आयोत्पत्तिविकल्पस्य यङ्पि
-श्रयोजनम् । नात्र यङो लुगस्ति यत् “अगयादय आद्धेधातुके वा” इति आद्धघातुकन्यक्तेरभि
-उ्यक्तावेवायं निकल्प उच्यते । लकि हि तेन विषयत्वापहारान्नाद्धधातुकन्यक्तेरमिन्यक्तिरि- `
धूप ] प्रथमगणः । | ८.
ति कथमायाभावः स्यात्। उपपादितश्चायं प्रकारोऽजगतिक्षेपणयोरित्यत्र । ( गोपयति ।
अजूगुपत्। गुः । ॥गु्िः ) । “तितुत्र” इति नेट् , “यस्य विभाषा” इति नेट उत्पत्तिः !
उत्पत्तिविकल्पस्य चेदं प्रयोजनम् । ॐन्यथा प्रत्ययान्तत्वादकार एव स्यात् । (गोप्यम् ) ।
` , ण्यत् । (कुप्यम्)। “राजसूयसूयैखषोद्यरूच्यकुप्यज्गष्टपच्याव्यथ्याः? इति क्यपि गुपेरादिकर््त्वं-
निपात्यते । अयं भाषार्थो रक्षणा्थेशचुरादो । गुप गोपनइति इरैवाग्रे । गुप व्याङुरुत्व इति
दिवादौ ॥ ३९२ ॥
धूप संतापे ॥ अस्यापि पूवेवदायस्तदभावश्च । ( धूपायति । धूपायांचकार । धृपायि-
ता ) इत्यादि । नाथाभावे वलादौ सर्वत्र नित्यमिडस्य विषो, “रलोन्युपधातः इति कित्व
विकप्यस्याप्यत्न न प्रयोजनम्, अरघूपधत्वात् , आयाभावेपि नास्य क्तिनस्ति गुरुमत्त्वात् ।
तेन (धूपा) इत्यकार एव भवति, भाषार्थंऽयं चुरादौ ॥ ३९३ ॥
जल्प जप व्यक्तायां वाचि ॥ जप मानसे च ॥ ( जल्पति । जजल्प । जलिपितेत्यादि ।
जल्पाकः ) । “जल्पभिक्षकुदलण्टवृडः षाकन् ॥ इति तच्छीरादौ षाकन् । ख्यां जल्पाकी ^
जल्पति पुत्रं देवदत्तः । जल्पयति पुत्रं देवदत्तं यक्ञदत्तः। [ “जल्पत्यादीनासुपसंख्यानम् ]
इति प्रयोज्यस्याशब्दकारकत्येपि कमेत्वम् । ( जपति । जजाप । जेपतुः । जपिता । अज-
पीत्। अजापीत्. ) “अतो हलादेः", इति वा वृद्धिः ( जिजपिषति । जजञप्यते ) । ““टुपसद्,
इत्यादिना । भावगहार्यो.यङ् । ““जपजभः› इत्यादिनाभ्यासस्य नुक्यनुस्वारे परसव्णविक-
ल्पो जभतिवत् । ८ जञ्जपीति । जज्जघि । जापयति । अजीजपत् । जप्यम् ) । “पोरदुपधात्
इति यत्.। (कणेजपः) । *सरूतम्बजणेयोरमिजपोः* इति यथासंख्यं जपेः कणं सुबन्ते उपपदे च
[हस्तिसूचकयोः] इति वचनात् सूचकविषयः, “तत्पुरुषे कृति बहुलम्, इति सक्षम्या अलुक् 1
(जज्पूकः) । “यजजपः” इति यङन्तात्तच्छीखादावकप्रत्यये “अतो रोपः” यस्य हलः इति
अतो रोपयलोपौ । (जपः) । “व्यधजपोरनुपसर्गे” इति अप् । उपखष्टात्त॒ घनि (उपजापः) ।
अनयोः कमैव्यतिहारे न तडस्ति । [ प्रतिषेधे हसादीनासुपसंख्यानम् ] इत्युक्तत्वात् ॥३९९॥
चप सान्त्वने ॥ ( चपति । चचाप । चेपतुः । चपिंता ) इत्यादि जपिवत् । चपो वृश्च इति
मेतरेयः । वेणुविशेष इति दण्डनाथः । तस्य विकारः । ( चापम् ) । “तालादिभ्योऽण्, इति
विकारावयवयोरन् ॥ ३९६ ॥ ~
षप समावाये ॥ समवायः संबन्धः सम्यगवबोधो वा । (सपति)इत्यादि जपिवत् । ( सि-
सपिषति ) । “स्तौतिण्योरेव” इति अषत्वम् । ८ सापयति ।.असीषपत् । सिः ) । “क्ति
चृक्तौ च संयम् इति क्तिच् । (सक्च) । “सप्यशुभ्यां तुट् च इति कनिनुप्रत्ययः तुडागम.
श्च | पञ्चराब्दवत् षटसं्ञा तत्कार्यं च, सक्तानामपत्यं (साक्षिः) । “बह्वादिभ्यश्च, इतीनि “न~
स्तद्धिते, इति टिरोपः। अत्र शाकटायनः क्षीरस्वामी, सचति चाहरित्युक्तवा (सचति सचितः)
इत्यप्याह ॥ ३९७ ॥ ं |
रप रूप व्यक्तायां वाधि॥ (रपति । र्पति) इत्यादि जपिवत् । (विखापयति पुत्रम्) इत्यत्र
जल्पत्यादित्वात्प्रयोज्यस्य कमेत्वम् । ८ अीर्पत् । अरुलापत् ) । काण्यादित्वाद् उपधा-
हस्वविकल्पः । ८ राप्यः । काप्यः ) । “आसुयुवपिरपिर्पित्रपिः, इति ण्यत्। यतोऽपवादः ।
अत एव जपतिना समानाथत्येपि प्रथद्धिदंशः । ( रिपुः ) । ““सेर्च्चोपधायाः इति उप्रत्ययः
उपधाया इकारः ॥ ३९९ ॥ |
~ चप मन्दायां गतो ॥ (+चोपयति । चचोप । चोपिता । खुचुपिषति । चुचोपिषति । चु-
पित्वा ) । “रलो व्युपधात्” इति कित्वविकर्पः। ( चोचुप्यते । बचोचुपीति। चोचोधि +.
चोपयति । अचूचुपत् । चोपनः ) । चलनात्वाद् युच् । णो नित्यं परस्मैपदम् । गले चोप्यते.
(गलेचोपकः) । “(कृत्यल्युटो बहुलम्, इति बहुलवचनाद् ण्यन्तादस्मात्कमेणि ण्बुख् । “करवै
` करणे कृता बहुलम्? इति बहुरुवचनात् सक्तम्यन्तस्यापि समासः । “तत्पुरुषे कति बहुलम्
<< ¦ धातुचृत्तो- । ठप
इति अलक , “भमृद्धंमस्तकात्स्वाङ्गादकामे" इति च, “उदुषधाद्धावा दिक्णोःनिष्टायां वा
कित्त्वे (चुपितमनेन । चोपितमनेनेत्यादि । चुप्रम्) । ऋलजेन्दरादौ रकं निपातितः । “स्वरेण
नीचेन शपिज्छुपिं क्षिपिम्” इत्यनिट्कार्किापाे द्वितीयादेरिति तत्र तौदादिकस्य छुप सख॑-
न इत्यस्येव ग्रहणं न त्वस्य ॥ ४०० ॥
तप तम्प चप च॒म्प तुफ तुम्फ चुफ चुम्फ हिंसार्थाः ॥ तोपतीत्यादि चुपिवत्। ८ तम्प-
ति । ततम्पतः ) । संयोगान्तत्वाद्िटो न कित्वम् । ८ तुम्पिता । तुस्पष्यति । तुम्पतु ।
अतुम्पत् । तुप्यात् ) । “किंडाशिषि” इति कित्वात् अनिदितामिति नरोपः ¦ ८ अतुम्पी-
-त् । अतुम्पिष्यत् । तुतुम्पिषति । तोतुप्यते । तोतुम्पीति । तोतुमसि ) तोतुश्रः । तुम्पयति ।
अतुतुम्पत् । प्रस्तुम्पति गोः) । “प्रात्तम्पतौ गवि करतैरिःइति सुट् । तुम्पतेस्तम्पताविति धातु-
-निदंशो न तिडन्तानुकारणमिति प्रस्त॒म्पः प्रस्तुम्पक इत्यादावपि भवति, प्रतोतम्पीतीत्या-
दावत एव रतपा निदंशान्न भवति । (त्रोपति । चुम्पति । तोफति । चुम्फति) इत्यादि तपि-
त॒म्फिवत् । तत्रारेफसरेफयोः सानुषङ्गवद्धितीयान्तयोः सेटृत्वाद् “नोपधात्थकफान्ताद्वा? इति
किंत््वविकल्पनात् पक्षे नरोवे ८ चपित्वा । चुभ्पित्वा,। च्ुफित्वा । च्ुस्फित्वा ) इति भवति ।
अरेफाश्चत्वारस्तुदा दावपि । आस्तु चुरादावपि । तत्र त्वरैनपक्रैः ॥ ४०८ ॥
पं रफ रकि अबे पर्वं रब ब्ब मर्व कबं खर्वं गर्वं शबं षं चर्व गतौ ॥ आद्यः प्रथमान्तः ।
-परौ द्वावपि द्वियीयान्तौ । एकादशा परर तृतीयान्ताः । द्वितीयतृतीयौ सुक्तवा सवे रोपधाः ।
( पपैति । पपपे । पपितेत्यादि । परप्यतेनेनेति पैः, ) येन पीठेन पड्वश्चरन्ति स उच्यते ।
“हलश्च” इति घल् । पपंण चरति, (पपिकः) । *पर्पादिम्यष्टन्+ इति तृतीयान्ताचचरत्ययं न् ।
-वित्त्वात् खयां ८ पिकी । रफति । अर्वति । आनर्बे । अविता । प्वैति । खर्वति । ब्कैति ।
मबेति । कवरैति । खर्बैति ।. ग्बेति । शबेति । सबेति । असिषर्बैत् । चर्वति ) । अ्वादयो
-नोपधा इति कोशिकः ॥ ४२२ ॥
कुबि छादने ॥ ( ऊम्बतीत्यादि । कुम्बा ) । गृरमतत्वादकारः । ^ चिन्तिपू जिकथिकुम्बिच-
-चैश्च", इत्यङविधौ चौरादिकस्य ग्रहणम् ॥ ४२३ ॥
लटुबि तुबि अर्दने ॥ (लम्बति । तुम्बतीत्यादि। तुम्बी) अलाबूः । गौरादित्वान् डीष्॥४२९॥
चुबि वक्तसंयोगे ॥ चुम्बतीत्यादि । लम्ब्यादखयश्चरादौ ॥ ४२६ ॥ ।
भु ्टम्भु हिसार्थो ॥ अन्र मैत्रय एवं परित्वा षिभु पिम्भु इत्येकडति ऋकारस्य स्थाने
इकारमप्याह । तरङ्किण्यां तु ऋकारवन्तो दन्त्यादौ पठित्वा षोपदेशपर्थुदासे सग्रहणेनानशैक-
स्यापि ग्रहणमित्युक्तम्। ८ सभेति। ससभं । सभितेत्यादि । सिषभिषति ) । मेत्रेयपाटे ¦
“स्तौतिण्योरेव” इत्यषत्वम् । ८ सरीष्टम्यते । सरीष्टभीति । सरिष्टभीति । सष््भीति । सरी-
-षटञ्धि । सरिन्धि । सषैन्धि। सर्भेयति । अससभेत्।) असीखभत् । ““उकरे्रा” । (सिषभिषति)
तरङ्िणीमते तु षत्वं न भवति । (सभित्वा । खप्त्वा) । ऊदित्वा दिड़्किल्पः । (खन्धम्) ।
“यस्य विभाषा? इत्यनिरत्वम् ) (खम्यम् ) । ऋ्दुपधत्वात क्यप् । ( खम्भति । सखम्भ ।
-खम्यात् । सखम्भतुः ) । नलोपः ङ्कितोः। इकारवत्पाठ्पन (सेभति । सिम्भतीत्यादि) ॥४२८॥
छम छम्भ भाषणे ॥ हिंखा्ां द्वाविमो देवमेत्रेयादयः पठन्ति । स्वामी तु निरनुषङ्घेन
पपाठ । इदमेवात्रेयस्यापि मतम् । तदादौ सोभतइति रापीतिवचनात् । दु्गस्तु भासनहत्य-
-स्यार्थमाह । एवं धनपाख्लाकरायनो । गुश्स्तु "सावष्टस भनिषुम्भम्श्रमनमद्भूगोर' इत्यादि.
दक्लैनान्मृन्यादित्वमाह (शोभति । म्भतीत्यादि), तोपति तुम्पतिवत् । (ञभः) । इगुप-
धलक्षणः कः । ( शछुश्म् ) । स्फायितञ्चीत्यादिना रक् । इमौ शोभार्थो तुदादी । निरनुषद्ग-
-सूत्वग्रे । गुपादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ ४३० ॥
अथानुनासिकान्ताः ॥
विणि घुणि घृणि ग्रहणे ॥ एतदादयः कम्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । ( धिण्णते । जिधि-
स
ण ] प्रथमगरः) ८९.
णले । िण्णिता । षिण्णिष्यते । धिण्णताम् । अधिण्णत । पिण्णेत । आशिषि धिण्णिषीष्ट!
अविषण्ण । अषिण्णिष्यत । जिधिण्णिषते । जेषिण्ण्यते । जेषिण्णीति । जेषिण्टि । खडि ।
अजेषिन् । धिण्णयति । अजीधिण्णत् । िण्णित्वा ) । सर्वत्र जुमि टत्वम् । यङ्लुकि कडि
संयोगान्तरोपस्या सिद्धत्वात् नकारान्त एव । ८ धुण्णते । घृण्णते । जघृण्णे ) इत्यादि ।
(जर्घिण्ण्यते) । “रीगरत्वतः” इति रीक् । ( जगीषृण्णीति । (जपैण्णीति)इत्यादि । (अजधेन् )
इत्यन्न संयोगान्तरोपस्यालिद्धत्वान्न गुणः, “पदान्तस्यः।इति णत्वं न ॥ ४३३ ॥
घुण धूण रमणे ॥ ( घोणते । जुघुणे । घोणिता । जघुणिषते । जघोणिषते । घुणित्वा ।
घोणित्वा ) । “रलो व्युपधात्" इति किन्त्वविकल्पः। ( जोधुण्यते । जोधुणीति । जोधु-
'ण्टि। जोधृण्टः ) इत्यादौ अनुनासिकान्तत्वात् “अनुनासिकस्य क्िड्रोः इकति” इति दीधे
उपधायाः । क्ङिति कंडितोविशेषणम् । ( घोणयति । अच घुणत् ) उदुपधाद्धावादिकमेणोः
(घुणितमनेनत्यादि) (घोणा) । क्रोडादिनिपातनादचि टाप् । (कल्याणघोणा) । अत्र *स्वा-
ङाच्चोपसर्जनादसंयोगोपधातः इति उपसजेनसंयोगोपधस्वाङ्गान्ताद्भ ुबरीदेवा डीषिति प्रास्य
ङीषः #न करोडादिबह्चः* इति निषेधः । अयं डीप् क्रोडाचन्ताद्रह्नजन्ताच नेत्यथेः । (घरणेते)
इत्यादि । यङ्लुकि खंडि (अजोधूणै ) । “रात्सस्य, इति नियमात् संयोगान्तलोपाभावः +
इमौ तुदादौ परस्मेपदिनौ ॥ ४२४ ॥
पण ज्यवहारे स्तुतौ च ॥ ४३९ ॥
पन च॥ प्रथन्निदेशात् स्तुता वित्यनेनेवायं सम्बध्यते । (शावस्य पणते। शतं पणते ) । #व्य-
वहपणोः समयोः इति कमणि शेषे षष्ठी । अन्यदा द्वितीयेव । समथेयोरिति समानाथयो-
रित्यथैः, शकन्ध्वादित्वात् समशन्दाकारस्य पररूपम् । चूते क्रयविक्रयव्यवहारे च समानाथे-
त्वमनयोः । ८ पेणे । पणिता । पणिष्यते । पणताभू । अपणत । पणिषीष्ट । अपणिष्ट । अप-
णिष्यत । पिपणिषते । पम्पण्यते ) । "=जुगतोनुनासिकान्तस्यः इति जुक् । पम्पणीति । प-
स्पण्टि । पम्पाण्टः ) । "अनुनासिकस्य क्िञ्चखोः' इति दीधः ( अपम्पण् । पाणयति । अ~
पीपणत्। पण्यम् ) । “अवद्यपण्यवर्या गद्यपणितव्यानिरोपेषु" इति पणतिव्ये व्यवहर्तव्ये
निपातितः । अन्यत्र ण्यति (पाण्यम् । मूर्कपणः । शाकपणः ) । यः संन्यवहाराय मूलकादीनां
परिमितो सुष्टि्बैयते स उच्यते । #नित्यं पणः परिमाणे इति परिमाणे गम्यमाने अप् प्र-
त्ययः । अस्यत्र (पाणः) । व्यावहारिकोप्युन्मानरक्षणपरिमाणयोगात् पण इत्युच्यते, स पण--
्ेद्विवादः स्या दित्यादौ इदं दास्यामीति पणनस्य परिच्छेदनात् पणोक्तिः । ( अध्यर्द॑पण्यम् +
द्विषण्यम् ) पणवादमाषशतातयत्रइति अध्यधेपूर्वात् प्रातिपदिकात् पणायन्ताद् द्विगोश्चाही-
येष्वर्थंषु यत् । एत्यात्र आपगतइति (आपणः) । “गोचरसञ्चरवहवजन्यजापणनिगमाश्चः, इत्यः
धिकरणे घान्तो निपातितः । (पणिम् ) । क्रिपि (पाण् ) । “अनुनासिकस्य इति दीधैः। (वणि-. .
क् )। “पणारिज्यादेश्च वः?इति इनिप्रत्ययः, पकारस्य च वकारः । वणिजो भावो (बाणिल्या).
“दूतवणिग्भ्यां च इति यत् । यद्यप्ययं भावकर्माधिकारे तथापि स्वभावाद्धाव एव खियां च ।
(वाणिज्यमिति) “प्रज्ञादिभ्यश्च, इत्यणन्ताद् वाणिजशन्डात् “शगुणत्रचनब्राह्यणादिभ्यः कर्मणि
च, इति बाह्यणादेराकृतिगणत्वात् घ्यजि कर्मणि चेति चकारेण भावः समुच्चीयते । विविध
मत्र पणन्तदति (विपणिः) । इनितीन् । (पणम् )। पण्यपर्यायः । “अत्यविचमितमिनमिरभि-
खछभिनभितपिपतिपनिपणिमदहिभ्योऽसच्”' इत्यसच् । “गुपूधूपः इत्यायो व्यवहाराथस्य नेत्यु-
` क्तान्युदाहरणानि तद्विषयाणि । तथा च वृत्तिः, स्तुत्यथ॑न पनिना साह चयात्तदथः पणिः प्रत्य ~
यमुत्पादयतीति । एवं न्यासपदमञ्जर्यादिष्वपि । अत एव तरद्धिण्यामपि 1 न चोपलेभे वणिजां
पणाया, इति प्रयुज्ञानो भद्िररान्त इत्युक्तम् । (पणायति राजानषर । पणायां चकार । पणा-
यिता)इत्यादि। आङंघातुकविवक्चायामायानुत्पत्तौउक्तान्येवोदाहरणानि । गुप्यादिवदायोत्प-
त्तिविकल्पस्य प्रयोजनं पणतदत्यादिसिद्धिः पणां चकारेत्यादिनिवरत्तिश्च । निबत्तिविकल्पे हि
-९9 धातुचवत्तो- [ पण
प्रत्ययलक्षणेन प्रत्ययान्तादाम् स्यात्! एवमन्यत्रापि प्रयोजनानि गुपिवन्नेयानि । अत्र स्वा.
भिकाश्यपसम्मताकारवासुदेवादयः पणायतद्त्यायान्तादात्मनेपदसुदाहरन्ति । तदसत् । य-
द्स्यानुदात्तत्वं व्यवहारा्थैस्यायाभावात् स्तुत्यथेस्याद्धधातुक आयविकल्पनात् प्रङृतावेव
चरिताथम् । अवयवे चाचरिता्थं लिङ्गं समुदायस्य विशेषकं यथा जगुण्सतइति, स्पष्टं चेवं
(गुपूधूप, इत्यत्र न्यासपदमज्ञर्यादिषु । अत्र मेत्रेयेन््न्यासे पणतेः सावेधातुकादिपागदिङ्गात
सावधातुके ऽपि विकल्पमाहः नित्ये ह्याये विच्छायतीति शपापि सिद्धयतीति किं तत्र पाठेन ।
न चास्ति स्वरभेदः । ने छते प्रत्ययस्वरेण तस्योदात्तत्मे धातुवेज्येमानस्वरेणानुदात्तः शपि
तु अस्य पित््वेनानुदात्तत्वात् धातोरन्त इति धातुरन्तोदात्तः। तत्र “एकादेश उदात्तेनो
दात्तः” इत्युभयथापि विकरणान्तस्योदात्तत्वात् । अनेनैवाभिप्रायेण “च्छवोः शूट* इत्यत्र
न्यासे गां विच्छति गोविडित्युक्तम् । नेतत्साधु । (विच्छायती विच्छायन्ती)“आच्छीनदयोः'इति
-नुम्विकल्पस्य प्रयोजनस्य सम्भवात्। रापि तु “शप् शयनोनित्यम्इति नित्यो जुम् स्यात्। “गुप्-
-धूपविचछि» इत्यत्र केयटपदमज्ञर्यादिष्वप्येवमेव स्थितम् । विच्छ गतावित्यत्रात्रेयमेत्रेयावप्येव-
मेवाहतुः । तथा देवोपि विच्छेरपि शतुवा नुम् स्यादिति तुदरादितेति । अत्र पुरुषकारे तुतादो
विच्छिः पच्यते, न तु विच्छायतिरिति विच्छेरेवानन्तरेण शेन भाव्यम् । स चेवं भवन्नाय
विकल्पस्य कल्पकः स्यादेव । अत्रेव “आयादय आद्धैधातुके वा? इत्यत्र न्यासान्तरम् ,
आयादयः शेपि नित्यमिति भाष्यं चानुकूलम् । नित्ये विच्छेराये शब् ग्रहणं शित उपलश्चण
मिति कल्प्यं स्यादिति सुधाकरादयुक्तमेव समथितं, नायं भाष्यस्याथैः । तत्र हि परसक्चमी
त्वमाभ्ित्य सूत्र दूषयित्वा तत्परिहाराय सावधातुके नित्यमित्यभिहितम् । तत्राप्यायेना
-नवकाशेन विकरणानां बाधदोषमुद्धाव्य तत्परिहारायव तथा पुनरयं सूत्रमेदेन परिहारः, यदि
पुनः शपि नित्यमित्युच्येत तदा सिध्यतीत्युक्तं, तेनापि न्यासेन सावधातुके नित्यमित्यनेन
समानफलेन भाग्यं, तच्च शबृग्रहणस्य शित उपलक्षणत्वेन युल्यते, अतश्वोपलक्चणत्वमेष्टग्यम्
तत्तत्र यथान्यासमेवास्तु इति सूत्रमेव विषयसक्तम्याश्रयणेन सिद्धान्तितम् । अत एवच
तत्र कैयटेन तौदादिका द्विच्छेः शेन भाव्यं न तु शपा, एवं तरि न्यासमेदोपलश्चषणार्थमिदं श्लिति
नित्यमिति न्यासः कर्तव्य इत्युक्तम् । यदप्युक्तं पुरुषकारे “तुदादिभ्यः शः" इति हि शो
विधीयते न तु विच्छाये, विच्छेरेव तुदादिषु पाटात्तक्ञेतद्धिच्छेः शविधानमाये नित्ये सति
गुणा दिष्वनुबन्धकरणवत् विच्छेः पाटोऽपि ससुदायाथेतया युज्यतदइति न संकटम् । तथा च
हरदत्तः । विच्छिरयं तुदादौ पट्यते तत्सामर्थ्यादायप्रत्ययान्तादपि शविकरणो भवति न तु
शप् , यथा जुगुप्सते इत्यात्मनेपदं, तेन (विच्छयती विच्छायन्तीति) “अच्छीनद्योः” इति
नुम्विकल्पो भवतीति । पनायतीत्यादि । पणिवत् । ( पनसः ) । “अत्यमिः इत्यादिना
असच् ॥ ४३६ ॥
भाम कोपे । (भामते । बभामे । भामितेत्यादि । बिभामिषति । बाभान्ति। बाभान्मि
-बाभान्मः ) । “नुगतः"” इति तपरकरणात् यङ्लकोरभ्यासस्य न चुगागमः । “म्वोश्च, इति
-मकारान्तस्य धातोनकारादेश्ो भवति मकारवकारयोः परत इति मकारस्य नकारः । छडि-
(अबाभान् )। “मो नो धातोः” इति नकारः पदस्येति शोषः । एवं क्रिपि (भान् )।(भामः) कोधः
सोऽस्यास्तीति (भामिनी)। देवदत्ताय भासत इत्यत्र *करधद्ररे्ष्यासूयार्थानां य॑ प्रति कोपः+इति
कोपविषयत्वेन देवदत्तस्य संप्रदानत्वम् । अमरषैः क्रोधः । अपकारो द्रोहः । अश्चमा ष्या ।
गुणेषु दोषाविष्करणमसूया ॥ ४२७ ॥
क्षमूष् सहने ॥ ८ क्षमते । चक्षमे । चश्षमिषे । चक्षसे । चक्षमिध्वे । चक्चन्ध्ये । चक्षमि-
बहे । चक्चषण्वहे । चक्चमिमदे । चश्चणमंहे ) । ऊदवित्वात्सरवैत्र वखायाद्धेधातुक इड्विकल्पः ।
अनिटृपक्षे “म्वोश्च, इति नत्वे “रषाभ्याम्”, इति णत्वं, (श्षमि्यते । क्ष॑स्यते । क्षमताम् ।
अक्षमत , क्षमेत । आशिषि । क्षमिषीष्ट । क्षंसीष्ट । अक्षमिष्ट । अक्ष॑स्त । अक्षमिष्यत् ,
क्स] ` पथमगणः | ष्ट
अक्ष॑स्यत् ) कर्मादौ ( क्षम्यते । अश्चमि ) नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्यानाचमेः* इति चिणि
ज्णिति कृति च बरृद्धिनिषेधः । (चिश्चमिषते। चिक्ष॑सते । चडश्चम्यते । चद्कमीति । चह्वन्ति)।
“भनुगतः"› इत्यभ्यासस्य जुक् । लंड “ह्यन्तः, इति बृद्धिनिषेधात् ८ अचह्कमीत् । क्षमयति।
। अचिक्षमत् ) । “जनीजुषक्नसुरेञरोमन्ताश्च” इति अमन्तत्वरक्षणे मित्त्वे “मितां हस्वः"
. इत्युपधाया हस्वः । (क्षमित्वा । क्षान्तः । क्षान्त्वा ) । भ्यस्य विभाषाइत्यनिट् त्वम् ।
(क्षमः) । घन् । ( श्चमकः ) । ण्वुख् । ( अपराधक्षमः अपराधक्षमा ) । “दक्िक्षमिभ्यां च”
इत्यणोपवादो णः । अणि हि डोप्त्यात्। ८ क्षमा ) “पिद्धिदादिभ्योङ्* इति पित्त्वात,
` च्ियामङ , ण्यन्तस्यास्य ““विण्णसुरोदीर्घोन्यतरस्याम्"” इति चिण्णमुल्परे णो मितासुप-
धाया दीधेविकल्पनात् (अक्षमि । अक्षामि । क्षम॑श्षमम् क्षामंक्षामम्) इति भवति । “आभी-
-श्ण्ये णमुल्", । चकारः क्त्वासमुच्चया्थः । “आभीके द्वे भवतः, इति द्िरवचनम् । पोनःपु-
न्यमाभीक्ष्णयम् । स्यादिष्वपि दीधैविकल्पः चिण्वदिटूपक्षे भवति । (क्षामिष्यते । क्षमिष्ये ।
अश्चामिषाताम् । अक्चमिषाताम् । क्षासिषीष्ट । श्षामिता । क्षमितेत्यादि) चिण्वदिटोभाषे
` (क्षमयिष्यते । अक्षमिषाताम् । क्षमयिषीष्ट । श्चमयितेति ) । लुङ्येकवचने चिणपरो णिरिति
पक्षे दीर्घा भवति । (अश्चमि, अक्षामीति ) । यजङ्लुगन्तादपि चिण्णसुरोश्चिण्वदिटि च अयं
दीधैविकल्पो द्र्टव्यः । (अचद्भामि । अचङ्कमि चङ्कामं चङ्कामम् । चद्कमं चह म् । चद्कामि-
च्यते । चड्कुमिष्यते ) इत्यादि । अत्राप्यचिण्वत्पक्षे (चड्कमिष्यते) इत्यादि । अत्र “चिण्णसु-
रोरन्यतरस्याम्"” इति हस्वविकल्केनापि सिद्धे दीर्घग्रहणं ण्यन्ताद्यङन्ताच्च णो चिण्णसुल्परे
दीर्घाम् , अक्रियमाणेर्मिन् णिलोपाल्लोपयोः परनिमित्तयोः पूवस्य हस्वविक्रल्पे कत्तव्ये
स्थानिवत्त्वान्न चिण्णसुलपरे णो यदङ्गमनन्तरमित्यसौ न स्यात्, क्रियमाणे तु दीषे-
विधि प्रति न स्थानिवदिति स्थानिवत्त्वं निषिच्यते । एवमपि दीर्घे कलेव्ये ण्यल्लोपयोः
“असिद्ध इत्यसिद्धत्वात् व्यवेधानं दुर्वारम् । नैतत् । व्याश्रयत्वेनासिद्त्वाभावात्
तथा च वामनः, णौ हि णियडोल्छौपः, चिण्णमुल्परे णावङ्गस्येति दीर्घत्वमिति । अयमपि
दिवादौ ॥ ४३८ ॥
कम कान्तौ ॥ “कमंणिङ्*” इति स्वाथे णिङ् , अयमार्डधातुके विकल्पनोत्पद्ते ।
अत्राप्युत्पत्तिविकल्पस्य प्रयोजनं गुपिवद् द्रष्टव्यम् । कामयतेङ्न्त्वात्तङ्, (कामयाञ्चकरे । का-
मयिता कामयिष्यते । कामयताम् । अकामयत । कामयेत । आशिषि कामयिषीष्ट । अची-
कमत ) । णिप्रहणेष्वयमपि गृह्यत इति “णिश्री इति कतरि चङ । “णेरनिटि” इति णि-
रोपे “णौ चः, ति हस्वः । (चिकामयिषते । कामयति) णिङन्ताण्णौ ““गेरनिरि", इति रोपः
(कामयित्वा । कामना ) । “ण्यासश्रन्थः, इति युच् । (मांसकामः । मांसकामा ) । “शी-
रसिकामिभिक्षिचरिम्यो णः इति अणोऽपवादो णः। अणि हि सति खियां ङीप्स्यात् ।
णिङभावे (चकमे । कमिता । कमिष्यते । कमिषीष्ट । अचकमत ) ।
[ “कमेरूपसंख्यानम् ] इति कतेरि चड् । ( अकमिष्यत । चिकमिषते । च्यते ) । अत्र
यङल्ङ् नेति गुपू रश्चण इत्यत्र स्थापितं तत एवावगन्तज्यम् । (कामयति) । “न कम्यमिच-
माम्" इति मित्तवनिषेधाद् वद्धिः । “चिण्णमुलोः” इति दीधेविकल्पो मिद्विषय इत्यस्या-
मित्त्वात् चिण्णमुल्परेपि णो नित्या वृद्धिः । (कामङ्काममिति) । तथा चिणवदिव्यपि मित्त्वा-
मावात् (अकामिष्यत) इत्याद्येव भवति न तु कमिष्यत इत्यादि । अचिण्वत्पक्षे तु गुणाययोः
(कामयिष्यत) इत्यादि। अस्योदित्त्वमणिङ्पङ्क क्त्वायामिडविकल्पार्थ, तेन (कामित्वा, का-
न्त्वेति) । निष्ठायां तु “यस्य विभाषा?” इति निषेधात् (कान्त इति । कामुकः) । “लषपत” इ~
त्यादिभ् उकन् । (कामङ्कामम्) । “नादात्तोपदेशस्यः” इति चिणि निति णिति कृति वृद्धिनि-
चेधोऽस्य न भवति । तत्राचमिकमिवमीनामिति पर्युदासात् । (कासुकी) “जानपद” इत्या-
दिना रः ! (कमन) इति वासरूपेणानुदात्तेक्षणे युचि । (कन्तुः) कामः । अजिदशीत्यादिनो-
९२ धातुवृत्तो- [अण `
'प्रत्यस्तुगागमश्च । (कन्तुकम्) । “कुमारीक्रीडनकानि चः इति कमारीकीडनकादस्मात् कन् ।
(कंसः)। “वृतृवदिहनिकमिकषिभ्यः सः” इति सः । (कंसाय हितं, कंसीयम्)। ““तस्मे हितम्?
इति विषये “प्राक् क्रीताच्छः” इति छः । तस्य विकारः (कांस्यम्)! “कंसीयपरशव्ययोंनजो
लुक्च” इति यथासंख्यादस्माद्धिकारे यजि प्रातिपदिकादित्यधिकात्ततः परस्य छस्य यतश्च
लुक् , यज्जोस्तु विधानसामर्थ्यान्न भवति। कंषन क्रतं (कसिकम्.)। *"कंसाद्िठन्>इति टिटन्
आर्हयेष्वथंु । चित्त्वात् खियां (कंसिकी) ॥ धिण्णादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ ४३९ ॥
अण रण वण भण सण कण क्ण व्रण अण ध्वण शब्दार्थाः ॥ इतः कम्यन्ता उदात्ता
उदात्तेतः । (अणति । आण । अणिंता । अणिणिषति आणयति । मा भवानणिणत् ।
अणुः ) स्वल्पो धान्यविशेषश्च । “अणश्चः “घान्येनित्?, इत्यु प्रत्ययः । अणूनां धान्यानां
-भवनं क्षेत्रम् । ( अणव्यम् आणवीनम् ) । “विभाषा तिरूमाषोमाभङ्गाणुभ्यः, इति षष्ठय-
न्ताद्धवने कषेत्रे यत्, विभाषाग्रहणात् खञ्च । यति ओगण । उवर्णान्तस्य गुणो भवति `
भसंक्ञानिमित्ते तद्धिते पर इति गुणे “वान्तो यि"इत्यावादेशःअणुप्रकारः(अणुकः)*स्यूलादिभ्यः
प्रकारवचने कनू+ इति कन् प्रकारो भेदः साहक्षयं च, (अणुकः) सृष्ष्मदक्। अणु निपुण इतिया-
वादिपागत् कन् । ( अण्डः ) '"्यमन्ताङ्ः” इति डः । बाहू काङ़कारस्य नेत्त्वम् । (अडः)
(जल्तरणिः ) । “अणो उश्च» इत्युक्तारप्रत्ययो उश्रान्तादेश्चः । (रणति । रराण । रणिता
अरणीत्.। अराणीत्. ) "अतो हलादेः” इति वा बृद्धि; । (रिरिणिषति । रंरण्यते । ररणोति ।
रंरण्टि । रराण्टः ) 'ननुगतोनुनासिकान्तस्यः इत्यभ्यासस्यानुस्वारः, “अनुनासिकस्य किञ्च `
रोः कूडति? इति दीधः । (रणयति । अरीरणव । अरराणत् ) काण्यादित्वाद् हस्वविक-
ल्पः । राणयतीति गतौ घटादिः । (रणनं) शब्दः । रणन्त्यस्मिन्निति (रणा) तेजः संग्रामश्च।
[ विरण्यारुपसंख्यानम् ] इति अकन्तरि कारके अच प्रत्ययः । (रणितं, रण्डा) । “नम.
न्ताः (रणरणको ) हल्टेखः। [घज कविधानम्] इति कः। [छन्यादीनां के द्वे भवतः] इति
द्विवचने, संज्ञायां कन् । प्रषोदरादित्वाद्खादिशेषाभावो ऽभ्यासस्याकारश्च । (वणति।
ववाण । ववणतुरत्यादि ) । वकारादित्वादेत्वाभ्यासलोपाभावः । अयमपि ` काण्यादिः }
<{बाणः) रातं वनुः । “हलश्च” इति संज्ञायां घज् । (वाणी) “६न् ल्पाकादिभ्यः, इति इज-
न्तात् [स्वैता क्तिन्नर्थादित्येके] इति डीष् । अन्तर्वाण्यस्येति (अन्तर्वाणिः), विपश्चित् ।
“निष्प्रवाणिश्च इति चकारात् “नच्यतश्चः" इति कपो निषेधः । अवश्यं वणतीति (वाणिनी)
आवक्यकणिन्यन्तान्डीप् । (वण्डः) । पृवेवङ़ः । अल्पतनुः पञ्यः । (भणति । बभाण । भणि-
तेत्यादि ) अयमपि काण्यादिः । भण्यत इति (भाणः) । कमणि घन् । ( भणितिः । )
“"तितुत्र", इतीण्निषेषे [तितुत्रेष्वग्रहादीनाम् इति वचनादिडागमः । (मण्डः । भाण्डः)। भण्डे-
वां ^पुच्छभाण्डः” इति निरदश्ा दीषेः । भामेवां उप्रत्यये । (संभाण्डयति;, भाण्डानि सञ्चिनो ~
तीत्यथेः । ““पुच्छभाण्डचीवराण्णिङ, इति णिङ् , “भाण्डात्समाचयने? इति च वृत्तिः +
ङिन्त्वा ्तङ। (समबभाण्डत) । “णिचि? इति चङ. । (मणवि। ममाण । मेणतुः। मणितेत्या-
दि । मणितम् । मणिः") । इन्प्रत्ययः । मणिप्रकारो मणिकः । स्थूरदित्वात कन् मणि-
शेव ( मणिकः ) यावादित्वात्कन् । ( मणिको ) रन्जरः। संज्ञायां कन् । (मण्डः) ।
मण्डतेवा । ८ कणति चक्राण । कणितेत्यादि ) ।. अयमपि काण्यादिः । कणयतीति गतौ
बटादित्वात् । ८ कणः ) । लेयः सृष््मतण्डुकश्च । गोचरादिसूत्रे चकास्यानुक्तसञयुच्च-
स्थानुक्तसमुच्याथैत्वाद् घः । ( कणिका ) । संज्ञायां कनि "प्रत्ययस्थात् इतीत्वम् ।
( कण्ठः ) । कणेष्ठः । बाहुलकात् ठस्येकाभावः । अयं निमीरनार्थश्वरादो । ( कणति ।
चक्ताण । क्णितेत्यादि । क्राणः । कणः । निक्ाणः निक्रणः । कल्याणप्रक्णा वीणा । कलस्या-
णप्रक्राणेति वा ) । *+कणो वीणायां च+ । अनुपसखष्टान्निपूरवात् वीणाविषयाचच क्रणेवां ऽप्प्र-
त्ययः । सोपसर्गां वीणाग्रहणम् । (कुणालो) धान्यं यज्ञोपकरणं च । '“पीयुक्रणिभं कलायन्
॥
ओण् | प्रथम्रगणः । ९.३
हस्वः संप्रसारणं च, इति कालन्प्रत्ययः यथासंख्यात्संप्रसारणं च । (कणपम् ) । “क्रणः संप्रसा-
। रणं चः» इति पन्प्रत्ययः संप्रसारणं च । (कङणीका ) । प्रतिसरः । “चङ्क्रणेः कङ्कणश्च, इति
यङ्लगन्तादीकन्प्रत्ययः कडणादेहाश्च । ( रणति । वत्राण । ्रणितेत्यादि ) । अयं बशादिं
। कचित्पष्यते । दन्तोष्टया दिरिव सवत्र, तथा च यादवः, चणेडशाब्दाथेविषये, वणगात्रचूणेने
इति गात्रचूणेनार्थोयं कथादिः । ( रणति । बश्राण । रणिता । धघ्वणति । दध्वाण । ध्व
णितेत्यादि ) । ्रणिरपि संमतायामन्र पय्यते ॥ ४४९ ॥
॑ आण अपनयने ॥ ( ओणति । प्रोणति । ओणां चकार । ओणिता । ओणिणिषति ।
ओणयति ) । मा भवानौणिणत् । ऋरदित्त्वान्नोपधाहस्वः । इदमेव चरदिन्त्वं द्विवचनात् पूवै-
' सपधराहस्वत्वे ज्ञापकमित्युक्तम् । (अवावा) । “अन्येभ्योपि दश्यते? इति वनिपि “विड्वनोर-
नुनासिकस्यात्? इति णकारस्याकारेऽवादेशे ““सवेनामस्थाने इल्युपधादीधे नलोपः ।
खियाम् (अवावरी) । #वनो र च इति वन्नन्तप्रातिपदिकल्वात् डीव्रौ । [वनो न हराः] । हश
न्ता्यो वन् विहितस्तदन्तान् डीत्रौ नेत्ययं प्रतिषेधः प्रायिकल्वादत्र नेति न्यासादौ ॥४९०॥
शोण वणेगत्योः ॥ ( शोगति । गुशोण । शोणिता । शखोणिषति । शोशोण्यते । शो-
क्ोण्टि । शोणयति । अञ्युखोणत् । शोणितम् । शोणः । शोणी । शोणा) । “शोणात्प्राचाम्”
इति वा ङीष् ॥ ४९१ ॥
श्रोण् संघाते ॥ (श्रोणतीत्यादि । श्रोणिः)। इन्प्रत्ययः । (श्रोणी) । कृदिकारत्वाद्रा ङीष् ।
(श्रोणा) । नक्षत्रम् । अजन्ताट्ाप् ॥ ४९२ ॥
श्छोण च ॥ (श्छोणतीत्यादि) । शोणादयः तारु्योष्मादयः ॥ ४९३ ॥
पेण गतिप्रेरणश्चेषणेषु ॥ केण इति कचित्पथ्यते । पैणतीत्यादौ ॥,४९४ ॥
श्रण शाब्दे ॥ उपदेशे नान्तोयमिति प्रागस्य निदंशो न करतः । तस्य प्रयोजनं यङ्लकीति
मेत्रेयः' अतोस्य दण्डके पाटः प्रत्युक्तः ध्रणतीत्यादि । “रषाभ्याम्” इति णत्वम् । यङ्-
लुकि (दन्ध्रन्ति दन्ध्रान्त) इत्यादौ णत्वस्य “नश्चापदान्तस्य इत्यनुस्वारे ऽसिद्धत्वात् छते
तस्मिन्परसवणेः, तस्यासिद्धत्वात् पुनणत्वं न भवति । अभ्यासस्य “नुगत, इति नुक् ।
असूमादनन्तरं कचित् कोदो वण भण धण इति त्रयः पच्यन्ते, तत्र भरणिर्मेत्रेयानुसारेण दण्डके
पठितः । धणिरपि संमतायामिति तत्रैवो छम् । ८ वणतिः । वणः ) । “उ द्रण, इत्यच् ॥४९९॥
कनी दीसिकान्तिगतिषु ॥ (कनति । चकान । कनितेत्यादि । कन्या ) । कन्याया अपत्यं
(कानीनः ) “कन्यायाः कनीन च” इति अण् कनीनादेशश्च । अत एव निर्देशात्, स्वरिता-
4. न्तत्वं तु “तिल्यशिकयमत्येकारर्मर्यधान्यकन्याराजन्यमनुष्याणामन्तः,, इति,अन्यथा श्यतो-
नावः इति यदन्तस्य व्यचो विधीयमान आद्यदात्तः स्यात् । (कनकम् ) “छन् क्िलिपिसंक्तयोः”
इति क्कुन् ॥ ४९६ ॥
न वन शब्दे ॥ ८ स्तनति । तस्तान । स्तनितेत्यादि । तिरुतनिषति । तंस्तन्यते ।
तंस्तनीति । तंस्तन्ति ) । धवनतिवत्प्रक्रिया । ( स्तनयति । अतिष्टनत् । अभिनिष्टानः ) ।
विसजेनीयः । “अभिनिसः स्तनः शञ्डसंन्तायाम्?' इति षत्वम् , अन्यत्रा भिनिर्तनति सददध
अत्र न्यासे सकारादिरयं पठितः । तदस्य षोपद॑शपयुंदासवाक्ये उपादानान्निमृखम् । अत
एव पुरुषकारे मृद्धं न्यादिरेवायं दरितः । ८ स्तान्यम् ) ण्यत् । ( स्तनः ) । अच् । ८ स्त-
न्यम् ) “शरीरावयवाद्यत् इति भवाथं यत् । ८ स्तनित्तम् । स्तनयतीति देवराब्डाथेर्य
कथा दिपठितस्य । ( वनति । बवान । ववनतुः । वनितेत्यादि । वनितम् । वनित्वा । वतिः )
क्तिनि “तितुत्र” इतीण्निषेधात् “अनुदा त्तोपदेशवनतितनोत्यादीनामनुनासिकलरोपो क्लि
कडिति” इत्यनुनासिकरोपे (वतिः) इति भवति । अनुदरा्तोपदेश्ञा यमिरमिनमिहनिगमिम-
न्यतयः । (प्रवत्य) । “वा ल्पपि"" इत्यनुदरा त्तोपदेशा दीनां विधीयमानोयमनुनासिकखोपविकल्पो
उयवस्थितविभाषाविन्ञानात् नान्तेषु नित्यः, अन्यत्र विकल्प इतीह . नित्यः । ८ वन्ति: ) ।
९.७ धातुवृत्तो- [ वन
क्तिच् “न क्तिचि दीधेश्च" इति दीर्घानुनासिकलोपयोनिषेधः । “अनुदात्तोपदेशवनति?, ` इति-
रितिपा निर्देशात् (बंवान्त) इत्यादावनुनासिकरोपो न भवति । वनोतिनिवृत्त्यथं तु स्तिपा
निदंशो न भवति । तनोत्यादित्वेन तस्थानुनासिकलोपस्येष्टत्वात् । (वनिष्ठः) । अपानं मांस-
विशेषश्च । चरतन्यक्षिवनिचत्यादिनेष्ठच् ८ वनम् ) अच् । वनानां समूहो ८ वन्या ) ““पाचा~
दिभ्यो यः" इति समूहे यः । तदेत्तत्स्वभावात् ख्ीखिङ्म् (वन्यम् ) दिगादित्वाद्धवार्थ यत् ।
( वानेयम् ) पूर्वनगरीतिनद्यादित्वात् ढक् शे षिकः । ८ वनिः । वनी ) । “^छरदिकारादक्तिनः'* `
इति वा ङीषू ॥ ४९८ ॥
वन षण संभक्तौ ॥ वनेर्थभेदात्पुनः पाठ इति मत्रेयः । तथेवेदाहरणानि । ८ सनति । ~
ससान । सेनतुः । सनितेत्यादि । सायात् । सन्यात् ) “किदाशिषि” इति कित्त्वाद् । # ये `
विभाषा * जनसनखनां यकारादौ क्ङत्यात्वं वेति तष्टिकल्पः। एवं यञ्यडोरपि । धातुपारा-
यणे तु “लोपोयि” इतिवद्भणेमान्रे निन्ये य इत्यत्त्वतो निदंशाचयासुट्यात्वं नेत्युक्तम् । `
( सिसनिषति । सिषासति ) । “सनीवन्तद्धं्खजदम्भुश्रिस्वृयूयौभरपिसनाम्", इतीडिव-
कल्पः । इडभावे “जनसनखनां सनृक्चरोः” इति श्चरादौ सनि कडिति विधीयमानमात्वं `
भवति ( सासायते । संसन्यते ) “ये विभाषा” इत्यात्वम् । इदं च क्िङ्त्येवेति ण्यति न +
भवति (सान्यमिति । संसनीति । संसन्ति । संसातः ) । प्रकृतिग्रहणन्यायेन “जनसन
` इत्यात्वे “अनुनासिकस्य इतिदीर्धं परत्वाद् बाधित्वा त्रापि भवति ( सातिः। सातः।
सातवानरू ) आत्वसूत्रे च क्चखादिसन् जनसनोने संभवतीति सनोतेरेव विशेषणमिति वदता
वृत्तिकारेण सनोतेः “सनीवन्त" इनि पक्ष इडागमः, तदिह सनोत्यथैमेव सनूग्रहणमित्यभिधा-
नादिडविधावात्वे च तानादिकस्येव ग्रहणमिति च प्रतीयते । अन्ये तु पुनरुमयत्रोभयोर्भंहण-
माहुः । एवं वृत्तौ सनोतरित्युपादानं [तस्यानुनासिकरोपादात्वं विप्रतिषेधेन]इति वक्ष्यामी
त्येवम्थं मन्तव्यम् । (सानुः) “हसनिजनिचरिचटिभ्यो जुण्” इति जुणुप्रत्ययः । वनु पाने,षणु
दानईहति द्वयं तनादौ ॥ ४६० ॥
अम गत्यादिषु ॥ कनी दीक्षिगतीत्यत्र गतेः परयोः शब्दसम्भक्तयोरादिशब्देन ग्रहः ॥
( अमति । आम । आमतुः । अमितेत्यादि । अमिमिषति ) । आमयतोत्यत्र “न कम्यमि-
चमाम् इति मितत्वनिषेधात् “मितां हस्वः, इति हस्वाभावः। ( अम्यम् । अमितवाच् ) `
“पोरदुपधात्” इति यत् । अमित््वात् निष्ठायां ““हृष्यमत्वरसंघुषास्नाम्? इतीडविकल्पनात्
८ अमितः । आन्तः । अमितवान्, आन्तवान् ) इति भवति । इडभावे “अनुनासिकस्य
क्िक्षरोः किङति"” इति दीषेः क्रिपि पूववत् । दीघं “मो नो धातोः” इति नत्वे आनिति
भवति । नरोपस्तु न भवति असिद्धत्वादिति प्रागेवोक्तम् । (अमः) । घनि “नोदात्तोपदेश”
इति ब्रद्धिनिषेधः । अत एव चिण्यपि ण्यन्तात्. “न कम्यमिः इति मित््वनिषेधात् । ण्यवेश्चया
बद्धौ (मा भवान् आमीति) भवति । (आमयः) इत्यम रोगति चौरादिकस्य ।(अमत्रम् )।
““अनिनक्षियजिबध्ि पतिभ्यो त्रन्” इत्यत्रन् । ( अमित्रः ) । “अमेद्धिषि चिच” इतीत्रप्रत्य-
यः । (आम्राः) । “अमितम्योदीधेश्च इति रप्रत्यये दीैः । (आन्त्रम् ) । "“अत्यमिचमिश-
सिभ्यः कन्? इति ऋन् ॥ ४६१ ॥
द्म हम्म मी गतौ ॥ ( द्रमति । दुद्राम । द्रमितेत्यादि ) । लङि “ह्यथन्त, इतिं
बरद्धिनिषेधात् ( अद्रमीत्. । दिद्रमिषति । दन्द्रमीति । दन्द्रन्ति । दन्द्रान्त इत्यादि ) उत्तमे
“म्वोश्च, इति नत्वे णत्वम् । (दन्दरण्मीत्यादि)। (अदन्द्रन् )इत्यत्र तिप्सिपोहैर्ड्णादिरोपे “मो
नो धातोः इति नत्वे “पदान्तस्य, इति णत्वं न भवति । ८ रमयति । अदिद्रमत ) अम-
न्तत्वान्मित्वम् । ( अद्रमि । अद्रामि । द्रमन्द्रमम् । द्रामन्द्रामम् ) “चिण्णसुरोः इति '
दीधेविकल्पः । स्यादिषु चिण्वदिद्पक्षे दीघेविकल्पे णिरोपेच (मिष्यते द्रामिष्यत)इत्यादि ।
दधे पुनरिि णेगणायादेशयोः(दमयिष्यते)+इत्यादि ) अण्यन्तात् चिणि “नोदात्तोपदेश इतिः
चमु ] प्रथमगणः । ` ९.५
चृद्धिनिषेधात् (अद्रमि) इत्येवेति । एवं णिति कृति च (दमः द्रमक) इत्यादि) (दन्द्रमणः)““जच-
। इक्रम्यः इत्यादिना तच्छीरादौ यङन्तादस्माद्यचि अल्छलोपयलोपौ । (द्रमिडः) । “मत्ताः”
इति डः । नेड्वशि कृति? इति निषेधो बाहुरुकान्न ५८ १ । ८ हम्मति । जहम्म हम्मि-
तेत्यादि । जिहम्मिषति । जेहम्म्यते । जंहम्मीति । जहन्ति जंहन्त ) इत्यादावनुपधात्वा-
। नोपधादीर्े । रुडि हल्ड्यादिसंयोगान्तरोपयोः “मो नो धातोः? इति नत्वे (अजंहन् हम्म-
यति । अजहम्मत् । हम्मित्वा । हम्मतिः) । जञानं, गत्यर्थो बुद्धयथेः, न हम्मतिः (अहम्मति)
अज्ञानम् । यद्वा अहमिति मतिः । अहंशब्दो मान्तोहङ्ारवचनोन्ययम् । ( मीमति ।
^ मिमीम । मिमीमतुः । मीमितेत्यादि । मिमीमिषति । मेमीम्यते । मेमीमीति । मेमीन्त
इत्यादि । ड़ अमेमीन् । मोमयति । अमिमीमत । मीमित्वा मीमितः ) अयं शब्दे चेति
' कचित्पय्यते ॥ ४६४ ॥
9 चम छसु जञ अमु अदने ॥ ( चमति । चचाम । चेमतुः । चमितेत्यादि ) । आङपूवैत्व
तु ““शिवुद्कमुचमां रिति” इति दीर्घः । ( आचामति । आचामतु । आचामत् । आचाम ।
आचामयति ) चिणि,जिति णिति कति च “नोदात्तोपदेश” इति बृद्धिनिषेधात् (अचमि ।
^ चमः चमक) इत्यादि अत्रापि “अनाचमिः"इति वचनात् (आचामि आचाम) इति वृद्धिरेव ।
^ ननु वात्तिके“अचमिकमिवमोनाम्इ ति केवरस्योपादानात् सवत्र बद्धया भाव्यम्। रै तत्। यत
इदं वातिकं धात्वन्तरमपि पयदसनीयं न केवलं सूत्रोपात्त इत्येवं परम् । तथा च भाष्ये
“अध्यगीष्ट । अत्यल्पमिदमुच्यते अनाचमेरिति"” । अत एव न्यासश्चमेर्तावत् अनाचमेरिति
सूत्र ्वोपादानात् प्रतिषेध इति । तथा वद्धमानोपिं उपसर्गोपादानात् (अचमि, पयंचमीति) ।
अपि च वृत्तावपि वात्तिकस्योदाहरणमाङपूर्वमेव दुरितम् । ( चिचमिषति । च्॑चम्यते ।
॥ चञ्चन्ति । चञ्चान्त) इत्यादि । अत्रापि प्रकृतिवदाङः पूरवैत्वे चिणि जिति णिति कति वृद्धिः,
अन्यत्र तद्भावश्च । (चामयति)। “न कम्यमिचमाम्"” इति भित्त्वनिषेधः। चम्यतेत्रेति (चमसः)
“अत्ममिचमि इत्यसन् । ८ चमूः ) । ““कृषिचमितनिरमिसजिभ्य अः” इत्युकारप्रत्ययः ।
८ छमति । चच्छाम । छमितेत्यादि । चिच्छमिषति । चञ्छम्यते । चन्छमीति । चज्छन्ति ।
चज्छान्त) इत्यादि । (छमयति) अमन्तत्वान्मित्वम् । चिण्णसुल्परे णौ “चिण्णसुरोर्दोर्घो-
न्यतरस्याम् इति वा दीधः । ८ अच्छमि । अच्छामि, छमंख्मम् । छामछाममिति ) । चि-
०्वदिटि बृद्धेभावाभावारभ्या, णिलोपे ८ छमिष्यते, छामिष्यते ) इत्यादि । अयुद्धे पुनरिटि
गुणाययोः (छमयिष्यत)इत्यादि। णिचोभाषे चिणि जिति णिति कृति च “नोदात्तोपदेशस्य,
इति बृद्धिनिषेधात् (अच्छमि) इत्यादिरेव भवति । ( जमति । जजाम । जेमतुः । जमिता ।
मति । जञ्चाम । क्षमिता) इत्यादि पूवैवत् । अत्र मेत्रेयः । जिमि केचिदिच्छन्ति, (जेमन-
` मिति) एषामुदिक्तवात्करायामिडिवकल्पे (चमित्वा । चान्त्वेत्यादि भवति) निष्ठायां “यस्य
विभाषा?» इत्यनिटृत्वात् (चान्त) इत्थादि । अनिटि । “अनुनासिकस्य किञ्चरोः कडिति"?
इति दधः ॥ ४६८ ॥
क्रमु पादविक्षेपे ॥ (क्रामति । चक्राम । चक्रमतुः । कमिता । क्रमिष्यति । क्रामतु ।
अक्रामत् । क्रामेत् । आशिषि । क्रम्यात् । अक्रमीत् )। ““हयन्तश्षणः, इति वृद्धिनिषेधः ।(अ-
कमिष्यत् ) । *क्रमः पररुमेपरेषु* (काम) इति परस्मेपदे शिति दीषेः। इत्यत्र हलक प्रत्यय-
लक्षणेन परस्मपदपरित्परत्वेन दीः । न च “न लुमता? इति निषेधः । तस्य लुमता लप्र
स्ययनिमिन्ताङ्गसंकाविषयत्वात् । इह च हो विकरणान्तमङ्गं क्रमस्तु विकरणे, विकरणश्च
नित्यत्वात् पूवेमनत्र भवति । “वा अर 1श्खाशश्नसुक्रघ॒ञचसुत्रसिद्टिरुषः” इति शबृविषये पक्षे
नि विधानात् ( म्यति, कम्य, अक्रामत् । कामयेत् ) इत्यपि भवति । पूवेवदीयैः!
( ॥ चङ्क्रम्यते । चङ्क्रमीति । चङ्क्न्ति ) । इत्यादि । ( करमयति । अचि-
कमत ) । “मितां हस्वः? इत्यत्र वत्तिः । के चिदत्र वेत्यनुवततैयन्ति सा च व्यवस्थितविभा-
|
९६ धातुच्त्तो- | कमु
षा, तेन संक्रामयतीत्येवमादि सिद्धं भवति, अविगीतस्तु संक्रमयतीति, अत्रेव रसातले म
क्रमितेत्यादिप्रयोगोुद्खः । ( कमते । चक्रमे । ऋन्ता । ऋंस्यते । अक्रमत । कमेत, कंसी
ट । अक्रस्त । अक्रस्यत ) । ‹ अनुपसर्गाद्वा? इति पक्षे तङ । अत्रापि शब्विषये वा श्यनि
(कम्यते) इत्यादि शवृत्तिसर्गतायनेषु कमः* इति वृत्त्यादिषु नित्यस्तङ्दाहायैः । वृत्तिरप्रति-
बन्धः । सग उत्साहः । तायनं रूफोतता, अयं वृत्या दिविषयस्तङ् “उपपराभ्याम्? इति सि- `
धे सत्यारम्भाल्नियमादन्योपसष्टान्न भवति, तेन संक्रामताति परस्मेपदमेव । यदायमाङ्पूवै
उद्रमनाथेल्तदा “आङ उद्धमनेः इति वचनात् नित्यस्तङ्दाहायेः (आक्रमते भानुः) इत्यादि ।
अत्र [ज्योतिर्द्रमनदहति वक्तञ्यम् ] इत्युक्तत्वाते (आक्रामति धूमो हम्येतखात् )इत्यन्न न मवति+
उद्ममे वतमानोयमकमेक इति केयर उक्तम् । परमज्या तु आक्रमति धूमो हम्यंतर्मिति ब्-
त्तिमुपादाम उद्वमने कमिरकमेकः तस्मादाक्रामति धूमो हम्येतला दिति पठितन्यमित्युक्तम् । `
यद्रा उद्रमनपूविकायां व्याक्षो अत्र कमि्रेटव्य इति द्वितीया समथिता । (नभः समाक्रामति `
चन्द्रमाः) इत्यत्र नोद्धमनं विवक्षितं किं तहि व्याक्षिरिति परस्मेपदमिति तत्रेबोक्तम्।(विकरमते)।
सुट पदानि विक्षिपतीत्यथः । अश्वादीनां गतिविशेषो विक्रम इति चत्तिः । “वैः पादविहरणे
इति नित्यस्तङ अण्यत्र(विक्रामत्यजिनसन्धिः)इ ति। व्यतीत्यथेः।(प्पक्रमते ोक्तुम्)।उपक्र-
मते भोक्तुम् ) । “प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम् इति नित्यस्तड । समर्था समानार्थो । तच्च स~ .
मानाथेत्वमादिकमेणि । अन्यन्न (प्रकामति उपक्रामतीति) आगच्छति उपगच्छतीति चाः \ `
आत्मनेपदेषु वलाद्याधंधातुकस्य *स्नुक्रमोरनात्मनेपदनिमित्त^ इतीडभावः । स्नुक्रमोवेला-
द्याद्धेधातुकस्येडागमो मवति आत्मनेपदनिमित्ताभाव इत्यक्षराथैः । तदर्थादनयोर्दात्तत्वा-
दैवेटः सिद्धावारम्भाद्।त्मनेपदनिमित्तत्वे निषेधार्भ सूत्रं भवति । निमितग्रहणं कुवैदरपतापर-
तिपतत्यर्भन तु +योग्यतापरमिति कमेक विषयाद्धावकमेविषयाच्नास्मात् कृतः सत्यामपि
योग्यतायामात्मनेपदाभावात् (प्रकरमिता प्रकरमितुं प्रकरमितव्यम्)इतीड् भवत्येव। न चार्थवि-
शेषादुपसगं विशेषाचात्मनेपदस्य निमित्तं न ्रामतिरिति कथमस्यात्मनेपदनिमित्तत्वमिकि `
मन्नव्यम् । यतरुतेषां विषयतया विशेषणत्वात् तद्विशिष्टो धातुरेव निमित्तम् । (चिक्रंसते)
इत्यादो “पूठैवत् सनः इत्यतिदेशात्प्रकृतिगतमेव सनन्तेप्यात्मनेपदस्य निमित्तमिति तस्य
कमिनिमित्तत्वादिडभावः । (चिक्र॑स्यत)इत्यादौ भावकमेणारपि परत्वात् “पूर्ववत् सनः»
इत्यात्मनेपदमिति प्ररृतेरेवात्मनेपदनिमित्तत्वमितिड् भावः खिद्धः । अस्ति च विप्रतिषेध
“भावकमेणेाः इत्यात्मनेपद्क्रमिनिमित्तत्वाभावादिट् स्यात्, अनेन तु सति नेति। यदा
त॒सनन्ताण्णिच् तदात्मनेपदस्य क्रमिनिमित्तत्वामावात् चिक्रमीषयतीतीय भाव्यम् ॥
तथा (चिक्रमिषते स्वयमेव) इति कैमेकतेयेपि । अत्र तु कमेवदतिदेशनिमित्तमेवात्मनेपदं न तु
क्रमिनिमित्तम् । अत्र हरदत्तः सिद्धं स्युक्रमोरात्मनेपदेन समानपद्स्तस्येणषिधात् । “क्रमेङचः”
इति वात्तिककारवचनादिद्याप्यत्मनेपदेन समानपद्स्य छाभादिय न मान्यमित्याह । भाष्य
वातिकपूर्वापरपरपर्याखोचनायां समानपदस्थत्वे तात्पर्यं नेति प्रतीयते । यतस्तु वात्तिका- `
कार आत्मनेपदे परे स्नुक्रमोनंत्येवं सत्रां आश्रायमाणे निदिष्टपरिभाषायाः आनन्त्यं एव
भाव्यत्वात् प्र(चक्रमिष्यतदइत्यत्र स्येन व्यवधानात् प्रकरसिष्टेत्यत्र च सीयुट आत्मनेपदभक्तत्वा-
त् प्रकरस्येते इत्यत्र व्यपवर्गांभावात् आत्मनेपदपरत्वाभावादिण्निषेधाप्रसङ्ाद् [अआगत्मनेपदप-
रतङ्परसीयुडेकादेशेषु च प्रतिषेधो वक्तव्यः ]इत्युक्तत्वात,, परिहारमातच्रीयं [ सिद्धं त्वात्मनेपदेन
समानपदस्यस्येण्निषेधाद् [इत्याह । माष्यङ्कृता च यथान्यासमेवास्त्विति सूत्रमेव स्थापितम्!
न च तत्र समानपद्स्थत्वावगतिः, तथः वुत्तावपि, न चेत्खक्रमी आत्मनेपदस्य निमित्ते, नि-
मित्तप्रहणं सीयुडादे<तत्परस्य च प्रतिषेधाथैमित्युक्तम् । गतमदः, प्रक्रान्तेत्यादावात्मनेपदा- `
भावेपि करमेस्तु कत्चर्यात्मनेपदविषयादसत्यप्यात्मनेपदे [प्रकृतिप्रतिषेधो वक्तव्य] इति इ उमावः। `
अनुपसर्गात् क्रमेः कन्ता क्रमिता) इत्युभयमपि भवति। “अनुपसर्गाह्मा, इति विकल्पनात्मने-
पदविषयादित्येके । अन्येत्वात्मनेपदविषयादिति अनन्यभावे विषयदराग्दं वणेयन्तः ऋमितेत्येव
अय] ` प्रथमगरः। २.ॐ-
भवितव्यमित्याहूरिति पदमजञर्याम्। कमेरात्मनेपदे तासावनिट्त्वात् “उपदेशेत्वतः” इति.
थल इण्निषेधो नाशङ्कयः । यतः परस्मेपदे तासो सेदृत्वान्नित्यानिद्त्वाभावः (कान्त्वा कमि~
त्वा) । उदि्वादिड्कल्पः, इडभावे “क्रमश्च क्त्वि" इति वा दीधः । ८ क्रान्तः । ) “यस्य.
विभाषा? इतीण्निषेधः (कमः) घज् । “नोदात्तोपदेश, इति वृद्धिनिषेधः । क्रममधीते (कम-
कः) । “क्रमादिभ्यो बुन् इ ति तदधीते तद्वेदेति विषये बुन् । (चङ्क्रमणः) । ““जुचडङ्क्रम्य इति
युच् । न क्रामतीति नक्रः । “डोन्यत्रापि इयते” इति डः । “नश्नाण्नपान्नवेदानासत्यानसु-
चिनकुलनखनपुंसकनक्चत्रनक्रनाकेषु प्रकृत्या” इति निपातनान्ननो नरोपाभावः । (किमिः) ।
करमिगमिनमिस्थम्मामच इच्चेतीन्प्रत्यये अकारस्येकारः । (क्रिमिणः) । “लोमाद्विपामादि-
पिच्छादिभ्यः रानेखचः” इति पामादिपाठान्मत्वर्थीयो नः ॥
य्ञनारायणायेण (१) प्रक्रियेयं प्रपञ्चिता ।
तस्या निःरेषतस्सन्तु बोद्धारो भावष्यपारगाः ॥
अणादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ ४६९ ॥
अथ वय पय मय चय तथ णय गतौ ॥ इत आरभ्य रेवत्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः
(अयते ।अयां चक्रे) । “दयायासश्च, इत्याम् । (अयिता । अयिष्यते । अयताम् । आयत ।
अयेत । आश्िषि। अयिषीष्ट। आयिष्यत । ) अस्य लुङ्लियोर्ध्वमि “विभाषेटः इति मू्धन्य-
विकल्प उदाहायः । एवमन्येष्वपि यान्तेषु । (अयियिषते । अययति माभवानयियत् । आयः
अयः ) धघनचौ । चरनार्थत्वेपि नास्य युजस्ति, “न ये” इति यान्तानां तन्निषेधात् । तेन
अयितेति सामान्यचन् भवति । (प्लायते) +उपसगेस्यायतो* इति उपसगस्थस्य रेफस्या -
यतिपरत्वाछ्त्वम् । नन्वेकादेशस्य स्थानिवत््वाद्रेफस्यायतिः परो न भवति । सत्यम् । येन
नाव्यवधानं तेन व्यवहितेपि वचनप्रामाण्यात्, इति एकेन वर्णन व्यवधानमाश्रयिष्यते । न
चास्ति “पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवद्” इति, “तस्य दोषः संयोगादिरोपरुत्वणत्वेषु,, इति तस्य
सापवादत्वाव । एवं च (पल्ययते) इत्यत्रापि रुत्वं भवति । न चानन्तरो निदुंरो रेफोवकाश'
इति वाच्यम्। तहिं लाघवार्थं तावेवोपाददीत । येषासुपसमै विशेषणमयतिग्रहणम् । अयतिपर- -
स्योपसर्ग॑स्य यो रेफ इति तेषां नैवास्य चोदयल्यावसरः, कि तु प्रत्यय इत्यत्रापि रुत्वं स्यात्।
भवितन्यमेवेति तेषामेव के चित् , अपरे तु प्रतिपूर्वस्यायतेनैष प्रयोग इति, तेषां प्रत्ययराब्द.
प्रतिपूर्वादिणोचि, प्रत्ययितशब्दोप्यस्मादेव तारकादित्वादितचि । (निरयते । दुरयते ।) इति
प्रयोगस्सान्तयोद्रे्टव्यः । नह्यत्र रूत्वप्रसङ्धः, “ससजषोः» इत्यस्यासिद्धत्वात् । (वयते ।
ववये ।) वादित्वान्नेत्त्वाभ्यासरोपो । (वयिता) इत्यादि पूर्वत् । (विवयिषते । वास्यते ।
वावयीति । वावति । वावतः। वावयति। वावयीषि । वावसि । वावथः । वावथ। वावयीमि ।
वावामि । वावावः । वावामः) । वरि यरोपः । यजादौ तु कृते रोपे “अतो दीर्घा यनि? इ~
ति दीर्धः । श्लो यरोपातपू्वं नित्यत्वादद्धावे वल्परत्वाभावाद्यरोपाभावः, रोटि सेहिभावात्
परत्वात्पूर्वं बलि रोपे तदनन्तरं हिरादेशः, तस्येव “अतो हे । इति लुकि (वाव) इति भवति।
पूर्वं तु हिभावे तमाश्रित्य वकि रोपे सन्निपातपरिभाषया देलेडः न स्यात्, उत्तमे तु नित्य-
त्वादाटि यरोपाप्रसङ्गात्, (वावयानि) इत्यादि भवति, कुडि तिप्सिपोः परमपि हल्ङयादिरोपं
यरोपो। बाधतइति ( अवावत् , अवाव ) इति भवति । इदं च व्योवंछि रोप इत्यनुवादपू्ं
विधेयं निदिक्षय तस्य पूैनिदेशेन विद्धयन्तराद् बरीयसत्व्ञापनादवगम्यते, यत्त तत्र वृत्तावुक्तं
पूठनिदैशस्य फलं वेरण्क्तरोपात्पूवं वलि रोप इति, तद्विध्यन्तरोपरक्षणम् । आहुश्चेवं तत्र
व्याख्यातारः । यद्रा प्रकृतिविशेषं प्रत्ययविेषं चापेक्षमाणाद्धरङ्यादिरोपात् वणैमात्रापेक्ष-
(१) प्रन्थकवुरपरं नमितत् ।
९ माध
९.८: धातुच्त्तौ- - (कवे
-त्वादन्तरङ्ले वरि. रोप इति पू्वैमेवासावन्न प्रवत्तिष्यते । ( पयते । पेये । पयिता । मयते ।
मेये । सथिता । चयते । चेरे । चयिता । तयते । तेये । तयिता । नयते । नेये । नयिता) इ-
-त्यादि । चयिवत् । नयतेर्णापदेशत्वात् प्रणयतइति णत्वं भवति । अत्र षयीति मृष्ध॑न्योष्मा-
दिरपि कचित् कोशे पथ्यते, मेत्रेयादिभिस्तु न प्यते । नयादीनामपि अयिवत् “न् ये इति
युज॒निपेधात् तच्छीलादौ तृनेव । णय रक्षणे चेति मैत्रेयः । तय णयेत्येके । अयादीनां क्रो
-वछि रोपे तुकं (यत्, वत्,) इत्यादि भवति । अतो रोपस्तु न भवति, आद्धैधातुकोपदेशे
-यदकारान्तं तस्य तद्विधानात् ॥ ४७६ ॥
दय दागतिरक्षणहिंसादानेषु॥ (सपिषो दयते । सपिदैयते) “अधीगथदयेशां कमैणि' इति
कमणि दोषे षष्टी । अशेषे तु द्वितीयेव । दयां चक्रे । “दयायासश्च इत्याम् । (दयिता) इत्या-
दि वयिवत् । (दयालुः । ) “स्प्रहिग॒हिपतिदयिनिद्रातन्द्राश्द्धाभ्य आलुच् इति ताच्छी.
चिक आलुच् , दया । दयतिभिदादिषु द्षटव्यः ॥ ४७७ ॥
रय गतौ ॥ (रयते) इत्यादि वयिवत् । (रायः,) घन् । (रयः) तु अचि ॥ ४७८ ॥
जयी तन्तुसंताने ॥ (अयते । ऊर्यां चक्रे । ) “इजादेश्च गुरुमतः» इत्याम्। (ऊयितेत्यादि।
उययति । मा भवानूयियत् ) । द्विवेचनात्पूैसुपधाहस्वत्वमित्युक्तम् । (ऊयित्वा, ऊतः, उत-
वान् । ) हैदित््वा्चिष्ठायामनिरत्वम् । ( ऊतिः ) । बाहुरुकात् क्तिन् “ऊतियूति? इति नि-
प्रातनमञ्चतेः क्तिनि उदात्ताथेमिति बृत्तावुक्तम् ॥ ४७९ ॥
पूयी विशरणे दुगेन्ये च ॥ ८ पयते । पुपू्े । पूयितेत्यादि । पुपूयिषते । पोपूययते । पो-
पूयीति । पोपोति । पोपूतः ) । इत्यादि बयतिंवत् । तसादो डिन्त्वाज्न गुणः। (पूययति । अ-
पूपुयत् । पूरयित्वा । पूतः । पूतवान् ) । इदित््वाजनिष्ठायामनिद्त्वम् । (पूतिः) । “गन्धस्ये-
दुत्प ति” इत्यादिनि शात् क्तिन् । (पूयः) । पचाद्यच् ॥ ४८० ॥ न
क्नूयी शब्द उन्दे च ॥ (कनूयते) । चुक्नूये । क्नूयिता) इत्यादि पूयतिषवत् । क्रोपयति
““अ्त्ीठ्लीरीकनूयीक्ष्माय्यातां पुङ्णो? इति पुकि योप “पुगन्तलघूपधस्य च” इति गुणः।
, (अचुक्नूपत् ) कृतेपि गुणे “गो चडि” इति हस्वः । कनूयीति सानुबन्धकस्य निरैशा्यङ्लकि
(चोकनृयीतीति) भवति । (चेलक्रोपं बरृष्टो देवः) । “वटे क्रोपेः? इति ण्यन्तादरूमात् कमणि
चेर उपपदे वधप्रमाणे गम्यमाने णसु । यावता वषंण चेर कनूप्यते तावद् बरृष्ट इत्यथः । चेर-
इत्यधेग्रहणमिति । (वश्वक्तोपम्) इत्याद्यपि भवति! अस्यापीरित्त्वानिनिष्टायामनिःृत्वम् ॥४८१॥
क्मायी शब्दे विधूनने ॥ ८ क्ष्मायते । चक्ष्माये । क्ष्मायितेत्यादि । चिक्ष्मायिषते । चा-
कष्मा्यते । चाक्ष्मायीति । चाक्ष्माति ) । तसादौ कडिति सार्वधातुके “इनाभ्यस्तयोरातः”१
ईहल्यधोः"” इतीत्वम् । (चाक्ष्मीत) इत्यादि । खोरि तातङपन्ने तस्य जन्त्वात् (चाक्ष्मीतात)
-इति भवति, हेरप्यपित्तवात् ङित्वात् चाक्ष्मोहि । ख़ नित्यत्वा्रोपात्पूर्वं “सिजम्यरूत
इति जस्भावो भवति । (अचाक्ष्मायीत् । अचाक्ष्मीताम् । अचाक्ष्मायुरित्यादि । क्ष्मापयति।
अचिक्ष्मपत्. ) “अत्तिह्ठी? इत्यादिना पुक् । अस्यापि सानुबन्धकस्य निर्शात् यङ्लुकि
-(चाक्ष्माययतीति) । ईदित्त्वाननिष्ठायां क्ष्मातः । ( क्ष्मातवान् ) ॥ ४८२ ॥
स्फायी ओप्यायी वृद्धौ । (रूफायते । परफाये) अभ्यासे “शर्पूर्वाः खयः”, इति खयः शेषः
८ स्फायितेत्यादि ) क्ष्मायिवत् । णो “स्फायो वः» इति यकारस्य वकारे ८ सुफावयति ।
अपिहूफवदिति भवति, स्फीतः, स्फीतवान् ) “स्फायः स्फी निष्ठायाम्? इति स्फीभावः ।
-वत्वरूफी भावो प्रकृतिग्रहणन्यायेन यङ्लुक्यपि भवत इति ८ पारूफावयति । स्फीतः रूफीत-
वानिति भवति । स्फायतइति स्फाः ) किपि वकि,खोपः। अथं बेरपक्तरोपात्पू्वं भवतोति
वयतो प्रतिपादितम् । स्फाश्च तदण्डं च (रूफाण्डभर् । एवं रूफाणत्म् ) । बृद्धाण्डमुच्यते (रूफा-
-रः ) । “रूफायितच्चीः", इत्यादिना रक ( प्यायते । पिप्ये । पिष्यते । पिप्याथे । पिप्ये ।
४. 11 तकन)
ताय् ] प्रथमगणः । श्र.
पिभ्यिवहे ) परत्वात् “लिङ्यङोश्च, इति प्यायः पीभावः । पुनः प्रषङ्वित्ञानात् पीशब्दस्य
द्विवचनम् । “ए्रनेकाच०" इत्यजादो यण् ( प्यायितेत्यादि ) पूवैवत्। ङि “दीपजन-
बुधपूरितायिप्यायिभ्योन्यतरस्याम्” इति कत्तैरि तशब्द वा,चिणि (अप्यायि अप्यायिष्टेति)
भवति । यडि छिडवत पीभावे (पेपीयते) इत्यादि । यङ्लुकि तु (पाप्याति । पाप्यात इत्यादि)
प्वैवत् ( पीनः पीनवान् ), “प्यायः पीनिष्ठायाम्” इति वा पीभावात् । इयं च व्यवस्थित
विभावेति अनुपशटे नित्यम्, उपसखष्टे तु नेव । (आप्यानः प्रप्पानश्वन्दमा ) इति, ऽगङ्पूर्वाद्
न्धूधसोभेवत्येव । (आपीनोन्धुः, आपीनमृधः) इति । “ओदितश्च इति निष्ठा नत्वम् । ईदितं
पीभावाभावे निष्ठाया इणनिब्त्त्यथम् । ईदितोनन्तराया निष्ठाया नत्वाथैमिदमोदित्त्वम् ।
कृते । पीभावे स्वरान्तत्वादनिटस्वरान्तदत्यनिटत्वे सावकाड इति पीभाव इण्निव्रत्तेने
ज्ञापकः । सूफायसस्त्वीदित्वे स्फीभावस्य नित्यत्वात् स्वरान्तत्वादनिट्त्वे सिद्धे अनुदात्तेत्व-
मान्रं फलम् । न च सत्यपीटि सवणैदुधैत्वेनेदमेव रूपमिति मन्तव्यम् । परत्वादि-
यङ्प्रसङ्ात् ॥ ४८४ ॥
ताय सन्तानपालनयोः ॥ संतानः प्रबन्धः ( तायते । तताये । तायितेत्यादि पूर्ववत् ।
लुडि “दौपजन०? इत्यादिना कत्तरी तशब्दे वा चिणि ( अतापि अतायिष्टेति भवति )
करदि्त्वाण्णो चङ्युपधाया हस्वाभावात् (अततायत् ) अनीदित्वान्निष्ठायां (तायितः ता-
यितवान् ) ॥ ४८९ ॥
शरू चरूनसंबरणयोः ( शरुते शेके । राखिता । शिष्यते । शरुताम् । अश्रुत ।
रालेत् ) आशिषि शरिषीष्ट । अशिष्ट । राशल्यते । शाशलीति । साशर्ति ) डि ति-
प्सिपोहलड्यादिरोपः । ( अशाशद् । शार्यति । अशीशर्त् । शरित्वा । शितः । शल-
भः ) ^कगखरलिभ्यो भच्, (शर्कम् ) । “'इणिकापाश्चर०'” इति कन् । शखाका । “शकिः
पतिपटिभ्यो नितः इत्याकः । (शाटकः) । “शकिमण्डिभ्यामूकण्?' इत्यूकण, । शलं, कर
प्रत्ययरचेत्यत्र प्रत्ययस्य पठे निढंशस्य धात्वन्तरादरप्ययं भवतीति सूचनाथेत्वात् कुण्डरा-
दिवत् कलः प्रत्ययः (शख्ी) । पिप्पल्यादित्वात् डीष् जातिखक्षणो वा ८ शलाटुः ) गन्ध-
द्रव्यविशेषः, शाखालदुः पण्यं व्यवहायेमस्य (रालालुकः) । ““शखालुनोन्यतरस्याम्?” इति प्रथ-
मान्तादस्य पण्यमित्यथें न् , पितत्वात् खियां ( शलालुकी ) । अन्यतरस्यांग्रहणात् “श्रा-
गवहतेष्ठक्,, इति ठकि “किति च इत्यादिव्ृद्धौ (शालालुकः) । उभयोरपि स्शब्दयोरुकः पर-
त्वात् “इसुसुक्छान्तात्कः" इति कादेश्चः । अत एव शरालुन इति नि्दंशादाटप्रत्ययः । शा-
रेति श्ाख्तावुक्तम् । अयं गत्यर्थो ज्वरादौ परस्मैपदी ॥ ४८६ ॥
वर वरर संवरणे सञ्चरणे च ॥ (वरते । ववले । वकितेत्यादि) श्वित् । णौ घशदि
त्वाद्रर्यतीति। (वारः)। “हुश्च इति करणे चन् । (वारः) । वाखमूरेत्यादिना पक्षेरः (वरिः)
(वली) इन्नन्तात् ““करदिकारादक्तिनः, इति वा ङीष् । (वलिनः) पामादिल्वान्मत्वथं नः।वलिभः।
तुन्दिविखिवटेभः, अयमपि मत्वर्थीयः (वलिः) “वटेकेलश्चा हिरण्यः, इति इन्प्रत्यये वरादेशः।
वमी । बाहरकादभविपिप्पल्या दिद्गैनात् डीष् (वर्यः) वरि मछि तनिभ्यः कयन् इति
कयन्(वल्गुः) “वलेगरैक्च' इति उक्प्रत्ययो गुगागमश्च (वलाकः) “वलाकादयश्च, इत्याक-
नन्तो निपातितः । वखाकाया अपत्यं (बालाकिः) “बाह्वादिभ्यश्च! इतीनुप्रत्ययः । अत्रे पा
टात् जातिरक्षणङीषं बाधित्वा टाप् अजादित्वाद्रा । वलाका अस्य सन्तीति वाकी. “्रीह्या
दिभ्यश्च! इति मत्वथेहनिः। (वलिक छिक्ठम् )। “अलीकादयश्च"' इत्तीकन् । वल्मीके बाहुलका-
न्मुडागमः । (वल्कते । ववल्ले । वरिकितेत्यादि) । यङ्लङकि तिप सिपोहेल्डयादिरोपे संयो-
गान्तलोपे च अवावल् । ८ वल्लभः ) । “रासिवल्किभ्यां च इत्यभच् । ८ वल्लरी ) ।
बाहुरकादरप्रत्यये पिप्पल्यादिदश्ेनात् ङीष् । ( वरि; वही ) इति कृदिकारत्वाद्रा ङीष् \
-२०० धातुचृत्तो- मल
-(वल्लुरं) शुष्कमांसम् । खजैपिज्ना दिभ्य उरोखचाविति उरः ॥ ४८८ ॥
मल मह धारणे ॥ ( मरुते । मेले । मक्ता ) । महतद्त्यादि पूववत् । ( माला ) ।
"'अकत्तैरि च कारके०” इति कर्मणि घन् । “लस्य इत्यत्र भाष्यकैयरयोमाडो ऽयं रप्रत्ययं
उक्तः । ८ माली ) बीद्यादित्वादिनिः । ८ मालभारी ) “'इष्टकेषीकामालानां विततूलभारी-
घु” इति यथासंख्यान्माखाया भारिण्युत्तरपदे हस्वः । के चित्तु तत्र हारीति पठन्ति । (मा-
` ल्यम् ) । ऋहलोण्यैत् । ( मलयः ) । वकिमरीति कयन् । शरीरं धायेतति (मरम्) ।
अच् । गूृजेवां ज्युत्पादयिष्यते । (मखिनः मरीमसः) “ज्योत्स्नातमिखाश्द्धिणोजेस्विनन्-
जैस्वलगोमिन्मलिनमलीमसाः? इतीनजीमसजन्तौ मत्वर्थ निपातितौ । केन मल्यतदतिं
(कमलम्) । घजथं कविधानमिति कः, “कतेकरणे कृता” इति समासः। कमेवां करप्रत्यये व्यु-
त्पादनीयः । (आमलकी) । “करुन शिल्पिसंजञयोरपूर्वस्यापि" इति क्रुनि गौरादित्वानूडीष् ।
(मद्धः) । अच प्रत्ययः। (मल्लिका) । "“सं्ञायाम्?, इति श्ियां ण्वुल् । मल्लकः । कन् । मलं
-मल्लते धारयतीति (मलमल्लं कोपीनम् ) ॥ ४९० ॥
भर भं परिभाषणहिसादानेषु ॥ (भरते मह्यतदत्यादि। भालम् ।) “अकरैरिं च कार-
के" इति घन् । भां दीसि खातीति वा (भालः । भट्कः श्वापदः ।) “उलूका दयश्च, इति ऊक-
-नन्तो निपातितः भल्ल्कोप्युल्कादिः । भल्यते हिस्यतेऽनेनेति (भल्लः ।) “पुंसि संज्ञायाम्»
इति धः, “हलश्च, इति घज् वा । (मष्धी) । “जातेरखीविषयादयोपधात्, इति ीष् । अय-
-माभण्डने चुरादिः ॥ ४९२ ॥ `
कर शब्दसंख्यानयोः ॥ (करतद्ृत्यादि । कालः) । “अकन्तैरि च कारके” इति घन. ।
काले भवं (काल्यम्) । “दिगादिभ्यो यत्, इति सक्तम्यन्ताद्धवाथं यत् । कालः प्राक्षोस्य
(काल्य उत्सवः) । “कालाद्यत्; इति प्रथमान्तादस्य प्राक्चमित्यथं यत्।अनित्यो वणैः काठेन “
रक्तो वा (काखकः) *काटाचच* इति अनित्ये वणं रक्ते च वत्तमानात्स्वा्ं कन् । (काली)।
“जानपद "इत्यादिना वर्णं ङीष् । अन्यत्र (काला कालिका) संज्ञायां कनि “कणः. इति
हस्वः । (कलिकम् ) । “सखिकलि” इति इख्च् । (कलभः) । “छरगरखसलि कलि» इत्यभच् ।
८ कलिः ) । इनितीन्प्रत्ययः । कलिना दृष्टं साम (कालेयम् ) । “कलेटैक्' इति तृतीयान्ताद्
दष्टं सामेत्यधे ठक् , “भयनेयी इत्यादिनेयादेशः। [ सर्वैत्राग्निकलिभ्यां ठग्वक्तव्यः ]
इत्युक्तत्वात् सब्बेन्वरथेष्वयं ढग्भवति । ( कलिका )। संज्ञायां करन् प्रत्ययः । करि गृहा-
ति (कख्यति) “मुण्डमिश्र ० इत्यादिना गृह्वात्यथे णिचि णाविष्टवदिति रिखोपः । अत्र
हकिकल्योरदन्तत्वनिपातनं सन्वद्धावप्रतिषेधाथेमिति णिसंनियोगेनाकारविधानादगलोपि-
त्वाद् हस्वाभावात् अचकालदिति भवति 1 अत्र यद्यपीकारोप्यगेव तथापि तस्य देरिति
-रोपात्परत्वाद्ढ दधौ एेकारे तस्य चायादेशात्पूवं परत्वारिरोपे ऽयमग्लोपि न स्यात् कृते
त्वत्त ब्रद्धौ कतायामप्यग्लोप्येव । ननु च बृद्धावात्मे पुकि च ततसहितस्यं टिलोपेन भाव्य.
भित्यनरलोपित्वात् कथमग्टापः । नैषः दोषः । तत्राग्छोपिग्रहणस्य समुदाया्थेत्वात् , अन्य-
था माखामाख्यत् (अममाल्त) इत्यादौ केवरल्याप्यको लापे अचः परस्मिन् इति तस्य
स्थानिवत्वात् अभ्यासस्य चड्परणिपरत्वाभावादेव सन्वद्भावो न भविष्यतीति किम
गखोपिग्रहणेन । न च मन्तव्यं सवेत्राभ्यासस्य चङ्परणिपरत्वायोगाद्यवधानेन भाव्यमेवेत्य
का प्राप्तेन स्थानिवद्धावेन व्यवधानेपि तदिति तत्रैव निषेधाथैमेतदस्त्विति । येन नान्यव-
धानं तेन व्यवहितेपि वचनप्रामाण्यादिति न्यायेनावजजनीयोत्तरज्यंजनन्यवधानस्यैवाश्चयणं
युक्तम् । अयं क्षेपे चुरादिः, गतिसंख्यानयोः कथादिः ॥ ४९२ ॥ |
करल अव्यक्ते शब्दे ॥ ( कल्लतदत्यादि । कल्लोलः ) । किशोरा दित्वादोरप्रत्ययः,
कपिल्का दित्वाट्लत्वम् । अदाब्दइ ति स्वामी । अशाब्दस्तू्णींभाव इति च ॥ ४९४ ॥
क क
ते] प्रथमगरः । १०१.
तेकर देश देवने ॥ ( तेवते । तेविता । तेविष्यते । तेवताम् । अतेवत । तेवेत । तेविषी
्ट । अतेविष्यत इत्यादि । तितेविषते ॥ तेतेज्यते । तेवयति ।. अतितेवत्.) कदित्वान्नोप?
घाहस्वः। वकारान्तानामूट्भाविनां भाषायां यङ्लृङ्गास्ति “च्छ्वोः शूट? इत्यत्र कूडिद्म्रह-
णानुर्त्यननुचरत्ती प्रस्तुत्य तन्न त्वेतावानेव विदोषः, अनुवर्तमाने कूड् ग्रहणे छः षत्वं वक्त -
व्यमिति भाष्य उक्तत्वात् । छः षत्वमित्यक्डिति ्षरादो षत्वार्थं “वश्चन्नस्जः? इत्यन्न खथ.
हणं कर्तव्यं कूडदिधिकाराभावे तु क्षरादिमात्रे छः षत्वं कारान्तत्वादेव सिद्धमित्यथेः । य-
दि च वकारान्तानामपि यङ्लुक् स्यात्तत्रापि कूडिदग्रहणानुवृत्तो ऊढा न भाज्यमन्यदा ठु
भाव्यमिति विशेषस्य विद्यमानत्वाद् तत्रेतावान् विशेष इत्यादि भाष्यं कथं मंगच्छेत, सुप
चेत्तत्र कैयटे । (देवत) इत्यादि पू्ववत। (आदेवकः) । देविक्रुदोश्चोपसर्म इति तच्छीखादौ
बुच् । (देवरः) । “अतिकमिभूमिवा शिभ्यश्चः, इत्यरः (देवः) “कपिर्क्रादीनां सं्ाच्छन्द-
सोः” इति वा छत्वम् , यद्वा देवांल्छाति आदत्ते इति (देवलः) । अनयोः क्िपि वलि रोपा-
त्यरत्वात् “च्छवोः छद्? इत्यृख्ययादेशे (तयूरैयूः) इति भवति । एवमन्यत्रापि वकारान्तेषु
दिवीति प्रीणनार्थो परस्मेपदी, दिषु इति क्रीडार्थं दिवादिः परिषूजना्श्चुरा दिः ॥ ४९६ ॥
षेव गेवृ ग्ठेव पव स्ट सेचने ॥ शेव चेव मेन इत्यप्येकदति मेत्रेयः ८ सेवते । सिषे \
सेवितेत्यादि । सिसेविषते ) । “स्तो तिण्योरेवः' इत्यषत्वम् । ( सेषेव्यते ! सेवयति । अ-
सिषेवत् ) । एषाम् ऋरदित्तवात् “पणो चङ” इति न हस्वः। ८ परिषेवयते ) “परिनिविभ्यः
सेवसितसयसिबुसहसुट्स्तुस्वन्जाम्ः, इति षत्वं “सात्पदाछोः? इति निषेधापवाद्ः ¬ “प्राक्
सितादड्यवायेपि? इति वचनात्पयेषेवतेत्या दावपि भवति । ८ प्रिषिषेविषते ) इत्यषणीति
नियमः “स्थादिष्वम्यासेन् . चाभ्यासस्य” इत्यनेन बाध्यते । एवं विनिभ्यामप्युदाहायंम्
( सेवित्वा । सेवितः । किष. सयू: ।) अच्र मत्रेयादयोदन्त्यादिमपि वदन्ति । तथा चः
“परिनिविभ्यः सेवः” इत्यत्र न्यासेपि षोपदेश्चस्य “सात्पदाद्योः इति निषेधे प्राते ऽपरस्य
त्वप्राप्ते चेति तदिदं षोपदेशरश्षणपयुदासे सेकठृवजैमिति स्त्यायतिवदनुपादानाद्धाप्यकार-
स्यानभिमतत्वमिव प्रतीयते । अत एव “परिनिविभ्यः” इत्यत्र हरदत्तः । सेवतिभूवादिष्व-
नुदात्तेदित्याह न तु सेवतोति ८ पेवते । गेवते । । तेवते । स्ठेवते । शेवते । खेवते । मेवते )
कलेवर इत्यपि क्वचित्पस्यते ॥ ९०१ ॥ |
, रेव प्लवगतो ॥ प्टवगतिः प्ठुतिगतिः (रेवतदत्यादि । रेवा) अचि टाप् (रवणः) । अ-
नुत्तादित्त्वाद्राचर्नाथैत्वा द्रा युच् । अत्र मत्रेयः प्छ्व इति धात्वन्तरमाह तच्चिन्त्यं यदि हिः
स्यात् आप्टवरब्दस्यास्माव. धनि सिद्धौ तदर्थं “विभाषाडि रूप्टवोः"” इति प्लवः पन्ने
, घन्विधानमनधैकं स्यात् । तथा प्लडर्णो वृध्यावादेशायोश्चङ़ णो कृतस्य स्थानिवत्त्वात् प्ल
शब्दस्य द्विरुक्तावपुप्टवदिति नित्ये प्राप्ते पक्षे अपिप्ट्वद्विति सिद्धय “खवतिशुणोतिद्रव-
तिप्रवतिप्टवतिच्यवतोनां वा” इत्युकारस्येत्वविधानमनथेक स्यादिति,सति द्यस्मिन्ननेवेवा-
पिप्टवदिति भविष्यति । अत एव किरापरिष्यन्मेत्रेयोपि प्लव इत्येकदत्याह । आयादयः
उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ ९०२ ॥ | 512
` मव्य बन्धने ॥ एतदादयो बन्यन्ता उदात्तेतः । ( मन्यति । ममव्य । मन्यिता । मव्यि-
ष्यति । मन्यतु । अमन्यत् । मन्येत. ) आशिषि ( मन्यात्.).। “हो यमां यमि रोपः इ-
ति वायलोपः ' (अमन्यीत् ) “नेरिः इति न वृद्धिः ““हम्यन्त०? इति वा, (मिमव्यिषति ।
मामव्यते ) अत्र वृजादो यदा “हलो यमा, इति ध्रातुयकारस्य लोपः, तदाधेधातुकमाभि-
त्याल्खोपः, "भयस्य हरः" इति यङोपि रोपः । (मामवितेत्यादि,) यदा “हरो यमाम्? इ-
ति न भवति तदा पू केवद्यडोरोप (मामव्यितेत्यादि । मामन्यीती । मामति) इडभावे “लो-
पो व्योबेलि” इति वयोर्खछोपः (मामोतः) यलोपे वकारस्याङ्गात्परत्वाद्वलि लोपमपवादत्वाद्वा-
१०२ ` धातुदृत्तौ- [स्थं
`धित्वोटि वृद्धिः । ( मामञ्यति ) । अद्धावो नित्यत्वाह्लि रोप बाधते । ८ मामव्यीति ।
भामति । व्योर्छापः । मामौथः । मामोथ) । यलोपः ऊरि बद्धः । (मामव्यीमि, मामोमि)।
अनुनासिकत्वादूरि वृद्धिः (मामोवः), व्योर्खापः “अतो दीघो यजि» इति दीर्वैः। (मामोमः ।
मामन्यीतु। मामतु। मामौतात। मामौताम्। मामव्यतु । मामौदि। मामौतात् । मामोतभ् ।
मामोौत । मामन्यानि । मामन्याव ) । उत्वहित्वाभ्यां परत्वात्पूर्वमेव व्योरछपि पश्चात् ५तु
द्योः", इति तातङि तदाश्रय उद् नाशङ्कनीयः । पू वमेव वकारस्य लत्वात, दस्तु “अतो-
३५ इति लुक् । उत्तमे नित्यत्वादाटि न व्यो्छौपः । ( अमामगयीत् । अमामौताम् । अमा -
मव्धुः । अमामः । अमामन्यम् । अमामाव । अमामोम ) तिप्सिपोहैलङ्यादिरोपादान्त-
रङ्गत्वात् द्विलोपः । क्षिमिपोजँरुभावावमावौ वछिलोपं नित्यत्वातबाधेते । वसि व्यो-
छप “अतो दीर्घौ यजि?” इति दीधः । मसि यलोपेऽनुनासिकादित्वाद् टि वृद्धिः (मन्ययति ।
अममन्यत् । मव्यित्वा । मव्ितः ) । क्रिविपि “लोपो व्योर्वैखि” इति विधेयस्य रोषस्य
पूनिदेशाद् वेरप्क्तरोपाद्विकोपस्य बरीयसूत्वस्य ज्ञापनादपृक्तरोपाव् पूर्वं यकारस्य वलि
लोपः, वकारस्य त्वपवादेनोढ बाधान्न. भवतीति उङबृद्ोर्मोः. यथात भाष्यं तथास्य न
-यङ्लुगस्ति तच्च तेवताङुक्तमुपपादितं च ॥ ४.)
अत्रापि शिष्यबोधाय प्रक्रियेयं प्रपञ्चिता । ` `
यज्लनारायणायेंण बुद्धतां भाष्यपारगेः ॥ ९०३ ॥- ` ए:
सक्ष शैक्ष इष्यै ईष्यारथाः ॥ ( सृष््येति । सुषृक््यै । सूक्ता । सृयैष्यति । सूक्षयेतु।
असृक््येत् । सूक्ष्य॑त् । आश्जिषि । सु््यात्। असृक्षयीत् असूधिर्यष्यत् । सुसूकियैषति › स्तौ-
तिण्योरेवः” इति नियमान्न षत्वम् । (सोसृक्ष्यते ) । “हलो यमाम्” इति पक्षे यलोपः । अ
न्यदा तु यकारद्वयम् । ( सोसृक्ष्यीति.। सोसूषटि । ) बहुनां समवाये योरपि संयोगसंज्ञाया
` आश्रितत्व।त् “स्कोः' इति कलोपः । कडि तिप्सिपोहेखड्यादिखोपे पदान्तसंयोगादित्वात्
कोपे जूत्वचत्वैयोः (असस । सर्वत्र यकारस्य वि रोपः । (सृष्ष्येयति । अपुसृक््यैत ।
-सृक्ये आद्रइत्यग्रे । (शक्ष्यैति । इर्याचकार ) रयता । श्ियैष्यति । शक्येत । रेक्ष्यैत ।
-ईक्षयेत् । ईयात् । रेध्ियेप्यत् । ईचिश्षियषति ) । “न न्द्राः” इति रेफवजैस्य द्विकचनहला-
दिशेषे चत्वेम् , (शृ्ष्यैयति । रेचिक्ष्यत् । शष्येति । श्यो चकार । ईष्यितेत्यादि ) । सनि
[ $्यतेस्वृतीयस्य द्व भवत इति वक्तव्यम् ] इत्यत्र वृत्तौ कस्य तृतीयस्य के चिदाहुव्यै-
जनस्य । अपरे पुनराहुस्तृतीयस्यैकाच इति । तत्र तृतीयस्य. व्यज्जनस्येति पक्षे यकारादे-
द्वितीयस्येकाचो द्विवचेनम् । ८ ््यियिषति ) पक्षान्तरे तु तृतीयस्थेकाचः सन एव द्विवर्चै-
-नपर् । (दृष्िषिषतीति) भवति । ( शष्यैयति, रेषिष्यत् । र्या ) “गुरोऽच हलः»
इत्यकारप्रत्ययः । एषामी््याथेत्वात् “करुधद्रह ०” इति कोपविषयस्य सम्प्रादानत्वाच्चतुर्थी। `
(देवदत्ताय सृक्ष्यतीत्यादि) क्विपि वलि रोपे च पदान्तसंयोगादित्वात् “स्कोः” इति कलो-
पे जशृत्वचत्वैयोः (सूर् ) “रात्सस्य” इति नियमान्न संयोगान्तलोपः । एवमीक्षयैतेरपि । ई-
ऽये तेरपीदमेव रूपम् ॥ ९०६ ॥ ¦
हय गतो ॥ भक्तिरब्दयोरपीति केचित्॥ हयति । जहाय । जहयिथ । हयिता । अहयी-
त् ) । ““ह्यन्त०"› इति न ब्ृद्धिः । (जिहयिषति । जाहय्यते । जाहयीति । जाहति । जाह-
-तः । जाहयति) ; [अदादेशो वि रोपान्नित्यः ] इत्युक्तम्। (जाह सि । जाहामि) यलोपे य-
नौ दीर्घः । ( हाययति । अजीहयत् । हयित्वा ,) हयतेः क्वौ वलि रोपे तुकि ८ इत् ) अतो
तोषो नेत्ययताबुक्तम् । (हयः हयी वडवा) गौरादित्वान् डीच् ॥ ९०७ ॥
खुच्य अभिषवे ॥ अवययानां शिथिलीकरणं सुरायाः संधानं वाऽभिषवस्तथा सोममभि-
घुणोत्यजीषमभिषुणोतीति सुरा प्रकरणे च संधानं स्यादभिषव इति । अभिषवः स्नानमिति
"र
क
4 प्रथमगशः | १०६
चन्द्रः । (ञचच्यति ! शुच्य । शच्िता । शुच्िषति । शोच्यते) । “हरो यमम्", इति
यललोपपक्षेऽतो लोपे “यस्य हरः” इति चा्धधातुके यराब्दलोप इति चाल्छोपस्य असिद्धत्वा-
त् स्थानिवत्त्वाद्रा गुणाभावे (शोद्यचिता) । यजो खोपाभावे तु (शोच्यता शोरुच्यीति 1
शोशोक्ति) विलोपे रघूषधत्वादृगुणः । यडलकोनेमित्तिकत्वाद्गुणस्यानाद्धेध्ातुकनिमित्त-
त्वाद्रौ “न धातुलोपः”, इति निषेधाभावः । (शोुक्तः । शोद्यच्यति । दोखच्यीषि । शोशो
श्चि । शोखच्यीमि । शोशोच्मि ! शोशच्चः। शोरोक्तु । 'शोशयुग्धि ) । देधित्वम् । “चोः
कुः*इति चकारस्य ककारे “श्तं जश् श्रि" इति मकारः अशोश्यच्युरित्यत्रः वकि रोपा-
न्नित्यत्वाल्जरुभावः । इगन्तविषयत्वाज्जसिगुणो न भवति, ( अश्ोख्च्यम् ) नित्यत्वा-
दरि लोपात् पूवेमम्भावः । (शुच्यति, अखुखच्यत् । शछच्यत्वा, छच्ितः) शक्तिरित्यत्र
“तितुत्र” इत्यनिटत्वम् । चुच्य इत्यपि पठन्तीति मैत्रेयः चुच्यतीत्यादि ॥ ९०८॥ `
` इय गतिकान्तथोः ॥ (हति । जहय्यै । हयिता । अहर््यीत् ) । “नरि इति न वद्धिः ।
(जिहयिषति । जाहय्यैते) । पूर्ववदार्धधातुके यमो यमि रोपे यरोपाल्खोपार्भ्यां (जाहार्ता ।)
अन्यदा जाहर्थितेत्यादि ८ जाहय्यीति । जाहि । जातैः जाहयेति । जाहि । *शरोतरि#
अचो रहाभ्यां शरोचि न द्वित्वमिति षकारस्य दि त्वाभावः! ( जाहि) । लोटि (जाहि )
( जाहर्य्याणि ) इत्यत्राड् नित्यत्वाद्रलि रोप बाधते,। ८ अजाहर्यीत् ) । इडभावे विरो
पहलङ्यादिलोपयोः (अजाहः । अजाहर्ताम् । अजाहर्यः। अजाहय्यैम् । हय्येयति । अजह
च्यित् हर््यित्वा । हर्य्यां) खियामकारः । क्रिंपि वकि रोपे (हः । हय्यैतो ) यज्ञः । “दशिय
जियच्यनि महय्यंभ्योतच्”» इत्यतच् ॥ ९०९ ॥
अर भूषणपर्यासिवारणेषु ॥ अरति । आल । अकिता । मा भवानारीत् । *अतो ल्रा-
न्तस्य* अकारसमीपरेफलकारान्तादातोः परस्मैपदपरे, सेटि सिच््यितो वृद्धिरिति ब्रद्धिः। (अ
रिषति । आख्यति । आरिलत् । अकित्वा 1 अलितः। अलकम् ) “सत्तायाम्” इति दुन् ।
(अलका) । टापि “प्रत्ययस्थात्कात्?, इति । क्षिपका दित्वान्नभवति (अकिः) इजवपादि-
स्यः» (आली) कृदिकारत्वात् ङीष् ) (अलीकम् ) । अलीकादयदचेति कन् । अत्र मेत्रेयोऽ-
कारमनुना सिकस्वरितमिच्छतीत्याह । तत्रारुतदत्यादि ॥५१० ॥
जिफखा विक्षारणे ॥ जितत्वं “नीतः क्तः" इ ति वत्तमानक्ता्थैम् । (८ फरुति । पफार ।
फेखतुः ) । “तृफलभजच्रपश्चः, इति किंति लिटि थलि च सेच्चेत्वाभ्यासलोपो । निरनुबन्ध-
कपरिभाषायाः प्रत्ययग्रहणविषयत्वादस्यापि तत्र ग्रहणं, न केवलं फलनिष्पत्तावित्यस्येव ।
अन्ये त्वियं परिभाषा सावत्रिकीति भजत्रपश्चेति च शब्देन सानुबन्धकमम ससुचिचन्वन्ति।
उभयथा रूपे न विवादः । (फरितेत्यादि । अफालीत् ) इत्यत्र “अतो छरान्त इति?” वृद्धिः
पिफलिषति । पम्फुल्यते । पम्फुरीति । पम्फुखुतः । पम्फुलिम। । “चरफलोरचः, इति यङि
यङ्लुकि अभ्यासस्य नुक् । अत्रापि पूववत् सानुबन्धकस्यापि ““उत्परस्यात'' इत्यभ्यासा-
चचरफलाकाकारस्योत्वम् । तपरकरणं खघूपधगुणनिव्र च्यम् । (फाख्यति । अपीफल्त् । फ
लम्) । अच् । (फ्ित्वा । फुल्छः) अस्याकमैकत्वात्कते भावाधिकरणे क्तः। “आदितश्च?
ति निषेधे “अनुपसर्गात्फुर्लक्षीबज्गदोर्खाघाः" इति निपातनान्निष्टातकारस्य त्वत् । अत
एव॒ निपातनादुत्वं च । यद्रा रुत्वस्यासिद्ध त्वात्तकारा दिप्रत्यययपरत्वात् ““क्नि च» इ त्युक्ते
“आदितश्च, इ तिनिषेधस्य^्विभाषा भावादिकमेणोः' विकल्पनात् (फलित 7) इत्यपि भव
ति। अनुपसर्गांदिति वचनादुपखष्टस्योत्वे (खुत्वा भावात्प्रफुल्तम् ) इति भवति । ससूत्पु वत्वे
तु [उत्फुल्लसंफुल्ल्वोरूपसंख्यानम्'?] इति रुत्वम् । क्तवतोरप्येतर्कत्वमिष्यतइं ति वृत्तिः।
तेन (फुल्लवान्) इति भवति । (फल्गुः) फरिपारीत्यादिनोप्रत्यये गुगागमः । क्िविपि
(फल) फल्िवाचरतीति ^“स्ैप्रातिपदिकेभ्यः, इति क्रिंपि फलो धातुत्वे (फरूति ! प-
९०४ धातुच्त्तो-- - [ मोल
फर । पख्तुः । केटः पम्पुख्यते ) इत्यादि -परकृतिवत्। प्रत्यथान्तधातुत्वे आम् नः
मवति, [ कास्थ नेकाच } इति उक्तत्वात् । निष्ठायां फङितिमिति नित्यमिडेवादित्वाः
रावात् ॥ ९१९ ॥ ~त 0 ¡८ ~ ८:
-` मीर मौर मीर निमेषणे॥ निमेषणं खङ्ोचः द्वितीयस्तारत्यादि । ठृतीयो दन्त्यादिः
(-मीरूति । मिमीर । मीरिता ) इत्यादि । ८ मिमीरिषति । मेमील्यते । मेमीरीति ।
ममील्ति । मीर्यतिं । -असीमिरूत् । अमीमीरुत् ) “ज्राजभास० इत्यादिना णौ चङ्युप-
धाया हस्त्रविकल्पः। इमीरति । श्मीरतीत्यादि। मिल इठेषणदति हस्वोपधस्तुदादो॥९१४॥
. पील प्रति्टम्मे ॥ प्रतिष्टम्भो रोधनम् । ( पीति पिपीर । पीरितित्यादि । पीखा नाम).
क्रा चित्। इयुपधलक्षणे कप्रत्यये टाप् । पीलाया अपत्यं (पकः) । “पीलाया वाः इत्यण् ।
तदभावे ढक् च इति (पेलेयः) । अण्न्तादपत्यानि ““तस्य “पैलादिभ्यश्च, इति लकि (पैः)
पत्रः । (पलः) । -खगस्वा दिभ्यदचेति उप्रत्ययः । (पीला पाकः, ` पीलकुणः,) “तस्य पाकमूले
प्ील्वादिकणा दिभ्यः कुणठ्जाहचो"' इति पष्यन्तात्पीर्वादेः कणादेश्च यथासे्यंपाकमूखयोः
कुणन्जाहचो विधानादस्मात् कुणप् , ककारस्य “लशक्रतद्धिते* इति तद्धितत्वान्नेत्वम् ॥९१९॥
. णी वणं (नीरुति । प्रणीरुति । निमी । नीकिता इत्यादि । नीलः) इगुपधरश्चणः कः ।
(नीली) ओंषधिवेडवा च । “जानपद्०” इत्यत्र. [नीखादोषधो प्राणिनिच ] इति डीष् । अ-
स्यन्न नीरा शाटी । जनपदाभावे च संज्ञया वेति वचनात्स्ञायां . (नीड नीखा) इत्युभयं भ-
वति । नील्या रक्तं वख (नीरं) “तेन रक्तं रागात्? । रज्यतेऽनेनेति रागः, श्चकरस्य वर्णा-
न्तरापादनमिह रज्जेधेमं इति वृत्तिः । रागवचनावृतीयान्ताद्रक्ताथे यथा विहितं प्रत्यय इत्य-
णि प्राच [नील्या अन्वक्त्यः ] इत्यन् । णि गतौ इति ह स्वोपधस्पदादो ॥ ९१६॥
शीर समाधो ॥ (शीख्तीत्यादि । शीरुम् ) इगुपधलक्षणः कः, घञ् च । शीले समाधाने
मवा वृत्तिः (शली) । अणि डीप् । शील उपधारणद्ृति चुरादौ । शिल उच्छति हस्वोपध-
स्तुदादो ॥ ९१७ ॥ ` ।
कीर बन्धने ॥ कीरुतीत्यादि । कीरः ' इगुपधलक्षणः कः, “हलश्च, इति घन् वा +
(कीर्कं) संज्ञायां कन , कन्वा ॥ ११८ ॥ ।
कूर आवरणे ॥ (कूरतीत्यादि । कलं) एवेवत्कः॥ ९१९ ॥
शुर ख्जायां संघाते च ॥ (शूरूति । शूलम्) शूलेषु संस्कृतं (शूल्यम्) *शुरोखाद्यतऽ$दइति सः
्तम्यन्तत्संस्छृतमित्यथं यत् । शू ठे पचति (शूराकरोति)। शले प्रोप्य पचतीत्यथेः, “शूखात्पा-
कै०इति छना योगे डाच् । (डाचि बहुलं द्वे भवतः) इति द्वित्वम् , अव्यक्तानुकरणस्य डाज-
नतस्य नेष्यतद्त्युक्तत्वान्न मवति । . ““अर्यादिवच्विडाचश्चः, इति डाजन्तस्य निपा-
तत्वं गतित्वं च । तत्र निपातत्वेऽव्ययत्वात्सोटयेक्, गतित्वात्. शुखा्त्येत्यत्र “कगतिप्राद-
यः इति समासे त्को ल्यप् , अयःशूटेनान्विच्छति ( आयध्शुखिकिः ) “अयःशूलदण्डाजिना-
भ्यां उकूठनोः” इति वृतीयान्तादस्मादन्विच्छतीत्यथ यथासंख्यं ठ् । अयशशूखशब्देन ऋूरा-
कार उच्यते ॥ ९२० ॥ |
तूल निष्कषं ॥ निष्कर्ष निष्कोषणं तच्नान्तर्ग तस्य बहिनिःसारणम् ( तूति । तूलम् ।
चरूलेना नुङ्कष्णाति, अचुतूख्यति ) “सत्यापपाश्च ०?” इत्यादिना णिचि टिलोपः । णो चङ्यग्खो-
पित्वात् ( अतुतूखत् ) ॥ ९२१ ॥ |
पूर संघाते ( पूति । पृः ) ॥ ९२२ ॥ ध |
भूर प्रतिष्ठायाम् ( मूरति । मूलम् । मूले जातो मूलकः ) “पूर्वाह्नापराह्दरामूलप्रदोषा-
वस्करादूबु न्” इति तत्र जात इति विषये बुच् । नक्षन्राणोपवाद्ः । उत्पाटनीयं मूलमस्य इति
मूल्यो द्धः मूलमस्यावहा इत्योपाधिकात्प्रथमान्तान्मू्यदस्येत्यथे यत्। आबहीति बहू
(२५५
कल | प्रथमगणः । ` १०९
उद्यमनइत्यस्माद्धावे धना वहैः । सोस्यास्तीतीनिः । उद्यमनमिहोत्पाटनं, ये सुपक्रा मरोः
त्पाटनमन्तरेण ग्रहीतुं न शक्यन्ति ते एवमुच्यन्ते, मुद्रादिषु मध्यतो दयमाने कोशा अः
पिं ट्येरन्नित्यवर्यमेषां मूलमुत्पाटनीयम् , मूलेनानाम्यं ( मूल्यं ) खाभाख्यं द्रव्यम् । “नौः
चयोध्मैविषमृलमृलसीतातुखाभ्यस्ताय्यैतुल्यप्राप्यवध्यानाम्यसमसमितसंमितेषु» इतिं
यथासंख्यं मूलादानास्थे यत्, आनाम्यमभिभवनीयं शेषीक्रियमाणमित्यथेः । मूलं नामं
पादादीनामुत्पतत्य्थं वणिग्भिर्विनियुक्तं द्रव्यं, तेन हि स्वस्मादतिरिक्तं खाभाख्यं
रोषीक्रियते । आत्मन उपकारकं क्रियते, यतः स्वयं तेनं सगुणी, गुणो भागः, इदमेवं .
मूरखमस्य भागीकरण, तत्प्रति मूरल्योपकारकत्वं शेषत्वमानाम्यत्वं च । मून समो (मूल्यः)
पटः । उपादानंसमानफल इत्यथः । अनेनैव सूत्रेण तृतीयान्तान्मूलात्समे यत् । न वियते मु-
लमस्याः सा (अमूला) '"पाककण०”” इत्यादिना प्राप्तं ङीषं बाधित्वा “मूखान्ननः"» इत्यजा-
दिषागद्यप् । (शतमूली) । ““पाककण०”» इत्यादिना ङीष् । अयं रोहणा्थेरचुरादिः ॥९२३॥ `
फर निष्पततो ॥ (फति) इत्यादि निफलावत्। (फलितम्) इति निष्ठायामि डेव । फरुतीतिं
फलं (संफरु) । पाककण०” इति ङीषं बाधित्वा संभखाजिनराणपिण्डेम्यः फलात् इत्यजादि-
पाटाय्टाप् । भखरफलादयोप्येवम् । “ङ्यापोः संत्ाच्छन्दसोबैहुलम् इति हस्वः । अल्पं फलै,
(फलिका) । ततोन्यत्फलम् । फलं च तत्फलिका च (फलाफलिका) । [कृतापङृतादीनाभुपसं-
ख्यानम् ] इति क्मैधारयः । “अन्येषामपि दद्यते” इति दीर्धः पूवैपदस्य । एकमेव फरमेक-
स्थाभेदादल्पत्वमहत्वाभ्यां युज्यते । ८ त्रिफला ) । अजा दिदंशैनाद्टाप् । ( फणिनः )\
[फलबर्हाभ्यामिनज्वक्छव्यः] इति मत्वं इनच् । (फलकं) संज्ञायाम् कन् । निष्पाते कृषिः
रनेनेति फालः । ““हलदच"” इति करणे धन् ॥ ९२४ ॥ ।
चुरल भावकरणे ॥ भावकरणमसिप्रायाविष्कारः । चुल्लः । (चुल्ली) ! इनन्तत्वो
द्रा ङीष् ॥ ९२९ ॥ ।
फुल विकसने ॥ ( फुहति । फुः । अच् । फुलित्वा । फुटिकितः ) ॥ ०२६ ॥ ।
चिल्र शैथिल्ये भावकरणे च ॥ ( चिल्लति । चिल्लः ) तिर गतौ इति दुगैमैत्रयौ ।
तिल्केत्यन्ये । (तेकतीत्यादि । तिरः) । इगुपधलक्षणः कः । तिर स्नेहनदति तोदादिकाद्रा †
तिखानां भवनं कषेत्रं (तिल्यं तेखीनम् ।) “विभाषा तिल ०” इति यतखनौ ! तिछेम्यो हितै
(तिल्यम् ) “खल्यवमाषतिरव्रषव्रह्मणश्च इति चतुर्थ्यान्ताद्धितार्भ यत् । निष्फख स्ति
( तिरपेजः ) । तिरपिज्जः ) । ^“तिलान्निष्फलात्पिज्जपेजो"” इति तौ । (तिलकम् ) संलाया
क्वुन् । तिर स्नेहनदति चुरादौ च ॥ ५२७ ॥ | >
बेल चे केर खेद श्वे वेर चरने ॥ (वेरतीत्यादि । वेखा) । “गुरोश्च, इत्यकारः ।
( चेति । चेखः ) । पचादौ चेरडिति पाठात् अच्, रित्वं ख्यां डीवधे, चिर वसनःत्य-
स्माट्वा चेलम् । प्रसङ्ादनत्र किं चिदु च्यते ! कुत्सिता ब्राह्मणी ब्राह्मणिचेरीति “कुत्सितानि
ऊुत्सःने” कुत्साहेतुधर्मवचनेः समानाधिकरणेः समस्यन्त ति तत्पुरुषः । “वरूप इत्यादिना
हस्वः । चेखादयो वृतिविषये ऊुत्सनवचना इति भवताइक्तम् । तत्र चेलमङ्खोनेन तन्तुवा-
येनोत्पादितं भवति, तत्सादश्याद् ब्राह्यण्यादिषु वृत्त्या चशब्दस्य कुत्सनयचनत्वम् । (खिं-
चेरी, खीचेरी वा, वामोरुचेली, वामोरूचेरी वा । ) *नद्याः शेषस्यान्यतरस्याम्+* इति
हृस्व विकल्पः अडीच या नदी डययन्तं च यदैका च् सरोषः तस्य घादिषु वा हस्व इति सृत्रा-.
थैः । अत्रान्तरेणापि शेषग्रहणं पूवेसूत्नञ्यतिरिक्तविषयत्वे सिद्धे तत्सामर्थ्यातपूवैश्रतङ्यन्ता ~.
नेकाजयेश्चं शेषत्वं बोधयितुं, तेन यदङ्यन्तमनेकाच्च यन्तमेकाच् तत्रैवायं विकल्पं इति
यदभाषितपुंस्कमामरक्यादि यच्च समानायामाकृतौ अभाषितपुस्कं द्रोण्यादि पूर्वसृत्रावि-.
चयं तत्र न भवति । ८ रक्ष्मीचेरी यवागूचेरी ) । इत्यादौ च इथन्तनदीतरेपि [करन्ना
१९६ ध्रातुचृत्तो-- [ पे
१.३।
प्रतिषे यः| इत्युक्तत्वान्नायं विधिर्भवति । (श्रीचेरी) इत्यादौ तु नदीग्रहणान्नास्य प्रसङ्घः
चापि पूवेसूत्रस्य, डथन्तानेकाचत्वाभावात्। (बिदुषीचेरी) इत्यादौ *+उगितश्च* उगित
परा या नदी तस्या हस्वविकल्पः विद्वच्छ्रेयसोः पुंवद्धावोत्र पक्षे वक्तव्य इति वृत्तावुक्तत्वा-
ह (विद्रच्चेली) इत्यपि भवति । ( केखति । केः )। इन्प्रत्यये (केली) । अप्रत्ययः ( के
छा । केखयति ) । ` कण्ड्वादिभ्यो यक् इति स्वाथ यक् सना्यन्वत्वेन धातुत्वे ख्डा-
दि । ( खेरुति । खेखा ) अयमपि कण्डवादिः . ( बेल्छति । बेर्खो विषम्) । संज्ञायां
शन् । ( वेल्लयति ) वेल्लछादीनां पञ्चानाश्टदित््वाच्चडीति हस्वाभावात् ( अविवेलदिति |
वति । वेर्छस्त्वनुपधात्वान्न हस्वप्रसङ्घः ॥ ९३३ ॥
पेट शे फे गतो ॥ ( पेरति । अपिपिरत् पेखा) युक्तमुन्जितम् । (रोकति ।-अशिशे
छत् ) अत्र क्वचित्चेद्धेटसेर इत्यपि त्रयः पर्यन्ते । तत्र खेरतिर्मत्रेया्यनुसारेणाभरे पठि
«यते । सेरुतेस्तु दनूत्यादेः पाठः षोपदेशंपयदासकाक्येनुपादानादनाणः । मृदधन्यादिस्तु सेल
श्लेष्मान्तक इत्या दिदशेनाद् ग्राह्यः ॥ ९३६ ॥
स्खल संचलने ॥ ८ स्खरुति । चस्खार । अस्खारीत् ) । णौ घटादित्वात् ८ स्ख-
छयति, ॥ ९३७ ॥
खर संचये ॥ खरूति । (चखा । अखाखोत् ) । खरति पापानि संचिनोतीति, (खलः) ।
छ्वल्यते संचीयते धान्यादिकमिति (खलम्) । “खनो घच इत्यत्र वृत्तिः खलं भगः पदं चेति
घक्तव्यमिति । अत्र हरदत्तः । धित्करणसामर््यादन्येभ्योप्ययं भवति, नहि खनः कश्िदवयव
क्त्वभागस्ति। खलानां समूहः, (खल्या) । “खलगोरथात्? इति षष्टयन्तात्समूहे यत्, (खछि-
जली) । 'इरित्रकव्यच्श्च, इति पुवन्नेव विषये इन्यादिविधानादिह यथासंख्यादिनिः सर्ब एते
चादयः स्वभावात् खीविषयाः। खलाय हिता ८ खल्या ) "खल्यव ०” इति यत् । यस्मि-
ल्काले खञे यवा भवन्ति स कारो (खलेयवः) । एवं (खलेबुसम्) । ““तिष्ठदगुप्रश्तीनि च” इ-
त्यव्ययीभावः । तत्र द्येवं पय्यते, खर्यवादीनि प्रथमान्तानि विभक्त्यन्तरेण न संबध्यन्ते
सअन्यपदाथे च वर्च॑न्ते इति । नैतौ प्रथमान्तापरेव. अव्ययीभावात् “अव्ययीभावश्च, इति
ल्पुंसकत्वम् । खलन्ति संचरन्ति कैश्चा अस्मादिति (खरुतिः) । अयं च भीमादिषु पाठत्
«भीमादयोपादाने” इत्यपादानविषयः।अत्रेव पाठादेवातिप्रत्यये धातूनामनेकाथेत्वात्धसचलने
छृत्तिः। यद्रा पूञस्येव धातोभींमादिषु पाठात्. सलोपः । (खरत) इत्यपि निपातितः । शास्त्र
काय्यं शिरोमध्यं च ॥ ९३८ ॥
गरू अदने ॥ ( गरुति । अगारीत्। गरः ) “गोचरसंचर०” इत्यादौ चकारेण “पुंसि
संज्ञायां घः. प्रायेणः› गिरतेर्वां ॥ ९३९ ॥
. षर गतो ॥ (सरति । सारयति । असीसर्त् । सालः ) अकर्चरि च कारके ०» इति सं-
ज्ञायां घञ् । (सलिलम्) । सख्िकिङि ०” इत्यादिनेरच् ॥ ९४० ॥
दर विशरणे ॥ (दरति) । णो घटादित्वात (दरयति) दाडिमम्। दाख्शब्दात् घजन्तात्तेन
निनरेत्तमित्यत्र विषये [ भावप्रत्ययान्तादिमनज्वक्तठयः ] इतीमच् उल्योश्चाभेदः ऊं दरुतीति
(दालः) परषोदरादिः । अयं घटादावपि ॥ ९४१ ॥
इवर.श्चल्रु आश्चुगमने ( इवरति । ` शश्वारु । अश्वालीत् शिश्विषति । शारवल्यते ।
्वालयति । अशिकष्वखत् । श्वरूखति । अश्वल्लीत् ) अन्राङ्न्त्यस्य क्कारस्याकारसमी-
परत्वाभावात “अतो लूान्तस्यः, इति बृद्धिने भवति ॥ ९४३ ॥ `
खोद्ध खों ग तिप्रतिधाते ८ खोरुति । चुखोर । खोख्यति । अचुखोलम् ) करदित्त्वा-
ज्नोपधाहस्वः ( खोडः खज्नः ) पचाद्यच्, उख्योरभेदः । एवं (खोरतीत्यादि) ॥ ९४९ ॥
-. धोत्ररै गतिचातुय्यं ॥ (धोरति । धोरिता । अदुधोरत् । धोरितकः ) अश्वानां गतिवि
न्न 9
त च
|~
।
। कमर | थमगशुः । १०७
। शेषः । निष्टान्तात्सतताया कन् ॥ ९४६ ॥ `
त्सर छद्मगतौ ॥ (त्सरति । तत्सार। तत्सरतुः । त्सरिता । अत्सारीत् ) “अतो ल्रान्तस्य»
^ इति बरद्धिः । ) तित्सरिषति । तात्सर्य॑ते । तात्सरोति। तात्सतति ।तात्सषि। अतात्सः। त्सरः।)
““ृद्धकशीतृचरित्सर्तिनिघनिमिमस्जिम्य उः इति उप्रत्ययः । त्सरौ कुदारः (त्सरूकः) ५अा-
कर्षादिभ्यः कन्" इति सक्चम्यन्तात् कुरार इत्यं कन् ॥ ९४७ ॥
क्मर दछन । (क्मरति । चक्मार । क्मरिता । अक्मारीदित्या दि) पूववत् ॥ ५४८ ॥
अश्र वश्र मश्न चर गत्यर्थाः ॥ चरतिर्भेक्षणार्थापि ( अश्रति। आनश्न अशभ्रिता। मा
भवानश्नीत् । अङ्गान्त्यस्य रेफस्याकारसमीपत्वाभावात् “अतो रान्तस्य इति न वृद्धिः
८ अबिश्चिषति । अश्रयति । आबिश्रत । अश्रूयाद् ) इत्यत्र रेफस्य हरः परत्वाच्म्परत्वाच
“हतो यमाभू्०"” इति पाक्षिको रोपो न भवति । तत्र यथासंख्याश्रयणात् । तथा चोत्तरत्र
सवर्णग्रहणमथेवत् । उक्तं च वृत्त्यादौ सवणेग्रहणस्य फलं रिण्डीत्यादौ यथासंख्यनिरासः
(अभ्रम्) । अच् । श्रमो वा व्युत्पादयिष्यते। (अश्नी) इनन्तः काष्टकुदा रः । (अश्चकम्) । संा-
यां कन् (बश्नति । बबश्र । बभ्रिता । बिबभिषति । बाबभ्रयते) उक्तो रेफे लोपाभावः (बा-
बन्नित) भकाररेफतकाराः संयुज्यन्ते। “अनवि च" इति भकारस्य पक्षे द्विवचने “सरलां जञ् `
अरि" इति पूरवैस्य जरत्मेन बकारभकाररेफतकाराः द्रश्व्याः । डि तिप्सिपोहेल्डथाद्विलोपे
संयोर्गातरोपे च "क्षां जखोन्तेः” इति जकत्मे च “वावसाने? इति चत्वं ( अबाबब् । अ-
बाबप् ) एवं (मश्नतीत्याद्िं चरति । चचार । चेरतुः चेर 'चरितेत्यादि । अचारीत् ) “अतो
लान्तस्य' इति बरद्धिः (चिचरिषति । चञ्चूयेते ) ““छपसदचर०” इति मावगहांयामेव यङ् ।
“4चरफरोश्च" इत्यभ्यासस्य नुकि “उत्परस्यात'” इत्युत्वे तस्य हल्परसे हरि च” इति दी-
यैः ( च्खरीति । चज्बूति ) अत्र दीरधेस्य पूत्रासिद्धत्वेन प्राक्षो रघूपधगुण उदिति तपरकर-
णसामर््यान्न भवति, तपरत्वं हि विकारनिचृत्यर्थम् । ययेवं दीर्घोपि निवत्तत इति न मन्त-
ज्यम् । यतस्तपरत्वेन निच्रत्तौ प्रसक्तायामपि दीर्षत्वमसिद्धम् । (अचञ्जूः) कडि तिष्सिपोहै-
ल्ड्ाददिरोषे रेफस्य विसर्जनीयः । यदायमुत्पूवैः सकम्मैकस्तदा “उदश्चरः सकमेकातः' इति
तङ्, गुरुवचनं (उच्चरन्त) इति उत्क्रम्य गच्छन्तीत्यथेः। तथासञुपसष्टात्““सनस्तृतीयायुक्ताद्ः”
इति तङ (अश्वेन सञ्चरतदइति) सम इतीयं षष्ठी तेन व्यवहितेपि भवति (अश्वेन सञुदाचरते-
इति । (चय्यैम्) ““गद्मदचर०” इति भावकमैणोयंत् । अनुपसगे इति वचनात्खोपसगें उपचा
य्थीमतिण्यदेव, (आचार्यादेशः [चरेराङि चा गुरौ] इति यत् गुवौत्वाचायं इति ण्यदेव
उआचाय्येस्य खी ८ आवचा््यानी ) “इन्द्रवरुण>* इत्यादिना डीषानुकौ । [ आचा-
य्याद्णत्वं च ] इति णत्वाभावः । चरतीतिचरः । चरडिति पचादिपाठादच् एित्। सिया
(चरी) । चरस्य गोत्रापत्यं ( चारायण ) । “नडादिभ्यःफक्?, इति षष्य्यान्तादटोत्रापत्ये फक्,
फर्यायनादेशः । (चराचरः) । [चरिचकिपतिवदीनां वा द्वित्वमच्याक्वाभ्यासस्य] इति अचि
पने द्विवचनम् । अभ्यासस्यागागमः, आगससामर्थ्यान्न हलादिशेषः । अन्यथादेकमेव ऊ-
यात् । दीर्घाचारणसाम्यांन्न हस्वः । (कल्याणाचारः। कल्याणाचारा) । “शीलिकामि०" इ-
त्यादिना कम्मण्युपपदे णः । कुरु चरतीति (कुरुचरः) “चरेष्टः” इत्यधिकरणे उपपदे टप्रत्ययः।
टित्वात् खियां (कुरुचरी । भिक्षाचरः) “भिक्षासेनादायेषु चः इति भिक्षादिषूपपदेषु यप्रत्य-
यः । एवं (सेनाचर आदायचर)! इत्यनधिकरणाथेमिदं सुत्रम् । (चरिष्णुः) “अलं ञ् ०” इत्या-
दिना इष्णुच् । (अतिचारी 1 अपचारी } । “संपच०”» आदिना ताच्छीलिको धिनुण् । ब्रह्म वेद्-
स्तद््थं तं चरतीति (बरह्मचारी) । “सुप्यजातो०"” इति णिनिः,समानो ब्रह्मचारी (सब्रह्मचारी)
+वरणे ब्रह्मचारिणि* इति चरणे गम्यमाने समानस्य सभावः । चरणशब्दः शाखाध्याचिषु
रूढः, सब्रह्मचारिण इमे (साब्रह्मवाराः) [ नान्तस्प्र टिरोरे सव्रञ्चचात्पीऽ पिक पिकोथु-
१०८ धातुवृत्तौ | शिवु
भितेतिखिजाजटिलाङ्लिशिखाकिशिखण्डिसूकरसद्मसुपवेणासुपसंख्यानम् ] इति टिरोपः }
चय्यैतेनेनेति (चरित्रम्) “अत्तिलधूसूखनसहचर इत्रः”, इतीत्रः, करणे प्रज्ञादिपारात्स्वाथं ऽणि
चारित्रम् (गोचरो विषयः, सञ्चरो मागः । ) “गोचरसन्चर” इत्यधिकरणे घन्प्रत्ययान्तो नि
पाते । अत्र सञ्चरत्यनेनेति (सञ्चर) इति वृत्तिः। तत्र सुधाकरः। “समस्तृतीयायुक्तात्ः' इति
तडा भाव्यमिति । ‹ परिचर्यापरिसर्या ०”? इत्यादीना ख्ियां भावे शे यक् । चरितं तदिति (चम।)}
“मन्, इति मन् । अयं “उणादयो बहुलम् “भूतेपि श्यन्ते इति भूते. चमाण्यस्या
सन्ति (चमेण्वती नदी) “आसन्दीवदष्ठीवचक्रीवत्कक्षीवद्रमण्व्मेण्वती"” इति मतुपि नरो
वाभावो णत्वं च संज्ञायां निपात्यते । (चर्मी) । “ब्रीद्या दिभ्यश्च” इति मत्वथे इनिः “नरतद्धिते??
इति टिलोपः । चमिणोऽपत्यं (चामिकायणिः)। “वाकिनादीनां ङ्च” इति फिञ् क्चागमः।
ककि नान्तत्वाभावेऽपि [चमेचमिणोनखोपश्चे ]इति वचनान्नरोपः। सवैचमेणा कृतः (सवेचमींणः।
सार्वचमींणः) । *स्वैचरमेणः कृतः खखनो* इति छत इत्यर्थ वृतीयान्ताद् अस्मात् खखनो, स-
वैचर्मण इत्यसमधैः समासः, यतः सवेंशब्दस्य कृत इत्यनेन सम्बन्धो वृत्त्यादाधुक्तः । च्मेण
कोशः(चामेः।) “[ चमेणः कोश उपसंख्यानम् ]» इति टिखोपः, अन्यत्र “अन्” इति प्रकृतिभावात्
(चाण च्यः) । (चार्)। हसनिजनिचरीति चण् प्रत्ययः। (चरुः) श्धशीतृचरीत्युप्रत्ययः । अयं
हि भमादित्वादपादाने चरन्त्यस्मादिति हि य्युत्पत्तिः। (चरकः) बुक्, चरकेण प्रोक्तमपि । .
(चरकम्)। “तेन प्रोक्तम्” इत्यण्, ` कठ्चरकार्लुक'” इति लुक् 'चरको नाम वेशम्पायनः। उक्छं `
“कलापि शम्पायनान्तेवासिम्यश्च, इत्यत्र (अरम्बिश्वरकः) प्राचां पतिरििकमलानुभा-
वान्युपादाय चरको नाम वैशम्पायन इति, तत्राभेदविवक्षायां भञ्यादीनामिदं विशोषणं,
काय हितं (चारकाणम्) । “मोणवचरकाभ्यां खञ्" इति “तस्मै हितम्” इति विषये खज् ।
चर सञ्चयन इति चुरादौ ॥ ९९२ ॥
्िबु निरसने ॥ [सुन्धावुष्ठिवुष्वष्कतीनां प्रतिषेध] इति प्रतिषेधः सत्वस्य । अस्य द्वि-
तीयस्थकारष्टकारो वेति वृत्तिः, आचायण श्चिष्येभ्य उभयथा प्रतिपादनात् उभयमपि प्रमाण-
मिति व्याख्यातारः ( ीवति ) "शिबुद्खसुचमां शिति? इति दीधः ८ तिष्ठेव । तिष्ठिवतुः ।
अभ्यासे खयः रोषः ( टेविता । ेषिष्यति । छटीवतु । आशिषि व्यात् ) “हलि च, इति
दीधेः ( अष्टेवीत् । तिष्टेविषति तुष्टूषति ) “सनीवन्तद्धं ०» इति सनः पक्षे इडागमः, अ-
न्यदा च “हलन्ताच्च” इति सनः कित्त्वे बलि रोपं बाधित्वा “च्छवोः शुढ०” इति ऊठि य-
णादेश द्विवचेनमरू । अच्र बणेमात्राश्रयत्वेन चान्तरङ्गे यणि कन्तव्ये बाह्यप्रङतिप्रत्ययाश्चयत्वेन
१ न भवति (नाजानन्तयं' इति निषेधात् ( तेष्टीग्यते । वयति । अति
) उड भाविनां वकारान्तानां यङ्लुङ्नास्तीति तेवतादुक्तम् । ठकारपक्षे सर्ेत्राभ्यासे
टकार उदाहायेः। ८ ्ष्िवत्यादि । छ्वित्वा । टरयत्वा ) उदित्त्वादिडिवकल्प इति “न
क्त्वा से” इति कित्त्वनिषेधादृगुणः, अन्यदा तु किन्त्वाद्डि यणादृश्ञः । एठयतः । एठयतिः ।
“यस्य विभाषा" “सितुत्र०"› इत्यनिदत्वम् ८ ष्ठीवनम् । ेवनम् ) प्रषोदरादित्वात्पकने दीषैः,
तथा च चान्द्रसुत्रम् । “.शिबुसिबोरदीधेश्च” इति । अयं दिवादावपि ॥ ९९३ ॥ ॑
` जिजमे॥ अन्न मत्रेय उत्तरधातुसाद्यानुरोधेनाजन्तोप्यत्र निद्दिश्यतद्ति । इह जय उ-
त्कषप्रासिरित्यकमेकोयम् । यस्त्वप्रेऽभिभवाथः स सकमेकः । यदाह देवः- . .
जयिजेंयाभिभवयोराद्येथऽसावकमेकः।।
| उत्कषप्राक्षिराचोर्थौऽद्वितीयेथं सकसंक. इति ॥
८ जयति । जिगाय । जिग्यतुः । जिगयिथ । जिगेथ । जिग्यिव ) *+सनूकिटोजंः# इत्य-
्यासादुत्तरस्य कुत्वं गकारः । अजन्तत्वादनिटृत्वे कादिनियमादिश् थलि तु भारद्राजनिय
मादिङ्विकल्पः । अजादौ कडिति किटि “ए्रनेकाच०१, इति यण्. ( जेता । जेभ्यति ।
५.
4
॥
।
।
।
|
जीव ] श्रथमगणः। १०९.
जयतु । अजयत् । जयेत्.। जीयात् ) “अक्ृत्सार्वधातुकयो०'” इति दी्ेः (अजेषीत् । जिगी-
षति ) “इको इति सनः कित्त्वान्न गुणः *अज्क्चनगमां सनि# अजन्तानां हन्तरगमेश्च
क्षरादो सनि दीधे इति दीर्धः । पूर्ववदभ्यासात्परस्य कृत्वम् । (जेजीयते । जेजयीति । जजे-
ति । जेजितः। जेज्यति) । अजादौ कडिति यण् । (जापयति) “क्रीङ्जीनां णौ" इत्येचःल्थाने
आत्वे पुगागमः \ ८ अजीजपत्। विजयते । पराजयते ) “विपराभ्यां जेः", इति तङ् । अयं
प्र्ृतिग्रहणन्यायेन यङलगन्ताद्पि ( विजेजिते पराजेजित इति ) । यङ्लगन्तात्सनि “सन्-
रिटिः, इति कत्वं न भवति, तत्र प्रत्यासत्या सनूलिड़निमित्तस्येवाभ्यासस्य ग्रह -
णात् । तथा च वृत्तिः । सनि छिदि च प्रत्यये जेरङ्स्य योऽभ्यास इति । “विपराभ्याम्”
इत्यत्रोपसर्गयोरभ्रहणात् ( परा जयति सेना ) त्यादौ तङ् न भवति । अस्याकमेकत्वात्सवं कृतो
न सन्तीति तन्त्रेणाभिभवाथं प्रदशं यिष्यन्ते ॥ ९९४ ॥ ४ (8
जीव प्राणधारणे ॥ प्राणलश्षणर्य कर्मणो धात्वथंनोपसंग्रहणादकमेकोयश् ( जीवति ।
जिजीव । जीवितेत्यादि । जिजीविषति । जेजीव्यते ) वकारान्तानामूर् भाविनां यङ्लङ् ना-
स्तीति तेवताबुक्तम् ( जीवयति । अनिजीवत्। अजीजिवत् ) “्राजभास०› इत्यादिना णौ
चङ्युवधाहस्वविकल्पः । ( यावज्तीवम् ) । “यावति। विन्दजीवोः” इति यावत्युपपदे णल् ।
(जीविका) [ धात्व्थनिर्दशे णब वक्तव्यः ] इ तिण्बुर् । जीवनस्य मूतो (जीमूतः) । प्रषोद्-
रादिपाठाज्ीभावः। उणादौ तु ज्यु चोदात्त इति जयतो व्युत्पादितः । (जीवातुः) । “जी-
वेरातुः” इत्यातुप्रत्ययः । (जेवातृकः) । “जीवेरातकन् वृद्धिश्च” इति आतृकनि बरद्धिः । (जी-. .
वन्तः ) । ““रहिनन्दिजीविप्राणिभ्यो श्चच् पिद्रदाश्िषि इति ञ्चच्, षिद्वद्धावात् च्ियां डीषि'
( जीवन्ती ) । जीवन्त्य गोत्रापत्यं, ८ जेवन्वायनः ) । “द्रोणपकैतजीवन्तादन्यतरल्या म्”
इति गोत्रापत्ये वा फक् । तदभावे इनि ( जेवन्तिः ) ॥ ९९९ ॥
पीव मीव तोव णीव स्थौल्ये । ( पीवति । पिपीव । पीविता । पिपीविषति । पेपीव्यते
पीवयति । अपीपिवत् । एवं मीवति । तीवतीत्यादि । प्रगीवति ) “उपसर्गादसमासेणो०,
इति णत्वम् । ( पीवरः स्थूलः, मीवरः मानी, तीवरो निषादः नीवरो वणिक् ) । “छित्वर०””
इत्यादिना तरचि वङ्ि रोपे निपात्यन्ते । रित्वात् स्त्रियां डीपि (पीवरीत्यादि) उणादि्रत्तौ
तु पा पाने, तेच देवने, मागं मार्गणे, णीन. प्रापण इत्येतेभ्य एते व्युत्पादिताः॥ १९९ ॥
्षीड निरसने ॥ ८ क्षीवतीत्या दि ) । उदित्त्वात् क्त्वायामिड्वकल्पः । ८ क्षीवित्वा'
कष्यूत्वा ) । इडभावे ऊटि यणादेशो निष्ठायां “यस्य विभाषा इतीडनिषेधात् (क्यूतः) कषे
निरसन इति चन्द्रः । ८ क्षेवतीत्यादि ) ॥ ९६० ॥ ,
उर्वीं तुव धुवी धुवी दुव हिसार्थाः ( उवेति उर्वो चकार । ऊविता । ऊर्विष्यति । ऊर्व.
तु ) ओर्वत् । उवेंत् । ओौव्यात्। ओत् । ऊ्धिविषति । ऊर्बंयति । मा भवानूषिवत् ).
रेफोपधत्वात् “उपधायां च इति स्ेत्र दधेः ( उण्णेः । उण्णेवान् ) इंदित््वान्निष्ठायाम-
निदृत्वे क्लला दिप्रत्ययपरत्वात् “राल्लोपः?इ तिवरोपेःरेफस्य हल्परत्वाद् “हटि च"इति दीर्ः।
““रषाभ्याम्० इति जिष्ठानस्य णत्वम्, एवं क्िप्यपि “राल्लोपः इति बरोपे “ोरुप-
धाया०'१ इति पदत्वे दीर्घः, ( ऊः उरो उर इत्यादि तूर्छति । त॒तं । तू्विता । त॒तूर्विषति । -
तोतूञ्येते ) “हरो यमाम्०? इति वकारस्य रोपो यथासंख्यान्न भवति ८ तोतू्वीति ! तो-
तोत्ति । तोतूर्तः । तोतूेति इत्यादि ) पिद्वचनेष्वनिदृत्वे वकारस्य अल्परत्रेनानुनासिका-.
दिप्रत्ययपरत्वेन च राल्कोपे घूषधगुणः । “हक चः” इति दी्ैत्वं तु गुणे पूर्वत्रासिद्धम् ।
डिनतस्वरेनेव दीषेः । तोतूतीत्यत्र परत्वान्नत्यत्वाद् राल्रोपात्पूर्वमद् भावे कृते अल्परत्वा-
भावान्न राल्लोपः । "उपधायां चः" इति रेफोपधत्वा दीधः । (तोतूर्तः) इत्यत्र वलि खोप “हलि
च'' इति दीवेः । अ्षलादित्वादनुनासिकत्वाच्च राल्लोपस्य न प्रसङ्गः ( तोतो । तोत्-
तात् । तोहि । तोतृक्ेम् ) उत्तमे राख्रोपस्यानित्यात्वादाडागमः। लड़तिण्सिपोः पर.
. १० माधर
११० धातुकृत्तो-- [ युवी
-त्वाद्राल्छोपे हल्यड्याद्विकोपे (अतोतोरिति । अतोः ) इत्यत्र परत्वाद् जसि क्लल्परत्वा
भावान्न राल्लोपः ८ तूर्वयति । अतुत्रत् । तूवित्वा । तुण्णैः। तूण्णवान् ) $दितवात्रिष्टाया-
मनिटूत्वम् ( एवं थूर्वति, दूर्वति, धूवेतीत्यादि धूः । धुरो । ) “श्राजभासभाष ०" इत्यादिना
क्िपि राल्खोपः। पदत्वे “ववो इति दोर्धैः । धूष्वित्यत्र “खरवसानयोः इति विसजेनीयो
- «रोः सुपि" रोरेव सुपीति नियमान्न मठति (धूपतिः) । [अहरादीनां पत्यादिषु उपसंख्यान-
म् ] इति विसजैनीयापवादः पक्षे रेफः । उभयत्राप्यादिंशब्द्ः प्रकार इति हरदत्तः । रेफाभावे
विसर्जनीयो धूःपतिः । अत्र विसर्जनीयस्य “कुप्वो; कं > पौ च इति पवर्भपरत्वेन पश्च उप
छमानीय उदाहार्थः। “इणः षः, इति षत्वमपदादिकवगेपवगेपरविसजेनोयविषयमिति न
भवति । (धुर्यो धौरेयः) । “धुरो यड्ढकौ” इति द्वितीयान्ताद्रहतीत्यथं यड्ढको । धुर्यमित्यत्र
“हि चः” इति दीर्य “न भकुद्ु राम्”, इति प्रतिषेधः । ्वो० इति दी्धैस्तु “यचि भम्
इति भत्मेन पदत्वस्य बाधान्न भवति । सवेधुरं वहति (सवैधुरीणः) । “खः सवेधुरात्'› इति
खः । ख इति योगविभागात् (दक्षिणधुरीणः । उत्तरधुरीणः) इति वृत्तिः । योगविभागस्येषट
सिद्यथैत्वाद् (धुरीण) इत्यपि द्रष्टव्यम् । अच्र “क्क्पूरञ्धृःपथामानक्षे, इति ऋगाद्यन्ते समासे
अकारस्य सामासान्तस्य विधानात् “परवल द्न्द्रतत्पुरुषयेः” इति परवलिङ्तया सवै-
शुराया इति रिर्द्टव्ये सकेघुरादिति निर्देशः शन्दरूपापेक्ष इति वत्ताबुक्तम् । अनक्षद्ति वच-
-नादक्चस्य धूरक्चधूः खडा धूरस्य (दढधूरक्ष) इत्यादावकारो न भवति, (सुधूरतिधूः किभूरधूः )
इत्यत्र ^“न पूजनात्, “किमः क्षेपे” “नजरूतत्पुरुषात्? इति समासान्ताभावः । पूजाया स्वती
परिगणितौ । “क्रिमः श्चेपे", इत्यत्र न्याखान्तरेणापि क्षपग्रहणे लक्चणप्रतिपदोक्तपस्मिषथा
- «कि क्षेपः” इति विहितस्य क्षेपविषयत्येव तत्पुरूषस्य लाभे ततकरणात्सा च नेहसर्तीति
कत्छिता धूरस्य किंधूः शकट इत्यत्रापि समासान्तो नेत्युक्तं पदम्नर्याम्, तद्धाष्यविरोधादु-
पेक्ष्यमिति । अयं चाकारः समासार्थादुत्तरपदादङ्कत एव समासे भवति, तेन द्िुरीत्यादाव
कारान्तोत्तरपदत्वाद् “द्विगोः, इति ङीप्सिद्धः । एतच्च जेमतावुपपादवितम् । एकषुरं बहति
-(शकघुरीणः । एकधुरः) । “एकधुराल्लक् च'इति लक् खदच पक्षे । (धृर्ता हस्ती) । “हसि-
-मृभिण्वाम्?इत्यादिना तन् । अक्षेषु धूर्तैः । ““सकमी नेण्डेः इति सक्म्यन्तं श्ोण्डादिना
समस्यते, ( ब्राह्यणधूृत्तेः ) ““पोराधुवती०?इत्यादिना समासः ॥ ९६९ ॥ _ . `
गुवीं उद्यमने ॥ मूवी बन्धने ॥ ( गवति । मूवेति । सुमूत्यादि । गूवां ) । “गुरोश्च ०”
इत्यकारप्रत्ययः । ( मो ) । “तस्य विकारः"इत्यण्, डीप् ॥ ९६७ ॥
पूं पर्व मर्थं पूरणे ॥ (पूर्वति) । “उपधायां च” इति दीधः । क्रिपि राल्लोपे ८ षूः ) ।
- पिपर्तो च व्युत्पादयिष्यते । पुरि भवादिं (पौरेयम्) । “नचादिभ्योढक्” इति रो पिके ठक् ।
वृत्तौ पू वेनगरीति परित्वा केचित्पूर्वनगरीति पठन्ति विच्छिद्य च प्रत्ययं कुवन्ति, उभयमपि
प्रमाणमित्युक्तम् । (द्विषुरी) ““त्कपूरन्धू०” इत्यकारः समासान्तः, स ॒चाञ्कत एव समास
` इति जम्भतादुक्त, तेनाकारान्तोत्तरपदद्धिगुतमे डीप् पूवैवदत्रापि। स्वतिकिनजः परत्वे समा-
सान्तो न भवन्ति। पूर्ठैः। अच् । श“सर्वादीनि सवेनामानि^ असंक्लोपसंजेनानि सर्वादीनि
सर्वनामरसंक्ञानीति' सर्वनामत्वे “सवैनाश्नः स्मै", इति ङः स्मेभावः ( पू्वेस्मे ) “पूर्वादिभ्यो
` नवभ्यो वाइति (पूर्वस्मात् । पूर्वात् । पूर्वस्मिन् । पूर्वं 1) इति पूर्वस्य स्मातस्मिनो, “आ-
- मि सर्वनाघ्नः सुट्” इति (पूव्वंषाम् ) इत्यामः सुडागमः, “बहुवचने श्रयेत्” इत्येत्वे षत्वम् ।
“जसि च, ^पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्यायामसंक्ञायाम्"" इति जसः कार्य प्रति
सर्वनामस्॑ाविकल्पनात सर्वनामत्वे “जसः शी» इति शीभाषे ८ वे । पूर्वाः ) । जसः कार्य
` प्रतीत्युक्तत्वात्. ““अग्ययस्वैनाश्नामकच् प्राक् 2: इत्यकचि सं्तायां ` विकल्पना भावात
(पूर्वके । पृवेका) इति मवति । व्यवस्था नाम स्वाभिवेयापेक्षो ऽवधिनियमः । मासेनपूर्वाय
, (मासपूर्वाय) इत्यत्र “पूषड ०,३इति तृतीयासप्रातत्मे “ठ तीयासप्रास्?' इति सवेनामत्वाभा-
१6 प्रथमगखणः | १९१९
वः। अन्न समास इति प्रकृते पुनः खमासवचनाद्वाक्येपि नेय सेक्ता। खियां तु “सवेनाम्नः स्याद्
इस्वश्च, इति डिद्भचनेषु स्याडागमे हस्वत्वे (पूवेस्ये, पूवेस्याः, पूस्परामिति ।) शीभावा-
नदन्तत्वान्न भवति । पूर्वन्मिन्नहनि, (पूवं्ः) । “सच्ःपरुत्परार्मषमःपरेयव्यययपू वं ्युरन्येद्यु-
रन्यतरेदयरितरे रधर श्॒रुभयेद्यत्तर दयः” इति दुप्रत्यये यस्येति रोपो निपात्यते । “तद्धितश्च `
सर्वविभक्तिः", इति अव्ययश्चायम् । (पुरो वसति । पुरत आगतः, पुरो रमणीयम् )। भपूर्वाध-
रावराणामसिपुरघवश्चेषाम्# इति सक्चमीपञ्नमीप्रथमान्तेभ्यः पूर्वादिभ्यो ऽसिप्रत्थयः स्वां
तत्संनियोगेपैषां यथासंख्यं पुरादय आदेशा इत्यसिप्रत्यये पूर्व॑स्य पुरादेशः (पुरस्ताद्रसति ।
पुरस्तादागतः । पुरस्ताद्रमणीयम् ) । *अस्ताति% च अस्तातो परतः पूर्वादिभ्यः पूर्ववत् प्रा -
द्यादेक्ाः। (पूर्वतः । परत्र ।) किंसबेनामबहुभ्यो ऽद्रयादिभ्यः '” इत्यधिकृत्य “पञ्चम्यास्तसिल्? `
““सक्तम्याख्› इति स्वाथे तसिदत्रखो, पुरो भवं (पोरस्त्यम् ) । “दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यक्?
इति रोषिकस्त्यक्, (पुरस्कृत्य) “पुरोञ्ययम्?'इति क्रियायोगे गतित्वात् कुगतिसमासे क्वो
ल्यप् 1 “नमस्पुरसोगैत्योः" इति कुप्वोः परतो विसजैनीयस्य सत्वम्, गतिषं्ञायामन्यय-
वचनात् पुरः छत्वेत्यत्रानन्ययत्मेन गतित्वाभावात् सत्वसमाख्योरभावः। पूवं कृतमनेन (पूर्वी)
पू वादिनिः# इति प्रथमान्तात्पूर्वशब्दादनेनेत्य्थं इनिः, पूर्वं कृतमनेनेति “सुप्सुपा” इतिः
समासः । (कृतपूर्वी कटम् )“सपूर्वाच्च' इतीनिः । सपू्ाद्वि्यमानपूर्वादित्यथैः । (पू वे पुरुषः।
पूवे पूरुषः) । “पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमधघ्यमध्यमवीराश्च” इति समानाधिकरणवियेष-
णसमासः, (पूर्वः कायस्य पूर्वकायः) *पूर्वापराधरोत्तरमेकदे शिनेकाधिकरणे* इति एकदेशिना
ऽवयविना षष्ठयन्तेन पूर्वादीनि सामर्थ्याद्वयववचनानि समस्यन्त इति तत्पुरुषः । एकाधि-
करण इत्युक्तत्वादवयविन्येकद्रव्ये खत्ययं समासः । तेन पूर्वैः छात्राणाभित्यत्र समासो न.
भवति । ( पूर्वापरम् । पूर्वापरे, पूर्वापरौ ) “विभाषा बृक्षगतृणघान्यञ्यज्ञनप ्राङुन्यश्व-
वडवपूर्वापराधरोत्तराणामू इति द्वन्द्वस्य विभाषयेकवद्धावः । “नपुंसकम्” इति विहितेकव -
दावो नपुंसकलिङ्गः । (पूर्वपूवं पुष्यति) पूवैतर पुप्यतीत्य्थः । [ प्वेपरयोर्थातिशयविवक्चायां
दे भवतः ] इति द्वित्वम् । ( पवेति । पपे । पविता । पिपजिषति । पाप्ैते । पापति ).
र्ङ्तिप्सिपोः (अपापः) । क्िपि । “राल्लोपः, (पः, परो परः, पवतः) “्द्ियजिपर्वी०?
इत्यादिनातच्, पर्व॑ते भवो मनुष्यः ( पवेतीयः ) ““पवेताच्च" इति शिकः छः । भवादाव--
मनुष्ये “विभ।षा मनुष्ये," इत्यणि (पावेतम्) इत्यपि भवति। तस्य जन्यं रघोर्घोरं पार्वतीये-
गणरभूदिति प्रयोगः "तस्येदम्, इत्यणि द्रष्टव्यः । पर्वतोभिजनोस्याः (पार्वती) । *सिन्धुत -
क्षशिलादिभ्योऽणनौ* इति प्रथमान्ता दरभिजनोपाधिकादस्येत्यथं तक्षशिादित्वादनि डीप्,
यत्र पूर्नीनवितः सोभिजनः । एवं (पर्वतितः) इत्यादि । पूर्वं निकेतनइति चुरादौ । अत्र देवः ।
पूञ्य॑तीति तु यक् । स्वप्न एतत्कण्डवादिषु द्शेना दित्याह। गणपा पुनः पूशब्दो न हश्यते,
यस्त्वथनिरदँशसहिते गणे पश्यते ठेद् खोद् धौत्य पूवे भावे स्वप्ने चेति सोनयेारथेनिदैशः ।
अत एव शाकटायनायां वृत्तावथनिर्दशमन्तरेण कण्डवादीनां प पूर्वशब्दो न पथ्यते । स्पष्ट
चेतत्पुरुषकारे ॥ ९७० ॥
चर्व अदने (चबेतीत्यादि । चजेयति देवदत्तं) ^ निगरणचरने०”१ ति नित्यं परस्मैपदम् ।
“गतिबुद्धी०"” इति प्रयोज्यस्य कमैत्वम् ॥ ९७१ ॥
भवै हिसायाम् ॥ भवतीत्यादि । अयमीदित्स्वपि क्रदित्पस्यते ॥ ९७२ ॥ |
कवे खव गवे द्पे ॥ (कवति । खवेति ¦ गवेतीत्यादि । ) कवेतीतीदित्स्वपि फष्यते॥९७९॥
अर्व शर्व षर्वं हिसायाम् । ( अर्वति । आनवं । अविता । अविविषति । श्वः ) शणो.
तेरोणादिके वप्रत्ययेपि । शवस्य खी (शर्वाणी)। “इन्द्रवर्ण० "इत्यादिना डीषानुको । (सिस-
विषति)इत्यत्र “स्तौतिण्योरेव ०"इत्यपत्त्वम् । ण्यन्तात्सनि (सिषविषतीति । सवैः) सत्तैवप्र-
ल्ययेपि सर्वनामकायेम् । सर्वस्मिन्काले (सवेदा). । “सर्वेकान्यकियत्तद्ः काटे दा? इति काले
` धातुवृत्तौ- [ इवि
-वर्तमानात्स्वार्थं दाप्रत्ययः, “सर्वस्य सोन्यतरस्यां दि” इति पक्षे सभावः । सर्वस्मैहितं (सा-
वम् । स्वीयम् )। सवेपुरुषाभ्यां णनो, इत्यत्र [ सर्वाण्णस्य वा वचनम् ] इति उक्तत्वा-
च्तुथ्यन्ताद्धितमित्यथं छाणौ । (सवदेवः) । “मूर्वकाटेकसर्वैजरत्पुराण नवकेवल्ाः समानाधि-
करणेन" इति कमेधारयः। सवषां ञुद्खतरः (सर्ईङ्कः), [गणात्तरेण समासखस्तरल्टोपरच] इति
तरबन्तस्य तरबन्तेन समासस्तरलोपश्च ॥ ९५७८ ॥
इवि व्यातौ ॥ (इन्वति) इदित्त्वान्नुम् । नुम्विधादुपदेशिवद्रचनादिजादिथुरुमत्त्वात्
इन्वाञ्चकार इन्विता । इन्विष्यति । इन्वतु । रेन्वत् । इनूञ्यात् । ेन्वीत्। इन्विविषति ।
-इन्वयति । ेन्विवत् इन्वन्तीति इन्वकाः ) तारकाविशेषाः । संन्नायां कन् , क्षिपकादित्वात्
“प्रत्ययस्थात् इतीत्वाभावः ॥ ९७९ ॥
पिवि भिति णिवि सेवने ॥ अयं पाठो मैत्रेयस्य च, अन्ये तृतीयं मूर्धन्यो्ठयािं पठन्ति ।
सेचन इति तरद्धिण्याम् ८ पिन्वति । पिपिन्व । पिन्विता । पिपिन्विषति । पेषिन्व्यते । पि-
न्वयति । अपिपिन्वत् एवं मिन्वतीत्यादि ) ॥ ९८२ ॥
हिवि दिवि धिवि जिवि प्रीणनार्थाः ॥ अत्रक विदाद्यमिकारादिं पटित्वा पुनः पालोथै-
मेदादिति, धातूनामनेकाथैत्वे तु न प्रयोजनमस्ति । तस्मात् मैत्रेयोक्तं एव हिवीति पाठो
ज्यायान् । (हिन्वतीत्यादि । जिहिन्व । हिनूवितेत्यादि पिन्वतीवत् । एवं दिन्वतीत्यादि)
` धिनोतेः *धिन्विद्णुन्योर च* इति दाबविषये उप्रत्ययः, अकारश्चान्तादे्लः । तस्यातो
लोपः, तस्य स्थानिवत्त्वात् उप्रत्ययमपेक्ष्य रुघुपधगुणो न भवति, तस्य पित्सु गुणः ( धिनो-
ति । धिनुतः। धिन्वन्ति ) अन्तादेशे यणादेशः ( धिनोषि । धिनुवः । धिन्वः ) शरोपश्चा-
- स्यान्यतरस्यां म्बोः* । असंयोगपूर्वा य उकारस्तदन्तस्य वकारमकारादौ प्रत्यये वा रोप
इति पक्षे उखोपः । पिति तु परत्वादृगुणे उकारस्याभावः ( धिनोतु । धिनु ) #उतश्च प्रत्य-
` यादसंयोगपूरवात्+ । योयञ्चुकारो ऽसंयोगपूवैः तदन्तात्प्रत्ययात् परस्य हेलैगिति लक् ।
( धिनवरानि ) नित्यत्वादुकाररोपात् शूबेमार् । ( अधिनोत्। अधिनुताम् । अधिनोः ।
अधिनवम् । अधिन्व । अधिनुव । धिनुयात् ) अन्यत्र लकारे पूववत् । (धिन्वयति इत्थादि ।
जिन्वतीत्यादि देवने गतम् ॥ ९८६ ॥ |
रिवि रवि धवि गत्यर्थाः ॥ (रण्वति । धन्वतोत्यादि । धान्वा) “कनिन्युत्रृषितक्षिराजि-
धन्विद्युप्रतिदिवः इति कनिन् । उणादिवत्तौ धन्विः सौत्रो धातुरुच्यते । नान्तत्वादसंबुदधो
सवेनामस्थाने दीषेः । भसंज्ञायां “न संयोगाद्वमन्तात्” इति अछ्खोपनिषेधात् (धन्वन) इति ।
` खियाम् “अनो बहुवीदेः” इति ङीपो निषेधात् सुधन्वा सुधन्वानो इत्यादि । यदा “डाब.
भाभ्याम्इति डाप् तदा सुधन्वा सुधन्ये इत्यादि । अच्रान्यतरस्यां ग्रहणात् यत् डापोभ्यनु-
ानसुक्तं तदुपधालोपिन एषेति जेमतादुक्तम् ॥ ९८६ ॥
छवि हिसाकरणयोश्च ॥ चकाराद्रतौ । (करणो ति ) “धिन्विकृण्व्योर, च इति शब् विषये
उकारप्रत्ययोकारश्चान्तादेशः । अ्छोपादिसर्वं धिन्विवत् । अयं स्वादौ च ॥ ९९० ॥
मव बन्धने ॥ ( मवति । ममाव ¦ मेवतुः । मविता । अमवोत्। अमावीत् ) “अतो
हादे इति वां वृद्धिः ( मिमविषति । मामव्यते । मामवीति । सामोति । मांमूतः ।
` मामवति , मामोपि । मामोमि । मामावः । मामूमः ) “ज्वरत्वरल्लिग्यविमवामुपधायाश्च”
ज्वरादिनासुपधावकारयोः कौ ्रादावनुनासिकादौ च प्रत्यये परे ऊडत्यूडादेशे पिति गुणः ।
मामवतीत्यत्र परत्वात् नित्यत्वात् अद्धापे ऽञ्जखादित्वं पर्यवसन्नमिति ऊण्न भवति । मामा-
वेत्यन्न वलि रोपे “अतो दीर्घौ यजि", इति दीर्धः । “ज्वरत्वर ०” इत्यन्न क्त चित् वृत्तिकारः
ऋ श्ललादौ किडतीति न प्यते तत्र किडदग्रहणं संपातायातम् । अवतेस्तुन्योरिति दश
नात्, तथा अनुनासिकादिग्रहणं चावश्यमत्रानुवरत्यम् । अवतेमेनिन्प्रत्यये तस्य च टिरोपे
` ओमिति दशशैनात् । तथा च “न धातुखोप०” इत्यत्र कैयटे आखेमाणमिति उपादाय छान्द
अव] श्रथमगरणः । १९६३.
सत्वाद्वकारस्य उण् न भवतीत्युक्तम् ( मामोतु । मामौतात्। मामौहि । मामवानि) नि-
त्यत्वादाटि अश्चरादित्वं पय॑वसन्नमित्यूडभावः। कडि तिम्सिपोरूटि (अमामोत्। अमामोः).
मिपि नित्यत्वादम्भावे ८ अवामवम् मावयति । अमीमवत् ) वकारान्तानामूद् भाविनां यङ्-
लड नेति यदुक्तं तत् ““च्छ्वोः०इति ऊदविषयं द्रष्टव्यम् । कपि (मूः, सुवो) ॥ ९९१॥
अव रक्षणगतिकान्तिप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशाश्रचणस्वाम्यथयाचनक्रियेच्छादीप्त्यवाप्त्या-
लिङ्गनहिसादानभागवृद्धिषु ८ अवति । आव । आवतु । ।अविता । मा भवानवीत् |. अवि-
विषति । आवयति । मा भवानविवत् ) क्रिपि “ज्वरत्वर ०२,इत्या दिनोद्। (ऊतिः) । “ऊति-
यृति०”› इत्यादिना क्तिनि निपात्यते । खयां क्तिनि सिद्धे निपातनसुदात्ताथम् । (अविषः) ।
“अविमह्योष्टिषच्” इति टिषचि रित््वात् खियाम् ( अविषी । उनः ) । “इण्सिन्जिदीङ्ष्य-
विभ्यो नक्” इदि नकि कित्त्वादगुणत्वम् । ( ओम् ) । “अवतेष्टिलोपश्चः, इति मनू तस्य च
टिलोपः उड् गुणः, (ओतुः) । “सितन०” इत्यादिना तुनि ऊठि गुणः, (ृष्णोतुः) । [ ओ-
त्वोष्ठयोः समासे वा ] इति वा पररूपम् । अन्यद् “वृद्धिरेचि” इति वृद्धिः । ( अवि :) ।
इच्नितीन् । अविरेव(अविकः) “अबे; कः इति स्वाथ कप्रत्ययः । ( अवनिः ) । “अत्तिखष्ट-
धम्यम्यशावितृम्यो ऽनिः"" इत्यनिः, (अवनी) । इृदिकारत्वात.डीष्। (ऊवीः) । “अवितृस्तृ
तन्छिभ्यईः”, इति शप्रत्ययः ॥ अव्यादय उदात्तेतो जयतिवजेम् ॥ ९९२ ॥
धावु गतिश्युध्योः ॥ उदात्तः स्वरितेत् । “स्वरितजितः कन्नेमिप्राये क्रियाफठे"इति क्रि-
याफरस्य प्रधानस्य कैग मित्वविवक्चायां तङ् ( धावति । दधाव । देधावतुः । धावितेत्या-
दि 1 तङ्पक्षे धावते ) इत्यादि । यदा क्रियाफरस्य कठृगामित्वमुपपदेन प्रतीयते तद्। “विभा -
षोपपदेन प्रतीयमाने”इति परस्मैपदं भवति (स्वार्थं धावतीति । दिधाविषति।)दिधाविषते)^“ू-
वैवत्सनः'› इति क्रियाफलस्य कठेगामित्वे तद (दाधाञ्यते । धावयति अदीधत्। धावित्वा ।
धोस्वा) “उदितो वा” ¡इतीड्िकल्पः । इडभावे “च्छ्वोः शू्०› इति ऊरि ““एत्येषत्युदसु"
इति द्धिः, निष्ठायां “यस्य विभाषा? इति अनिदरत्वात् (धोतः धोतवान्) । अत्र मेत्रेयः, कथं
धावतो धावितवानिति उपक्रम्य कृवि तिवरतोना्ीदितवं “यस्य विभाषा इत्यस्या-
नित्यत्वे ्ापकमाह, नित्यत्वे द्येतेषां ““सेसिचि कृतच तचृततृद्नृतःः° इति सकारादाविगे'
विकल्पनात् निष्ठायामनिरत्वस्य सिद्धत्वाक्रि तदथंनेदित्त्वेन ॥ ९९३ ॥
अथ उष्मान्ता आत्मनेपदिनः ॥
धुश्च धिक्ष रूदीपनक्टेश्चनजीवनेषु ८ धुश्चते । दुधुक्ने ॥ धुक्षिष्यते 1 धृक्षताम्। अघु-
क्षत । धक्षेत । धुश्िषीष्ट । अधुक्िष्ट । दुधुक्षिषते । दोधुक्षीति। दोधुष्टि ) अनिटि
“स्कोः० इति कोपः । तस्यासिद्धत्वात् ख्घूपधगुणः ( दोधुश्षि ) अनित्ये “स्को०»
इति कोपे “षढोः कः सति", इति कत्वे सिपः षत्वम् ( दोधुष्र ! । दोधुदि । अत्र सहिः, त-
स्य धित्वे “क्लां जश् क्रि” इति डकारः । (दोधुक्षाणि) । कडि तिप्सिपोहैलड्यादिरोपे
पदान्तसयोगत्वात् कोपे “श्चा जशोन्तेः” इति जदत्वस्य “वावसान, इति चर्त्वं (अदोधोट्
( धुश्चयति । अदुधुश्षत् । धुक्ष: एवं धिक्चतदत्यादि ) ॥ ९९९ ॥
` बश्च वरणे ॥ (रक्षते । वव्र्ष) द्विवचने उरदत्वे च हलादिदोषः । (वृक्षितेत्वादि । विन्रक्षि-.
षते । वरीवृक्ष्यते) । ““रीगरत्वतः इति रीगागमः। (वरटि । वरिष । इत्यादि । बृश्चयति ।
अवन्श्चत् । वृश्चः । वृक्षाः ) ॥ ९& ॥
शिक्ष विद्योपादाने ॥ (शिग्षतेभ॑ शिरिक्षे) इत्यादि धृक्षिवत् । अत्र तरङ्धिणीकारादयः
शिक्षेजिन्नासायाम् इति वचनं नियमाथमिति व्याचक्षाणा ।जिन्ञासाया अन्यत्र परस्मेपदमा-
हः । तदयुक्तम् । शकेः सद्गतस्य विध्य संभवात्, न च विधिसंभवे नियमो युज्यते, एवमेव
समितः न्यासकेययपदमज्जर्यादिषु ॥ ९९७ ॥
भिश्च भिक्षायामलाभे रामे च ॥ (भिक्षते) इत्यादि पूवेवत् । अयं द्विकर्मकः, तत्रा प्रधाने `
६१४ ¦ शवातुचृत्तौ - [ इशः
-दुहादीनामिति वचनात् लक्रत्यखर्थां अप्रधाने भवन्ति ( पौरवो गां भिक्ष्यते । भिक्षितव्यः
-भिक्षितः सुभिश्च इत्यादि) । षष्ठी तु द्वितीयावदु भयत्न भवति । (भक्षिता गौः पोरवस्येति) ।
अप्रधाने तूभयथा गोणिकापुत्र इति भाष्य उक्तत्वात् पौरवमिति द्वितीयापि मवदं । ( भि-
क्षितन्यो राजा देवदत्तेन) इत्यच्नानभिहिते कमणि कततैरि च “कतेकम्मेणोः"” इति षष्ठया उभय-
राक्षो कति प्रतिषेध इत्युक्तत्वात् न भवति सरवैमेतन्नाथतावुपपादितं तत एवावगन्तञ्यम् ।
( भिष्चुः ) । “सनाशंसमिक्षडः” इति ताच्छीलिक उप्रत्ययः । ( भिक्षाकः ) । “जल्पभिक्ष०”
-इति षाकन् । षित्त्वात् खियां (भिक्षाकी) ॥ ९९८ ॥ ।
क्लेश अव्यक्तायां वाचि ॥ बाधन इति दुगः। अत्र स्वामी क्लेशं व्यक्तायां वाचि चेति पट-
| ५५२. वैधातोरथविवाह । चन्द्रदर्भमेत्रेदमताकारदेवादयस्तु धात्वन्तरमेवाहुः ( क्ले-
शते । चिक्लेशे । क्लेरितेत्यादि । चिक्लेशिषते । क्लेशयते ) ॥ ५९९ ॥ ` ` ` ` `
दक्ष चरद्धौ शीघ्रां च ॥ ( दद्षते । ददक्षे । दक्षितेत्यादि । दक्षिणः ) . “द्रुदक्षिभ्यामिन-
नू? इतीनन् , पव शब्दवत् सर्वनामत्वं तत्कार्यं च खयां तु टापि (दक्षिणा) -। दक्षिणामरहेतीत्या-
-दि (दक्षिणीयः । दक्षिण्यः) । "“कडंकर दक्षिणाच्छ च” इति द्वितीतान्तादईैतीत्यथं छयतौ ।
(ग्रामस्य दक्षिणतो वखति।। दक्षिणत भागतः । दक्षिणतो रमणीयम् ।) श्दक्चिणोत्तराभ्यामतसु-
च* इति सक्तमीपञ्चमीप्रथमान्तात् स्वां ऽतसुच्, “षष्टयतसथेप्रत्ययेन इति तद्ुक्तात्षष्ठी
अतसथेप्रत्यय इति सक्षम्याचयन्तात्स्वाधे यो विहितः स उच्यते । (दक्षिणां म्रामस्य) । “उत्त.
-राधरदक्षिणादा तिः” इत्ययमा तिरतसुन्विषये पूर्ववत् ग्रामतः षष्ठी । (दक्षिणेन भ्रामम् । भा-
मस्येति वा, ^“ए्नबन्यतरस्यामदुरे पञ्चम्या इति वचनादयं सक्तमीप्रथमान्तेम्य उत्तरा्र्था-
ऽवधिसापेक्ष इति अवधिमतस्तस्य सामर्थ्याद्वध्ययेक्चमदू रत्वम् । अन्यतरस्यांग्रहणं यथाप्रा-
क्षातसुजा्यभ्यनुत्तानाथैमितरथा ह्ययं दूरे बाधकः स्यात् , “एनपा द्वितीया” इति तदयक्तात्
द्वितीया षष्ठयपीष्यते इति षष्ठी पक्षे ८ दक्चिणा ग्रामात् ), “दक्षिणादाच्” इत्याच एनपो
-विषये, “अन्यारादितरत्तदिक्छब्दाच्त्तरपदाजाहियुक्तं” इत्याजन्तयुक्तात्पच्चमी । अन्यइ-
त्यथेग्रहणम् , आरादितरत्तं इतिस्वरूपग्रहणम् । दिक्शब्दा दिशि दष्टाः पृ्दयः । अन्चूत्त -
पदाः प्रागादयः । आजाही प्रत्ययौ दिकशब्दत्वादेव सिद्धे ऽच्ृत्तरपदयग्रहणमस्तात्यन्ताथेम् ।
तत्र हि ° षष्ठयतसर्थप्रत्ययेनः, इति षष्ठी विधीयते, एवमाजाद्योरपि । (दक्षिणाहि ग्रामात् ) ।
“आहि च दूरे” इत्याहिः पृवेवदवध्यपे्षदूरत्वे चकारादाजपि द्ष्टम्यः । सवं एते “तद्धितश्चा-
सवै विभक्तिः" इति अन्ययसंज्ञकाः । दक्षिणा भवः । (दाक्षिणात्यः) । “दक्षिणापश्चात्पुरस-
स्त्यक्,, इति शोषिकस्त्यक्् । दक्षिणाशब्दः पश्चात्पुरोभ्यां साह चयीदिहाजन्तोन्ययं गृह्यते ।
अत ` एव॒ सवेनामत्वाभावात् [ सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्धावः ] इति पंवद्धाव वो न
मवति ॥ ६०० ॥ ४,
दीक्ष मोण्डयेज्योपनयननियमवतादेशेषु ॥ (दीक्चतेइत्यादि) । “अनुदात्तेतश्च ०" इति युच्
^ सूददीपदीक्षश्च” इति निषेधा दीक्षितेति सामणन्यस्तु न मवति ॥ ६०१ ॥ |
शश्च दशने ( शश्षते। श्रां च्छे 1 शृक्षिता । शक्िष्यते। ृश्चताम् । रक्षत । शश्चेत ।
दक्षिषीष्ट । रेश्िष्ट । ईचिक्षिषते । ईक्षयति । रेचिक्षत् देवदत्तायेक्षते नेमित्तिकः ) पृष्टः सन्
छुभाद्यभं पर्याखोचयतीत्यभः। “राधीक्ष्योर्यस्य विग्ररनः" । यद्विषयं एचख्यत इत्यथैः । स्वसं-
वन्धिनः छुभाद्धभस्य विप्रश्नयोगित्वात्कारकमपि तथोच्यते । तदिह धातुर्थात् खभाद्चभ-
पच्लोचनवृत्तिः । अन्यत्र देवदत्तमिति द्वितीयव \ (सुखं प्रतीक्षते सुखप्रतीक्षः । सुखप्रतिक्षा ।)
{ शश्षिक्षमिभ्यां चेति वक्तव्यम् ] इति कमेण्युपपदेऽणप्रत्ययः ॥ ६०२ ॥ ू
ष गतिहिंसादशनेषु ॥ (षते । षां चक्रे ईषतेत्यादि ) "तीष सहल्छभरुषरिषः"» इत्यत्र
-दस्वादेग्रेहणात् ईषितेत्यादौ नेड़कल्पः (ईषा) । मनस (ईषा मनीषा) प्रषोदरादिः । (समोष्ट
आचायः) । ईव इति वनन्तस्य निपातनमस्येति मेत्रेयः। उणादिवत्तौ त्विषु इच्छायामिति.
भाष] | ` प्रथमगखणः | ११५.
तौदादिकस्य निपातनसुच्यते, इषु इति हस्वादिः । तन्मतेयमुल्छाथः । परस्मैपदिषु इषु ग-
ताविति दिवादौ, अयमिच्छा्ः तुदादौ, आभिध्ण्या्थः क्व्यादौ ॥ ६०३ ॥
` भाष व्यक्तायां वाचि । (भाषते । वभाषे । भाषिता । भाषिष्यते । बाभाप्यते । बभा
षि । भाषयति । अबभाषत् । अबीभषत् ) “श्राजभास"” इत्युपधाहस्वविकल्पः (भाषकः) ।
“निन्दहिस०"” इत्यादिना बुन् ताच्छीखिकः॥ ६०४ ॥
वषं स्नेहने ॥ दन्त्योष्ख्याद्विः (वर्षते । ववं । विता । विवर्षिषते । वावष्यैते । वावि)
लि तिप्लिपोः (अवावद् ) । ““रात्सस्य^दइति ! नियमान्न संयोगान्तलोपः! बरषु सेचन इत्यमर
परस्मेषदी । शक्त्यर्थश्चुरादौ ॥ ६०९ ॥
गेष्ट अन्विच्छायाम् ॥ रलेष्ट इति मैत्रेयः । अन्विच्छान्ेषणम् । ( गेषते । जिगेषे ।
गेषिता । जिगेषिषते । जेगेष्टि । जेगेष्टः। गेषयति । अजिगेषत् ) ्रदित्त्वान्नोपधाहंस्वः । ६०६
एष्ट प्रयत्ने ॥ (' एषतहइत्यादि ) ॥ ६०७ ॥
जेष्ट णेष्ट एष्ट प्रष्टं गतो ॥ ८ जेषते नेषते । प्रणेषते । एषते । एषां चक्रे एषिता । एषि-
«थते । एषयति । भवाने षिषत । प्रेषते ) ॥ ६१९१ ॥
` र्ट हेष्ट अव्यक्ते शब्दे ॥ (रेषते) । अयं स्वभावादृव्ुकविषयः ( हेषते । अयमश्वविषयः
देष्ट इति सरेफरचात्र द्रष्टव्यः । यदाह केशवस्वामी । कोक्षे करदैति पदेते गुदे रेषेति वाके-
हसे उुक्कति श्वरे भपेति हयजे हेषेति हेषेति चेति । तथा हेषा हेषा च निःस्वने इत्यमरः॥
काख शब्दकुत्सायाम् ८ कासते । का सां चक्रे) । “का सुप्रत्यया०'इत्याम् ( कासिता ।
कासिष्यते । कासताम् । अकासत । कासेत। कासिषीष्ट । अकासिष्ट । चिकाषते । चाका-
स्यते ) कोटि हे्धिभाषे “धिच इति सलोपे चकाधि । न च “धि च इत्यत्र माष्ये सिजपे- `
कष्यते । ड़ तिपि हल्ङ्यदिरोपे प्रत्ययलक्षणेन तिष्स्वरत्वात् *+तिप्यनस्तेः+ इति अस्तिवजि-
तस्य सान्तस्य पदस्य तिपि परे दकार इति दकारे तस्य चत्वे(भचकात् )। सिपि त शसिपि धा-
तोर्वा* इति सान्तस्य अस्तिवजितस्य धातोः पदस्य पके त्ये (अचकाः) इत्यपि भवंति ।
( कासयति । अचकासत ) करदितत्वान्नोपधाहस्वः (कासः) “हरश्च” इति संज्ञायां घन् ।
(कासारः) ओणादिको बहुलाकादारः । (कासूः शक्तिः। कासूतरी) । “कासूगोणीभ्यां रच्»
इति अल्पत्वे चयोत्ये रच् । षित्त्वात् ङीष । अस्मादेव निदेशाद् कारप्रत्ययः।कसतीति ज्वरा- `
दो गत्यर्थः । कस इति गतिशासनयोरादिकस्य 'तत्रधान्ये निदित्यादिना ॐ (कस्) इत्या-
इः । अन्ये तु तार्व्यान्त पठन्ति (कशूरिति) ॥ ६१४ ॥ ।
भाख दीप्तौ ( भाषते । इत्यादि कासिवत् । भासयति । अबीभसत्। अबभासत् )
“श्राजभासः इत्युपधाहस्वविकल्पः, एवं चास्य ऋदित्त्वं तङ्मात्रफलम् । अनुबन्धान्तराक-
रणं तु प्रकरणानुरोधात् । (भास्वरः) । ^स्थेश्ञभास०"इत्यादिना तच्छीत्छादौ वरच् । ( भाः
भासो । भासः) । “भ्राजभास०"” इति ताच्छीखिकः कततैरि क्तिप् ॥ ६१९ ॥
णाख राख शब्दे॥ (नासते । प्रणासते । रासतदइत्यादि कासिवत् नासा) । भकारः) (ना-
सिका) संज्ञायां कनि “कणः, इति इति ।हस्वः । ""प्रत्ययस्थात्७”” इतीत्त्वम् । नासायां
भवं तस्मै हितं (नास्यम् )“शरीरवयवादयत'” इति यत् । नासिकाशब्दात्त यति “नस् नासि-
कायायत्ततक्ष्रेषु,, इति नस्यभावे (नस्यमिति)। एवं नस्तौ नः श्चुदर इत्यादि । [अद्यादिभ्य उप
संख्यानम्] इति सावैविभक्तिकस्तसिः । *अपादानेःचाहीयरहोश्ल इति वां अपादाने या प्च
मी तदन्तात्स्वाथ तसिः । हीयरुहोः प्रयोगे नेति, नः श्चुदः इत्यत्र नासिकया शुद्र इति
^पृवेसदरा०” इत्यादिना समासस्तृतीयायाः । तत्र द्यून इत्य्ैग्रहणम् । ( नासिक्यो वर्णः ।
नासिक्यं नगरम् )इत्यत्र यति [ वर्णनगरयोनं ] इति नस्भावप्रतिषेधः, वाध्रीव) नासा यस्य
(वाध्रीणसः) अजविदेषः। +अन् नासिकायाः सं्ञायां नसं चास्थूखात्+इति नासिकान्ताद्ब-
इ ब्रीहेः सं्ायामच् समासान्तः नासिकेश्याश्च नसादेशः अस्थृरादिति निषेधात् स्थूलनासि
११६ धातुव्त्तो- [ णस्
क इत्यत्राल्नरुभावौ न भवतः । खुरणाः, [खुरखराभ्यां नस् वक्तव्यः] इति नस्भावः । आदेशा- `
न्तरकरणं प्रत्ययनिचृत््य्भमिति केयरपदमन्जर्यादौ। अत्र वृत्तावजपीष्यत इति, तेन (खरण-
सःखरणस) इत्यपि भवति । प्रगता नासिका अस्य (प्रणसः) । *उपसर्गाच्च+ उपसगपवेना-
सिकान्ताद्बहु बीदेरजित्यज् नासिकाश्च नरुभावः उपसर्गाद् बहु रम इति । उपसगेस्थान्नि-
मित्तात्परस्य नसो नकारस्य णत्वम् । उभयत्रोपसर्गग्रहणं प्राद्यपरध्षणाथम् । विगता नासि.
का अस्य (विग्रः) । [वेर््रा वक्तव्यः] इति ग्रादेश्चो नासिकायाः । यद्यहं नाथ नायास्यं विनसा
गतबान्धवा इति भद्धप्रयोगे विशेषविहितेन ग्रदिश्ेन भाव्यमिति महान्तो न सहन्ते । के
चित्त वातिकं बः षो वक्तव्य इति पठन्तो विष इति उदाहन्ति । (तुङ्गनासिका) #नाखिकोद्
रौष्ठजङ्कादन्तकर्णशुद्धाच+ । इति । नासिका्न्ताद्रहुब्ीहेवां ङीष्। ( रासः) कीडा विशेषः ।
(राखभः)।,“रासिवल्किम्यां च, इति अभच् । (रास्ना) । “रास्नासास्नास्थूणावीणा?” इति
नप्रत्यये निपातितः ॥ ६१७ ॥ | |
णस कौटिल्ये ॥ (नसते । प्रणसते । नेसे । नसितेस्यादि नासयति । अनीनसत्) ॥६१८॥
भ्यस भये ८ भ्यसते। बभ्यते । भ्यसिता । भ्यसिष्यते । बाभ्यस्यते । बाभ्यस्ति ।
बाभ्यासति । अविभ्यसत् बाभ्यधि) इत्यत्र देधिभावे “धि चः, इति सलोपस्तस्यासिद्धत्वात्
“अतो हेः» इति लुक् न भवति । एवं नसेरपि (नानधि) इति भवति ॥ ६१९ ॥
आडः शसि इच्छायाम् ॥ आडः शसीति प्रयोगादयमाडपूच एव प्रयोक्तव्यः । तथा च
काश्यपः । अयमाङः पर एव प्रयोक्तव्य इति, संमतायां न च केवलो नाप्युपसर्गान्तर
पर्व इति। (आशंसते । आशंसे । आ्॑सिता । आरिशंसिषते । आशास्यते) इदित््वा-
नुम् नरोपाभावश्च । (आशास्ति, आशा श्न्धि इत्यत्र “धि .च''इ तिःसलोपेऽनुस्वारपरवर्णो
खडि तिप्सिपोर्हर्ड्शादिरोपे संयोगान्तरोपे च(आश्ञाशन्। आशंसयति । आशशंसत् । आ.
शंसुः) । “सनाशंसभिक्ष उः” इत्युप्रत्ययः । (आश्यंसितः । आशंस्यम् । आशरुथः) । क्त्वो
ल्यप् । दौर्मस्तु नोपधमनिदितं पठति । स्वामी च । तेषां नरोपाभावे विशेषः शंस स्तुता.
वित्य परस्मैपदिषु । आङः शासु इच्छायाम् । शासु अनुरिष्टाविति द्वयमदादौ ॥ ६२० ॥
ग्रसु रसु अदने ॥ (गरसते । जग्रसे । गसितेत्यादि पूववत् । ।ग्रासयति पिण्डं देवदत्तः)
निगरणार्थत्वान्नित्यं परस्मैपदम् । प्रयोज्यस्य कमत्वं च। (ग्रसित्वा ग्रसत्वा)उदित्वादिङ्कि-
कल्पः (गस्तः) “वस्य विभाषा?इति अनिदटूत्वम् । गस्यत इति(ग्रासः)कवरः। पिण्डं गसते-
(पिण्डगरः),“अत्वसन्त०१इति दोर्घोऽधातोरिति प्रतिषेधान्न भवति । ग्रसिष्णुरिति हेखाराजी-
येखिङ्निदूदशे प्रयुज्यते “जवश्च” इत्यत्र चकारास्यानुक्तसमुच्चयाथेत्वात् आआजिवग्निर्वाह्यः
अत एव “सुवश्च इत्यत्र वृत्तौ चकाराद् आाजेश्च, प्रयुज्य भाषायामिति चराब्द्ः क्रियते ।
एवं रखुसतीत्यादि ॥ ६२२ ॥
$ह चेष्टायाम् ॥ ( ईहते । शहा चक्रे । ईहिता । ईदिष्यते । ईहताम् । रेहत । ई देत । $-
दिषीष्ट । रेदिष्ट । $जिहिषत । शृहयतित । मा भवानीजिहत्। ई हा । देही । पयंहि । आङ्
पर्वाच्चेनन्तात् शाङ्रवादिपागानूडीन् ॥ ६२३ ॥
बहि महि वृद्धौ ॥ (बंहते,। बबेहे । बंहिता । ठंहिषीष्ट । बिवंहिषते । बाबंह्यते) । इदि.
त्वाद्ुम् । नलोपाभावः । ८ बाबण्डि ) । क्षि पदान्ते च “हो ढः” इति ढकारस्य ठकारः {
“क्षषस्तथोर्धोऽधः", इति तकारस्य धकारे “ष्टुना ष्डुः"इति ष्टुत्वे “ढो 2 रोपः” इति पूर्व॑स्य
रोपः । अत्र ष्टुत्वे आश्रयात् . सिद्ध नंकारस्यानुस्वारपरसवर्णो ( बाबण्डः बाबंहति । बा-
मद्भिः ) ठत्वे "“एकाचो भशो भष् क्षषन्तस्य सृध्वोः इति बकारस्य भष्भावेन भकारः ,
“वटो: कस्सि” इति कत्वम् । (बावंद्धि । बाबंह्ः) । खडि तिष्सिपोढैत्वात् पूर्वं हर्ड्यादि-
लोप इति क्षषन्तत्वाभावान्न भष्भावः । ( ब॑ंहयति । अबबंहत् । एवं मंहतदत्यादि ) 1 अयं
भावाथेश्चुरादाविति स्वामी । मह पूजायामिति इदैवाग्रे परस्मैपदिषु । (महीयत) इत्यादि
अहि ] ` ग्रथमगरणः । ११७
महोडितिकण्ड़ा दिपाठात् ॥ ६२३ ॥
अहि गतौ ॥ (अंहते । आनंहे । अंहिता । अज्जिहिषति) । “कुहोश्चुः”, इति हकारस्य
अकारे “अभ्यासे चर्चइति जङत्येन जकारे; नकारस्यानुस्वारपरसवर्णो । (अंहयति । अन्नि-
इत् । अंहः) । असुन् । चुरादौ भाषार्थः ॥ ६२६ ॥
गह गह कुत्सायाम् ॥ (गते । जगह । गिता । जिगर्हिषते । जागदहयते । जागहि)
इत्यादि बंहिवत्। डि तिप्सिपोहटडधादिकोपे “रात्सस्य, इति नियमात् संयोगान्तरो-
पाभावाद्धकारस्य ठकार श्चषन्तत्वात् पदान्तविषयत्वाच्च भष भावे (अज ) । अयमाटषीयो-
पि । गखहतदत्यादि पूर्ववत् । यङ्लुकि तिप्सिपोछौपि संयोगान्तरोपे (अजागल) ॥ ६२८ ॥
` बह बर्ह प्राधान्ये ॥ ओष्टयादी । ८ बर्हते । बल्हते ) इत्यादि । बहते सवंष्ववयवेषु
प्रधानं भवति । ८ वहं बर्हिणः ) । [ फखबर्हाभ्याभिनज्वक्तव्यः ] इतीनच् । ८ बही ),
मन्त्वर्थीय इनिः । इमो भाषार्थो चुरादी । बह सृ्िंसायामपि तत्रेव, बृहविवृद्धाविति अत्रेवाभ
परस्मे पदिषु ॥ ६३० ॥
बह बल्ह परिभाषणहिंसादानेषु ॥ दन्त्यौष्टयादी । (बहते । बल्हते । बबर्दे । बरिहिता)
इत्यादि । अत्र धनपालमेत्रेयौ परिभाषणादावोष्ठया दित्वं वाहतुः । छदयन्यनेनेति वहैः, घ-
जिति वदन् शाकटातनोप्यत्रैवानुकुलः । यथा वयं तथा स्वामी । यदाह बहे बर्ह प्राधान्ये,
मुनिबहेणमिति । एवं मुनिप्रवहां इतिप्राधान्ये प्रयोग उपपद्यते । प्रवरिहिकेति च भाषां ।
तदुक्तं पुरुषकारे प्रवल्हिका प्रेलिकिति चात्रैवानुकुलं भाषाविशेषत्वात् ८ प्रवल्हेति)
तथा च बहवृचबाह्यणं “प्रवलिहिकाश्शंमति प्रवल्हिका भिव देवा असुरान् प्रवर्ह्याथेनानत्या-
यम्” । व्याकृतं चैतत् गोविन्दस्वामिना प्र(?)वलछह्या अनृतभाषया इति 1 यतक्तं शाकटाय-
नेन आच्छाद्यतेऽनेनेति बहैः धनिति, नेतदोष्ठयादित्वे साधकं सव्वंष्ववयववेषु प्रधानं भवती-
त्येवं व्युत्पादितत्वात् । वृह उद्यमने चुरादौ ॥ ६३२ ॥
` ल्पिह गतौ ॥ (प्ठेहते । पिष । पिप्ठिहिषते । प्ठिहित्वा । प्ठेदित्वा) । “ररोव्यु-
पधा?” इति कित्त्वविकल्पः ८ प्रहा ) ““शवन्नुश्चन्पु षनप्लीहन्क्लेदनस्नेहन्मृद्ध॑नूमजन्नये-
मनूविश्वप्सनूपरिज्मन्मातरि्न्मघवन्"› इति कनिनन्तो निपातितः । उणादिचृत्तौ तु प्लि-
इताब्दपरवाद्धन्तेष्टिरोपे व्युत्पादितम् । यथा वयं तथा मेत्रेयः, प्लीहानावित्यादौ ““नूह-
नूपष०"* इति नियमो हन्शब्दस्यानथकत्वान्नेति भाष्यादौ स्थितम् ॥ ६२३ ॥
वह् जेह् बाहू प्रयत्ने ॥ आयो दन्त्योष्ठयादी । अन्त्यः केवरोष्टयादिः । उमावपि केव.
लोष्ठया दी इत्येके । दन्त्योष्ठयादी इत्यन्ये । (वेहते । जेहते । बाहते) इत्यादि, करदित्त्वोण्णौ
चङि हस्वाभावः । (अविवेहत् इत्यादि । वेहत् ) गर्भापधातिनी गौः । (संश्चतृपदरेहत् ) इति `
अतिप्रत्यये निपात्यते । (गोवेहत्. ) । “पोटायुवतिरूतोक >” इत्यादिना कर्मधारयः (वाहा)
अजन्तत्वाट्टाप् , (बाट), “श्न्ध०”› इत्यादिना निष्टायामिडभावो ्शा्थऽन्यत्र (बाहितम्) ।
जेहतिगेत्यर्थोपि, उक्तं च रेणुभिजंहमामं भटटभास्करीयम् ॥ ६३६ ॥
दराह निद्राक्षये ॥ (द्राहते) । निक्षेपदइति के चित् । यङ्लुकि “दादेधातोरषैः?, इति खि
पदान्ते चेति हस्य घकारे “क्षषसर्तथोः०”” इति धत्वे जरत्वे च (दाद्राग्धि । दाद्राग्धः) इत्या-
दि सिपि भष्भाषेन दकारस्य धकारः । “खरिच इति धकारस्य चत्व सिपः तकारस्य षत्वे
(दाधराक्षि) । कज हल्ङ्यादिना तिभ्िपोर्छापः, भषभावजरत्वचत्वंषु { अदाधराक् ) ॥६२३७॥
काश्च दीप्तो ॥ (काशते । चकाशे । कारिता । कारिष्यते । काशताम् ) अकाशत । का-
शेत । कशिषीष्ट । अकाशिष्ट । अकारशिष्यत । चिकाशिषते । चाकाशयते । चाकाष्टि) । च-
काच्यादिना षत्वे (चाकाक्षि । चाकारिम । चाकाश्वः चाकादमः। चाकाहिइत्यत्र हेधिभावे च-
श्चादिना षत्वे ष्टुत्वे जरत्वम् । रुड़ि (अचाकाट् । काशयति । अचकाशत् काशः) । उगचि
( १ ) प्रवृह्य अनृतं भाषयित्वेति युक्तः पाठः ।
११८. धातुबत्तो-- [ ऊह.
घनि वा । (नीकाशः) । इकः काश इति इगन्तस्योपगेस्य काय उत्तरपदे दीधः (काशिः भ ।
काशी) । अक्तिन्नत्वात् वा ष् । काशिषु भवा (कारिका) । “कादइयादिभ्यष्टननिटो” इति
रोषिको ठल्जिटौ । ठनि ^टिड्ढः” इति ङीप् । ८ काशिकी । काष्ठम् ) । “हनिकुषिनीरकिका -
शिभ्यः कथन्” इति क्थन् । आकारोपधप्रकरणादथमिह पठितः अयं दिवादौ च । काश्च
गतिशासनयोरित्यदादो । अन्ये दन्त्यान्त्यमिदितं पठन्ति ।अनिदितमपररे ॥ ६३८ ॥
ऊह वितके ॥ वितकैः संभावनम् ( ऊहते । उहां चक्रे । ऊहिता । उदहिष्यते । ऊहता-
मू । ओहत । उदहिषीष्ट । आदिष्ट । ऊजिदिषति । जहयति। ओभिहत् । समृहति। समूहते)
[ उपसर्गादस्यत्युहो्वावचनम् ] इति उपखष्टादस्मात्परस्मेपदम् । (समृद्यात् ) इत्यत्र “कि-
दाश्शिषि, इति कित्वे +उपसर्गाद्भ्रस्व ऊहतेः इति यकारादौ कूडति हस्वः । एवं यक्यपि
(समुद्यते) इति । यद्यप्युपसर्गादस्यत्यृहोरिति वात्तिकमक्मकाधिकारे पठितं तथापि वृत्तिकेय-
टादौ सकर्मकसाधारणसुक्तम् । अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जन इति प्रयोग आङ्पू्स्येति सु
धाकरः । एवं च सति ओहतीति गुणः पठितव्यः । ओद्यत इत्यत्रान्तादिवद्धावेनोपसर्गात्पर-
त्वेन “उपसर्गाद्ध्रस्व हतेः" इति हस्वो न भवति । [ उभयतश्चाश्रये नान्तादिवद्धाव ] इति
वचनात् । यद्वा्रण इत्ति वर्तते, स च सामर्थ्यात्पू्वेण णकारेणेति हस्वाप्रसङ्ग। एवं च (समो-
द्यत) इत्यादावप्यादि््धो हस्वो न मवति ॥ ६३९ ॥ ॥
गाहू विलोडने ( गाहते । जगाहे । जघाक्षे ) “थासः से क्षछि “हो ठः» इति दत्वे भ-
घ्भावे कत्वम् । ध्वमि उत्वभष्मावयोः षत्वे ढलोपः । कादिनियमस्य प्रतिषिद्धविषयत्वादि-
टूपक्षे ( जगाहिथेत्यादि । गाढा । गाहिता । घाश्षये । गाहिष्यते । गाहताम् । अगाहत ।
गाहेत । गाहिषीष्ट । अगाढ । अघाक्षाताम् । अघाश्च । अगाढाः । अधादूवम् । अधाश्चि )
करादौ सिज्लछोपे ठत्वषत्वषटत्वदरोपाः । प्रत्ययलक्षणेन सादिप्रत्ययपरत्वाद्वषभावो नाशङ्यः
सिज्रोपस्य प्रत्ययलक्षणे पूरव त्रासिद्धत्वात् । अत॒ एवाखिदधत्वात्सिज्लोपात्पूर्वं न मष्मावः,
ध्वमि तु परत्वाद्धष्भावः । इट्पक्षे ८ अगादिष्टेत्यादि । जिघाश्चते । जिगादहिषते । जागा.
ह्यते । जागाडि । गाहयति । अजीगहत । गाद्वा । गाहित्वा । गडा । गाहः ) गाहडिति .
पचादौ पाठात् । रित्वात् खियां (गाही । गह्वरम् ) । धित्वरेत्या दिक्षरचि हस्वो निपात्यते ।
उणादिडत्तौ तु गाधतेनिपातनसुक्तम् । गहनं करोति गहनायते । “सत्रकक्ष ०» इत्यनेन कण्व
चिकोषांयां क्यङ् । कप्वं पापं, सत्रादयश्च वृत्तो पापवचना इति इश्दत्तादिभिरुक्तमत्रैव घा -
सिके निरदैशात् ल्युटि हस्वः, गहे भवं ( गहीयम् ) “गहादिभ्यश्च इति रोषिकोऽन्न छः ।
गह इति निर्दंशादचि हस्वः ॥ ६४० ॥ |
गहू अरहणे ॥ ( गहत । जगृहे । जगृहिषे । जघकषे । जगूहिध्वे । जघरदवे । गहिता । ग-
ढा । गहिष्यते । व्यते । गहंताम्। अगरहेत । गर्हिषीष्ट । धृश्षीष्ट ) “लिङसिचावात्मने-
पदेषु इत्यनिट्पकषे कितत्वाच् न गुणः । ८ अगि । अघृक्षत । अगहिषाताम् । अगहिषत ।
अषृक्षाताम् अमदिष्ठाः । अघृक्षथाः। अगदहिदवम् । अगरहिध्वम् । अधृश्चध्वम् । अगदहिषि । `
अधृश्चि । अगहिष्वहि । अघृक्षावहि ) उनिटपक्षे “शरू इगुपधादनिटः क्सः, “क्सस्याचि,
इत्यलोपः । यजादौ “अतो दीर्घौ यजि इति दीर्घः, ठत्वादि तु पूर्ववत् ( जिगदहिषते। नि.
चक्षते ) इडभावे “हलन्ताच्च, इति सनः कित्वम् ( जरीगरृहयते ) “रीगृत्वतः"” इति रीक्
८ जगृहीति ज्गडिं । जगृढः ) रप्रिकोरप्युदाहायेम् ( गत्वा । गढवा । गृहम् ) इगुपध-
रक्षणः कः । अत्र मैत्रेयः । “गेहे कः» इति गृद्भातेः कविधानं तस्यापि गृहमिति यथा स्या-
दिति । अयं क्चित्कोषे प्रिह इदुपधः पय्यते तदनार्षः, यदाह देवः । ण्यन्तस्य ग्रहणे म्रग्रह-
यते तत्राऽनदन्ताद्गृदेभूवादेः शपि गहैते दिन प्रत्यये गृह्णाति अग्रहीत् चेति । अत्र पुरुषकारे
गृह इत्यनेनेव पूरवेस्माददन्तत्वमान्रविशेषः । गृहीत्वा विशिष्टमिति दशेयिनां गृहपायशङा
निरवकाश्चतां नीता । गर्ह इति स्वामिकाश्यपसम्मताकारादयः पठन्ति तदपि ग्राहम् । `
षि | ` ` श्रथमगणः । १९९.
तथा च “अक्षेषु रहः” इत्यत्र वृत्तिः । गलिः प्रृत्यन्तरमिति । गलहत इत्यादि पूवैवत् ।
(ग्लहोऽक्चस्य) । “अक्षेषु रलहः'” इत्यप् । अश्चादन्यत्र (ग्लाह) इति घन् । एषां तु निपातनं
ग्हेरेतदिति तेषामनकने ग्रह इति प्रत्युदाहार्यम् । रुत्वाभावो विशेषः ॥ ६४१ ॥
घुषि कान्तिकरणे ॥ (घुंषते । जधुषे । धंषिता । जघुषिषते । जोघुष्यते । जोधुष्टि) । खोटि
हेधिभातरे त्वजरत्वानुस्वारपरसव्णंषु (जोधुण्डि) । रड़ तिप्सिपोरछापि (अजोघुन्) । धिषी-
तीदुपधं पेस्तुश्चन्द्रकाइयपो । स्वामी घसेति दन्त्यान्तमदुपधं पपाट । यथा वयं तथा देवमे-
तरेयदु्गाः । षकारान्तोप्ययम् ॥ ६४२ ॥
घुषिरविशेब्दने ॥ उदात्तधातुसाम्यादिह पठितः, धुषा्न्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । घुषि-
रविशब्दना्थैः । इतो ऽहत्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः । विशब्दनं प्रतिन्ञानं, तच्च शब्देन स्वा-
भिप्रायप्रकाशनमिति न्यासे । अस्मादन्यस्मिन्नथं यथाप्रयोगमयं धातुवैत्तेत इति पुरुषकारे ।
सर्वन्र क्षीरस्वामिधनपारभागवृक्तिकारा घुषि शब्दार्थं पेटः । चन्द्रदुरगौ त्वर्थशब्दमपहाय
शब्द इत्येवं पेतुः । घुष शब्द इति पठन् शाकटायनोप्यत्रेवा नुकूलः । तेन हि य इति स्थाने
अनेति न क्रियते । यदि शब्द इत्यर्थः स्यात् तहिं ““घु षिरविशब्दने" इति इट् प्रतिषेधेति
रघु धुषिरविकाब्द् इत्येव वाच्यं स्यात् इति धघषिरविशब्दार्थं इति भत्रेयादिपाठो ज्यायान् ।
(घोषति । ज॒घोष, घोषिता), लङि “इरितो वा” इति परस्मैपदेषु च्टेरडादेशाविकंल्पनात् ।
। (अघुषत्। अघुषताम् । अधोषीत् अधोषिष्टाभ् ) इत्याद्यभयं भवति । “^लवुग्वा दुह ० इत्यत्र
न्यासे व्यत्यशक्षतेति वत्तौ प्रत्युदाहरणमुपादायानित्यमागम्ासनमित्यनिटृत्वमुक्तवा “शल
इगुपधात'इति कंस उक्तः । हरदत्तादयस्तु प्रत्युदाहरणं घुष्यतेरिति मन्वाना इड भावाय यत
कृतवन्तः । 'घु्यतिहिं नित्यानि ८ जघुषिषति । जघोषिषति । घुषित्वा । घोषित्वा )
““र्े व्युपधात्” इति कित्त्वविकल्पः ( जोधुष्थते । जोघोष्टि ) रोटि हेधित्वे त्ये च
जर्त्मे च षकारस्य ( जोघुडडि ) खडि तिष्सिपोः ( अजोघोट् । घोयषति । अ धुषत् ।
वुष्टा रज्जः ) “ुषिरविशब्दने'” इति निष्टायामनिदत्वं संपू वैत्वे तु “रष्यमत्वरसंघुषास्व-
नाम् इति इटो विकल्पनात् (संधुष्टा रज्जः, संधुषिता रज्जः,) इत्युभयं भवति । घुषिरविरी
उदन इति चुरादौ ॥ ६४३ ॥
अक्ष् हः ( ५ । आनक्ष । आनष्ट । आनक्षिथ । आनक््व । आनक्षिव ) उदि
त्वादिड्विकल्पः । थल्यनिटपश्षे “ल्कोः० इति कोपे ष्टुत्वे । ८ अक्षिता । अष्टा ।
अक्षिष्यति । अश्ष्यति ) “षढोः कः सि?” इति कत्वे आद्यस्य “स्कोः०› इति रोपः ८ अक्षतु ।
आक्षत् । अक्षेत् । अश्ष्यात् । मा भवानक्षीत् । मा भवानक्षिष्टाम् ). “नरि इति न वृद्धिः ।
अनिदिपक्षे “वदब्रजहलन्तस्य०”” इति चरृद्धौ (मा भवानाशक्षीत् । मा भवानाक्षिष्टामित्यादि)
ननु येन नाठ्यवधानभिति न्यायेनेकेन वर्णेन उयवधानमाश्रयितुं युक्तं व त्वनेकेनेति वरोप
स्थासिद्धत्वादनेकेन उ्यवधानात् कथं बरद्धिः । नेतत् । तत्र इल्यग्रहणं हल्खसुदायप्रतिपत्त्य
अेमित्युक्तत्वात् । तथाहि । “वदबजोः” इति योगो विभज्यते । तत्रातः इति अनुवर्च॑यिष्यते ।
ततो ऽचहति द्वितीयो यागस्तत्राङ्धेनाचो विशेषणात अपाक्षीदित्यादावेकेन वर्णन व्यवधाने
बद्धिसिद्धौ पुनः क्रिप्रमाणं हल्यहणं हल्समुदायप्रतिपत्त्यश्चं भवति । अस्य कर्तवाचिसार्वधा-
तुकपरत्े “अक्ोन्यतरस्याम्” इति पक्षे शइनुभेवति ( अक्ष्णोति । अक्ष्णुतः । अक्ष्णुवन्ति
अजाद “अचि श्नुधातु, इत्यादविनोवङ् । (अध्णोतु । अष्षणुहि) इत्यत्र “उतश्च प्रत्ययात्०
इति हिलुङ् न भवति, तत्रेवा संयोग पूर्वादित्युक्तत्वात् । (अश्ष्णवानि) इत्यत्र आरि परत्वादुवङ
बाधित्वा गुणः ( आ्ष्णोत् । अक्णुयात् । अचिक्षिपति ) अनिष्पक्षे [ पूरेत्रासिद्धीयमद्विव
चने ] इत्युक्तत्वात् अस्मात्परत्वात् “स्कोः इति कोपे ““षडोः०” इति कत्वे च सन
कक्रारसहितस्य द्वितीयस्येकाचो द्विवचने हलादिशेषे “सन्यतः” इतीत्वे (अचिक्षतीसि)
भत्रति । ८ भक्षयति ) चङि गिरोपस्य ` स्थनिवत्वात् क्िशब्दस्य द्विवेचने ( आचिक्षत।
, १२० धातुबृत्तो- [ तक्ष
अक्षित्वा । अङ्का निष्ठायामष्टः । अक्षी) “इन्' इतीन्प्रत्ययः (अक्षणा) । #*अस्थिदधिसक्भ्य-
श्णामनङ्दा ततः+ इति तृतीया्ययजादावन्तस्यानडादेशे “अल्लखोपोनः'› इत्यल्लोपः। डो ““विभा-
वाडिश्योः"" इति विकल्पनात् (अक्षणि अण) इत्युभयं भवति) विज्ञार्मक्षि यस्य स (वि-
शालाक्षः ) “*बहुवरीहो सक्थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात् षच” इति षच् । स्वाङ्गववाचिसक्थ्य््वन्ताद्
बहुव्रीहेः षच् । षित्त्वात् खियां (विशालाक्षी) । स्वाङ्गाचिति वचनात् (स्थूलाक्षा वेणुयष्टिः)
इत्यत्र *अध्णोदशञेनात्+ इत्यचि टाब् भवति । अदशंनवाच्यक्चन्तात्. खमासमात्रादजिति
सूत्रार्थः । इह च दर्सीनं चक्युरिति ( गवाक्षं कबरा्चम् ) इत्यत्राचक्षुवे चनस्याश्चिशब्दस्याज्
भवति । यद्रात्र समुदायो द्चनसाधनं न उ तद्वयवोश्चिशब्द इति तस्य दशेनयोगाभावाद-
दर्शनादिति निषेधस्य नेव प्रसङ्गः । कबराश्चमिति सच्छिद्रं यदश्वानां सुखपिधानं तदु-
च्यते । कथं ` स्थूलाक्षिरिघ्ुरिति, यदि इश्यते, अनित्यः समासान्तइति निर्वाह्य ।. अयं
` समासान्तः स्वतिपूवस्यापि भवति । “न पूजनात् इत्यन्न [ बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोरनिषेधः ]
इत्युक्तत्वात् ॥ ६४४ ॥
तक्षु त्वश्चू तनूकरणे ॥ (तक्षति । ततक्षेत्यादि) । अश्षिवत् । “तनूकरणे तश्च: इति पक्ष
दाबूविषये इनु, (तक्ष्णोति), इत्यादि । अक्ष्गोतिवत् । (तश्चा) । “कनिन्युब्ुषिवश्चि०” इति
कनिन् । "तक्ष्णोऽपत्यं, (ताक्ष्णः) । “शिवादिम्योण्”, इत्यण् । अत्र “अन्नति" अन्नन्तस्याण्पर-
` त्वात्प्रकृतिभावे प्राप्ते *षपूकेहनरशटतराह्ञामणि* इति षपूर्वा योऽनूशब्डो हनश्च तयोशतराज-
नशब्दस्य चाणि प्रत्यये ऽल्रोप इत्यल्लोपः ।. हिवाद्यणा *सेनान्तलक्षणकारिभ्यश्च* इति
` ण्यस्य बाधो नेष्यत इति वृत्ताबुक्कत्वात् (ताक्षण्यः).इत्यपि भवति । “नस्तद्धिते इति रोपो
“धे चाभावकर्मणोः” इति प्रकृतिभावान्न भवति । सेनान्तइृति . सेनाश्नब्दान्तो गृह्यन्ते
रक्षण इतिं स्वरूपग्रहणं, कारिणः शिल्पिन इति । ग्रामस्य तक्षा ्रामतश्चः) । कुव्यां भवः
कोटः, स चासौ तक्षा च (कोटतक्चः);स्वतन्त्रतक्षोच्यते, “प्रामकैटाभ्यां च तक्ष्णः, ति टच् समा-
सान्तः । पञ्चानां तक्ष्णां समाहारः (पञ्चतक्षः, पच्तक्चा) । ' तक्षन्नलोपश्च, इति नलोपः । पक्ष
ख्रीत्वं च (द्वितक्षो) “द्विगोः इति डीप् । अन्यदा “स नयुंलकम्"' इति नपुंसकत्वम् । त्व
त्वचन इत्यग्रे तूदित् ॥ ६४६ ॥ पः
उश्च सेचने ॥ (उक्षति । उश्षां चकार । उक्षिता) इत्यादि पृवेवत् । उश्चां प्रचक्रुनेगरस्य
मार्गा इति भद्धिप्रयोगसुषादाय सुधाकराद्यः, उक्ष्यत इत्युक्षाः, कमणि घन्, उक्षान्
प्रचक्रुरिति पाञन्तरं चास्थन् । ८ उक्षा ) । ।इवन्नुक्षन्निति कनिनन्तो निवातितः । उक्ष्णां
समूहः (ओौक्षणम् ) ^गोत्रोक्च०” इत्यादिना बुन् । उष्ण इदम् (ओक्षम् ) । ओक्षमनपत्ये?
इति निपातनाद्िछोपः । अपत्ये तु (ओक्ष्णः) “पपर्वहन्०* इत्यल्लोपः । (जातोक्षः । महोक्षः `
बृ्धोक्षः) । “अचतुर०” इतिकमंधारयादचि टिलोपो निपात्यते ॥ ६४७ ॥
` रश्च पाखने ॥ (रक्षति । ररश्च । रक्ितेत्यादि । निरश्चतीति, निरक्षी )।। रश्चखचिपश्ानामि-
तिग्रह्यादिपाठाण्णिनिः। (रक्षणः रक्ष्णः) । ,“यजयाच ०» इत्यादिना नङ् । (रक्षः) । असुन् ।
(राश्चसः) । ““प्रजञादिभ्यश्चः, इति स्वाथण् ॥ ६४८ ॥ ।
गिक्ष चुम्बने ॥ निक्षति । निनिश्ष । निक्षितेत्यादि । प्रणिक्षणम् । ८ प्रनिश्चणम् ) । “वा
निसनिक्चनिन्दाम्” इति णत्वविकल्पः । अयं विकल्पः कत्येवेति निन्दतौ प्रतिपादितम् । तेन
(प्र णिक्षति) इत्यादौ “उपसर्गात्” इतिणत्वं भवति ॥ ६३९ ॥
तश्च स्वक्ष णक्ष गतो ॥ (त्वि । तवृक्ष । तृश्चितेत्यादि । तिव्ृक्षिषति । तरीतृ्ष्यते) ।
“रीगरुत्वतः"” इति रीक् । (तरीषरष्टि) । “स्कोः? इ तिकलरोपस्यासिद्धत्वाल्खघुपधत्वाभावान्न
गुणः । एवं रप्रिको (तृक्षयति । अतवृक्षत् । वृक्षतीति, वृश्चः तस्थापत्यं ताक्षयं ;) “गर्गादिभ्यो
यज्", इति यन् । स्तृश्चति । तस्कृक्षेत्यादि पूजैवत् । षोपदे शफं (तरीष्टुक्ष्यत) इत्यादो । (न-
क्षति । प्रणक्षतीत्यादि । नक्षत्रम् ।) अभिनक्षोत्ननप्रत्ययः। “नन्नाण्"' इत्यत्र नन्पूर्वात् क्षरतेः
४८. ०. तः ` = अ = ोकम- ~ -
चक्ष ] श्रथमगणः । १२९
श्षीयतेवां नक्षत्रमिति निपातितम्. ॥ ६९१ ॥ 16
: ` वक्ष रोषे ॥ सङ्कातद्त्येके । ( वक्षतीत्यादि ) । वश्चः असुन् ॥ ६९२ ॥
` ` गक्ष सङ्घाते ॥ (ृक्षतीत्यादि) । मक्ष इत्यप्येक इति मेत्रेयः । (मक्षति ममक । मक्षिते-
त्यादि । मक्षिका) । “करन् शिलिपिरुहयोः'” इति क्रुनि टापि “प्रत्ययस्थात्” इतीत्वम्॥६९३॥
: तक्ष त्वचने ॥ त्वचनं संबरणमिति दुगकाश्यपमेत्रेयाः । त्वचो ग्रहणमिति स्वाम । (त-
श्चतीत्यादि) । अथमूदित्तनूकरणे गतः । अत्रेव पक्षपरिग्रह इत्यप्येक इति । (पक्षति । पक्षः) ।
चन् । पक्षस्य मूर, (पश्चतिः) । “पक्षात्तिः, इति तिप्रत्ययः, पक्षे भवं (पक्ष्य) “दिगादिभ्यो
यत् इति यत्प्रत्ययः । (पक्षः) पश्चतीच्छतिपर्यांयः । वत्सराद्धंवचनश्च । असुन् प्रत्ययः॥६९४॥
, . सृष्षै आद्रे ॥ अनादर इति कचित्पर्यते । तदसत् । सोमेन यक्ष्यमाणो. नभूनपृष्षक्षत्र-
मिति दशेनात् सोमेन बक्ष्यमाणो वसन्ते बाह्यणोऽग्रीनादधीत । उत्तरयोः फग्लन्योरञ्चिमाद्-
शरोतेत्यादिना चोदितनक्षत्राणि नाद्वियेत इति तत्रार्थः । तथा अवेडनमसृक्चेणमिति ` दश्यते ।
सुष्षेणमादरः । ततोन्यदसृक्षेणमनाद्रः । (सृष्षैति । सृष्षितेत्यादि) ॥ ६९९ ॥ , : `
काश्चि वाक्षि माश्षि काङ्क्षायाम् ॥ (काङ्कति । चका । काङ्कितेत्यादि । चिकाद्धिषति
चाकाह्ुयते । चाकां टि, इत्यादि । काङ्कुयति । अचकाङ्कुत् एवं वाह्कुति माह्कतीत्यादि)॥६९८॥
दाक्षि ध्राक्षि ध्वाक्षि घोरवासिते च ॥ (द्ह्ति । ध्राह्कुति । द्राक्षा । घ्राक्षा । द्वाक्षा-
मत् । ध्वाक्षामत् ) भमादुपधायाश्च मतोर्वायवादिभ्यः* । मकारान्तात् मवर्णापधात् अवर्णा-
न्तात् अवर्णापधाच् परस्य मतुपो मकारस्य वकार इति प्राप्तं वत्वं यवादिभ्यः परस्य नेति
निषेधात् न भवति । द्राक्षाध्राक्षाशब्दयोरनुना सिकलरोपोपि यवादिपाठादेवः।. (घ्वाङ्कति 1
ध्वाह्कुः) । तीं ध्वाह्भः इव ती्ध्वाद्घु । शध्वाद्भंण क्षपे इति स्ठम्यन्तं ध्वाह्कुवाचिना क्षेपे
गस्यमाने नित्यं समस्यत इति तत्पुरुषः । कषपो त्रानवस्थादिनाऽवगम्यते ॥ ६६१.॥ |
चूष पाने ॥ (चूषति । चुचूष । चृषितेत्यादि । चुचूषिषति । चोचृष्यते । चोचृष्टि । चूष-
खति । अचुचुषत् ) ॥ ६६२ ॥ | ।
तूष तुष्टो ॥ (तूषतीत्यादि) पूववत् ॥ ६६३ ॥ . १.
पूष वृद्धो(१) ॥(पूषतीत्यादि । पूषी) । दीपस्थापनार्थं कुडयकल्पितो बिरविशेषः । पचा-
च् , गौरादित्वात् ङीष ।(पूषा)। “स्वन्नुश्चन्०» इत्यादिना कनिनन्तो निपात्यते । (पूषणौ )।
इन्हन्यूषार्थम्णां शो* इति उपधालक्षणस्य दी्ेस्य शावेव प्रत्यये नियमात्सवनामस्थान
इति दीर्घा न भवति । सौ च ००६०५ चइति विधानाद् भवति । अयमसम्बुद्धिविषयः । अतिपू -
चाणि ज्योर्तीषि इत्यत्र त् दीर्धः। अपत्यादावणि (पौष्णः)! ^षपूर्वहन्०” इत्यल्लोपः।
युष पुष्टाविति देवाग्रे दिवादौ कथादौ च । पुष धारण इति चुरादौ ॥ ६६४ ॥
मूष स्तेये ॥ (मृषति । मूषकः) । सायां क्रन् । (मूषिका) । अजादिपाटात् जाविरक्ष.
शङीषं बाधित्वा टाप् । मुष स्तेय इति हस्वोपधः क्रयादौ, ष रूष भूषायामिति सुधाकरः ।
(भषति । रूषति । रूषिता) ॥ ६६५९ ॥ |
शुष प्रसवे । तारुब्योष्मादिरिति पारायणिका इति स्वामी । दश्यते च तैत्तिरीयके ।
“अश्चशषा, इति । के चित् दन्त्यादि पन्ति । तदनार्ष॑, षोपदेशलश्षणविरोधात् । ८ शूषती-
त्यादि ) ॥ ६६६ ॥
यूष हिंसायाम् ॥ (यूषति) । यूषः मांसरसविशेषः ॥ ६६७ ॥ `
जूष च ॥ (जुषते) । जषी प्रीतिसेवनयोरिति चुरादौ, ज़¶ षरिभाषण इति युजादौ ह-
॥ ६६८ ॥ |
भूष अलङ्ारे ॥ भूषति । (भूषते कन्या स्वयमेव । अभूषिषट कन्या स्वयमेव ।) ““भूषाक-
स०,» इति यकिचणो निषेधः । भूषाफलं शोभनाखयं कर्मणि इक्यत इति करमस्थक्रि प्ात्वं केयर
( १ ) पुष्टाविति पाठ एकस्मिन् पुरस्ते ।
११९ माघ
१२२ धातुवृत्तो-- [ ऊ
इत्युक्तम् । अङ्का सूनाः परिभूषन्त्वदवमित्यत्र भद्रभास्करः सूना मांसविकषेणसाधनान्य>
श्वादीनि, अश्रवं परिभूषन्तु परितो भवन्त्विति । भवतेर्छोटि सिपि रूपमुक्त्वा भूषयतेवां शप् +
““छन्द्स्युभयथादत्यसा्वधातुकत्वाण्णिोप इत्याह । तदस्य धातोरस्मरणात्। न चां
नास्तीति शक्यते वु, संघु व्याख्यानेष्वविवादेनोपादानात् । अयं चुरादो च ॥ ६६९ ॥
ऊष स्जायाम् ॥ (उषति । उषां चकार । ऊषिषति । मा भावानूषिषत् ।) णिरोपस्य
स्थानिवत्त्वात् पिशब्दस्य द्विर्वचनम् । (ऊषः) । घ् (ऊषरः) “उषञ्यपिसुष्कमधो रः? म-
त्वं रः । (उप्रयति) । उष दाह इति अग्रे हस्वोपधः ॥ ६७० ॥ | |
ईष उञ्छे ॥ (शषतीत्यादि) ऊषिवत् । षत इति गतौ गतः ॥ ६७१ ॥
कष खष रिष जष क्ष शाष वष मष रुष रिष हिंसार्थाः ॥ तृतीयषष्टौ तार्न्योष्मादी ।
सक्चमो दन्त्योष्ठयादिः । (कषति । चकाष । कषितेत्यादि । अकषीत् । अकाषीत् ।) “अतो
हलादे०? इति वा वृद्धिः । (सर्वकषम् )। ““सवेकूलाश्रकरीषेषु कषः"इति खच् । *अरुद्िषद-
जन्तस्य०* इति खिदन्त उत्तरपदे पू वंपदस्य मुम् । एवं कलादिषूदाहार्थम् । (विकाषी) “वौ
कषरषकत्थश्नम्भः"” इति तच्छीखादिषुधिनुण् । (आकषः। निकषः)। “गोचर आदिसूत्रे चका-
रस्यानुक्तससुच्चयाथैत्वात् अधिकरणे घः। आकषेण चरति, (आकषिकः) । *आकशात् छट
इति तृतीयान्तात् अस्मात् चरतीत्यथं ल् । षित्त्वात् (आकिंषिकी) । आकषे कुशलः, (आक-
षकः) । *आकषादिभ्यः कनू+ इति स्तम्यन्तात् कुश इत्यर्थ कन् ( निमुलकाषं कषति !
समूलकाषं कषति ) निमूलं समूलं च कषतीत्यथैः । “निमूरूसमूलयोः कपः” इति णमुट् ।
उपपदसमासः । #कषादिषु यथाविष्यनुप्रयोगः* इति यस्मात् णमुलो विधानं तस्येवानुप्र-
योगः, कषादयश्च “निमूलसमूलयोः कषः, इत्यारभ्य ““उपमाने ` कर्मणि 'च इत्येतदन्तेषू-
पात्ता धातवः । .अच्राजुशब्दो नानन्तयंऽपि तु धात्वर्थानुवादेन पश्वाद्धावे, तेन व्यवहितपूर्व-
प्रयोगोऽपि द्रष्टव्यः । तथा च वृत्तिः । धातुसम्बन्धे प्रत्ययविधानादनुप्रथोगां वचनमिति ।
तथा “यथाविध्यनुप्रयोगः पूवैस्मिन्” इत्यत्र हरदत्तः। अनुशब्बो धात्वर्थानुवादेन पश्चाद्भावे
न त्वानन्तयं, पूठप्रयोगो व्यवहितप्रयोगोपि भवतीति न्यासे च । अथ पू्ेप्रयोगस्य व्यवहि-
प्रयोगस्य च निव्रृत्यथ कस्मान्न भवति यथा “छन् चानुप्रयुज्यते छिरि” इत्येतत् । तन्न ।
एतयोरिषत्वात् । पादौ कषितु शीख्मस्य (पत्काषी) । “सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छिल्ये” इत्ति
णिनिः, “हिमकाषिहतिषु च इति हिमादावुत्तरपदे पादः पद्धावः। (कष्टं व्याकरणम् )। कच्चर
साध्यमित्यथः । (कष्टानि वनानि) । दुषप्रवेश्चानीत्यथैः । “छरच्छरगहनयोः कषः” इति निष्ठा-
यामनिदत्वम् । अन्यत्र (कषितो देवदत्तः)। कष्टाय।कमेणे कामति,(कष्टायते) । #+कष्टाय कमणे#
इति चतुरथ्यन्तादनाजेवे क्यङ् , कमणमिहानाजेवम् । कष्टं चिकीषति, (कष्टायते) । अत्र “सत्र-
कश्च ०? इत्यादिना द्वितीयान्तात्कण्वचिकीर्षायां क्यङ् । (कक्षः) । ““वृतिवदि ०» इत्यादिना
स प्रत्ययः । “षढोः कः सि?” इति कत्वं, “तितुत्रेत०”” इण्निषेधः। (कक्षायते) । “सन्रकक्षि०”?
इत्यादिना क्यङ् । (खषतीत्यादि पूर्वेवत् । खष्पः।) बलात्कारः । ''खप्पशाष्पवाण्पपपैरूपकूषं
शिल्पाः इनि प्रत्ययान्ता निपान्त्यते । (शिषति-। शिशेष। शिरायिथ । शेष्टा । शेक्ष्यति ।
दोषतु | अशेषत् । दोषेत् । आरिषि । शिष्यात् । अशिश्चत् ) “शरू इगुपधा०› इति क्सः
अनिट्त्वं च, शिषि पिषि शिष्यतिपुष्पती त्विषिमिति व्याघ्रभूतिवचनात् । तदुक्तं पुरुषकारे ।
श्िषेरसर्वोपयोगे शपि । रोषयति । शेषतीत्युभो, टडथङ्भावादव्यशेषत् इति देवञुपादाया-
शोषीदित्युक्तं, रिषि पुषिमित्यनिट्कारिकाप्रामाण्याच्छिषिमात्रस्यानिटत्वेन क्ते सत्रि अ-
शिश्चदिति युक्तम् । तथा मेत्रेयोपि शेष्ेत्यनिरमुदाजहार । एवं च किटि सेदूत्वं कादिनियमा-
त्सिद्धम् । एवं चास्य सेटो मध्ये पाठो यथा शिषिमात्रस्यानिटत्वेन “श्ल्डगुपधा"दति षा-
न्तसाम्यात् षान्तपरस्मेपदिसाम्याच् द्रष्टव्यः । (रिरिक्षति ।) “हलन्ताच्च, इति सनः कि-
त्वम. (गोरिष्यते । शोशेष्टि । शेषयति। अशीषित्, शिष्टा । शिष्टः । शिष्टवान् । रिष्टं) काक.
भष] प्रथमगणः। १२्द
योगः । “खष्पशिष्प०इति पग्रत्यये निपातितम् (ज उति । जजाष । जेषतुःजषिता) इत्यादि
कंपिवत् । किति छिटि सेटि थि चैत्वाभ्यासलोपौ । एवं ८ क्षति, शषतीत्यादि शष्पं )
पूर्ेवत्पः । वष आदानसंवरणयोरित्यथं स्वरितेत । (वषति । ववाष । ववषतुः । वषितेत्यादि)
वादित्वान्नेत्वाभ्यासरोपौ । (मषतीत्यादि । रोति । र्रोष । सरोषिथ । रोषिता । रो
रोषिष्यति इत्यादि । तकारादौ “तोषसहलयभरुषरिषः इतीडिवकल्पः (रुषित्वा । रुष्टा ) इट्-
यक्षे “रलो व्युपधा० इति किर्ववरिकल्पः । निष्ठायां “रूष्यमत्वरक॑ु षास्वनाम्” इतीटो वि-
कल्पनात् “यस्य विभाषा” इति निषेधो भवति ।. (खो, रवितः ।) “मतिबुद्धिपूजा्ैम्यश्च,?
इत्यत्र चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्र्ैमाने क्तः । इटपक्षे “उदुपधाद्धावादिकमैणोरन्यतर -
स्याम्” इति कित्त्वविकल्पनात्पक्षे गुणः (रोषितमनेनेत्यादि भवति) । रुष रोषदति दिवादो
चुरादौ च । रेषतीत्यादि रोषतिवत् । निष्ठायां “यस्य विभाषा?इतीटो निषेधात् (रिष्टः) । रेष-
त इति शब्दे गतः । अत्र दण्डके सुषिरपिं धातुः कोद पथ्यते । स्तेयार्थोयं पू्ैवच्चैष पठति
इतीह पाठे नाभिनिवेष्टज्यम् । हिसा्ेत्वे यदि दश्यते तदा धातुनामनेकाथैत्वा{दविष्यति॥६८१॥
भष भत्सेने ॥ इह भत्सैनं श्वरो यतस्तव्रेवायं प्रसिद्धः । (भति । भषकः।) कन् ॥६८२॥
उष दाहे ॥ (ओषति । ओषां चकार ।) “उषदि ०१ इत्याम्विकल्पः । (उवोष । ऊषतुः ।
उवो षिथ) । पिद्वचनेषु गुणस्य स्थानिवत्त्वादुषशाब्दस्य द्वित्वम् । पुनर्मे “अभ्यासस्या०१
इत्युवड्वङ् । न चाभ्यासस्यानादिष्टादचः पूर्वतम गुणस्य स्थानिवत्वम्, असव्ेग्रहणसाम .
यादिति प्रागेवोपपादितम् । (ओषिता । ओषिष्यति । ओषतु। ओषत् । ओषेत् । उष्यात्।
ओषीत् । ओषिषिषति । ओषयति । मा भवानुषिषत् ) प्रत्युष्टमित्यत्र भट्मास्करः । “ओ-
दितश्च इत्यत्र चकारस्यानुक्तसमुचयाथेत्वादाधस्तादिवदिटप्रतिषेधः। (उष्मा) । मनिनि बा-
इलकाद् दीरधैः। ऊष स्जायामित्यस्माद्रा । (उष्णः)। उण्सिध्युषीति नक् । (ऊष्णिका)। यवा-
गूः । “ब्राह्मणकोष्णिके संदहायाम्” इति कनि निपात्यते । उष्णं करोति (उष्णकोरसः) “शी-
तोष्णाभ्यां कारिणि" इति । कन् । उष्णं न सहते (उष्णालुः) । “शीतोष्णतृपरभ्यस्तदसहने"
इत्याल्च् । ( ओष्टः ) “उपिकुषिकाशिमभ्यष्टन्” इति ठन् ( बिम्बोष्ठी । बिम्बोष्ठं ) “नासि.
कोदरौष्ट० इति वा ङीष् [ ओत्वोष्ठयोः समासे वा ] इति पररूपं ब्रद्धेरपवाद्ः । अन्यदा
वृद्धौ ८ बिम्बौष्ठी बिम्बोष्ठा । पा्योषटयम् । ) सक्षम्यर्थऽव्ययीभावः । तस्माद्धवारथं [ पर्ु-
खादिभ्य उपसंख्यानम् ] इति ष्यज् । ( उष्टः ) । टति टन् बाहुलकादगुणत्वम् । उष्टा
समूहः (ओष्टकम् ) । “गो्रोक्षोष्ट०” इति बुन् । उष्टस्य विकारावयवयोरपि (ओष्टकम् ),
“उष्टादृढुन, इति बुज् ॥ ६८२ ॥
जिषु विषु मिषु सेचने ॥ जेषति । जिजेष । (जेषिता । जिजिषिषति । जिजेषिषति ।
जिषित्वा । जेषित्वा ) “ररोव्युपधात्०” इति किंत्वविकल्पः । “उदितोवा इति क्त्वाया-
मिडभावे ( जिष्ा जिजिष्यते । जेजेष्टि । जेषयति । अजीजिषत । जिष्टम् । वेषति । वि-
वेष । विविषतुः । विवेषिथ । विविषिव । ) रिषि पिषि शुष्यतिपुष्यती त्विषि श्छिषि विषि
तुष्यतिष्टिष्यति द्विषिमित्यनिद्कारिकापाटादल्यानिटृत्वेपि क्रादिनियमादत्रेद् ( वेष्टा । वे-
ष्यति । अविक्षत् ) “शरु इगुपधा०” इति क्सः ( विविशक्षति ) ““हलन्ताञ्च" इति सनः कि-
त्वम् । उदितवात् क्त्वायामिडिकल्पः ( विषित्वा । बेषित्वा । विषा । विष्टम् । वेषेण सं-
पादी वेष्यो नटः ) “कर्मवेषाद्यत्, इति ठृतीयान्तात्संपादिन्यर्थं यत् । संपत्तिः दोभातिशयः।
वेषेणात्यन्तं शोभत इत्यर्थः । विषल् व्यासो जोत्यादो । विष विप्रयोग इति च क्थादो ।
(गेषतीत्यादि) जेषतिवत्। मेष इति पादिषु दर्शनादचि चित्त्वाल्थखिथां (मेषी) । अर्यं
स्पद्धायां तुदादौ ॥ ६८६ ॥
` पुष पुष्टौ ( पोषति । पुपोष । पुपोषिथ ! पोषिता । षोषिष्यति । अपोषीत् ) शिषि पिर्षि
खष्यतिपुष्यती इति श्यना निर्दंशादयं सेर् । तथा पुषादीत्यङ्विधावपि दैवादिकस्य ग्रहणं,
१२४ धातुच्त्तो - [ भरि
सेद्कत्वात् क्सोपि न भवति (स्वपोषं पोषति) “स्वे पुषः” इति णमुट् । अत्र स्वशब्दः पिन्नि ~
दिश्यते तेन पित्पर्यायवचनस्य तद्विशेषाथस्य च द्यथेमित्युक्कत्वात् स्वशब्दे तत्पर्यायवाचिनि
विरेषवाचिनि चोपपदे; प्रत्यय इति, गोपोषं धनपोषमिति दैवादिकस्य भवति ( पोषितः । पु
षितः । पुष्टमिति । पोषितमिति ण्यन्तस्य । पोषयतीति पोपयिटनुः ) “स्तनिहपिगदिमदिपु
पिभ्यो णेरित्नुच्” इति ण्यन्तादित्नुच् । “'अयामन्ता० इति णेरयादेश्चः । अयं दिवादिः .
क्रयादिश्च । धारणाथश्च॒रादिः। नन्वेकं एव पुषिः विकरणमेदाय पुनः पठ्यते क चिच्चायं सेट्
अन्यत्र पाठादनिय् इत्यर्थादाधेधातुकै विकलिपितेट्कत्वात् “यस्य विभाषा” इतीर न भवि-
निष्ठायाम् । नेतत् । यस्य बा चनिक इ डि कल्पस्तस्येव तत्राश्रयणात् ॥ ६८७ ॥
श्रिषु श्िषु प्रषु ष्टेषु दाहे ॥ ( शेषति । शिश्रेष । शरेषिता । शेषति । शि्छेष । शिश्के-
पिथ । श्वेषिता ) श्विषि पिषि छष्यतिश्चिप्यती त्विषि श्िषिमित्यनिट्कारिकायां देवादिक
स्य श्िपेग्रहण तेनास्येतीड् उदातः । उक्तं च कैयटे । शष आलिङ्गन इति क्सविधावनिर.
इत्यनुवत्तनाद् दाहाथस्य सेटो ग्रहणाभाव इति । एवं तत्र न्यासपदमज्ञर्योरपि । थस्त्वनि-
टका रिकाव्याख्यानन्यासे द्वयोग्रंहणमिति पाठः स,स्वोक्तिविरोधाद ग्रन्थान्तरविरोधाच प्रमा-
दकिखितः । तथा च वद्धंमानस्वामिसंमताकारादयश्चासं सेदमाहुः। शछेषयतीति (-शछेषः)“इ्या
ब्यधासुसखर्तःणवसावैह रिह ष्टिषश्चसश्चः इति कर्तार, णः ( शेन्मा । श्ेष्मलः । मत्वं +
ऋष्मणः) पामादित्वान्नः, अयमपि मत्व । श्छेष्मणः कमनं कोपनं वा (छेन्मिकम् )। तस्य नि~.
मित्तप्रकरणे “वातपित्तश्ेष्मभ्यः शमनकोपनयोर्पसंख्यानम्२इति ठक् । (शणः)! “श्िषेरचो ~.
पधाया?” इति कनप्रत्ययः । उपधायाश्चाकारः। शिष्यतां (शकष्णः । आ्चीरश्चक्षणः) । “पू॑सः
इश ०?» इत्यादिना समासः । आकिद्धने दिवादिः । श्वेषणे चुरादिः । ( प्रोषति। प्लोषती-
त्यादि ।) प्लभ्यतीति दिवादिपाटात् सेट प्रषिप्ठुषी दवौ खेहने कथादौ ॥ ६९१ ॥
पृषु वृषु सषु सेचने ॥ षु सहने च । इतरौ हिसासंक्लेशनयोश्च । अत्र काश्यपः । प्रषु
हु वृषु हिसासंङ्धेशनदानेष्वित्या दि पपाठ ( पषति । पषिता । पपिष्यति । पर्षतु । अपर्षेत् ।
आदिषि पृरष्यात् । अपषीत् । पिपपिषते । परीष्रष्यति । पश्ैषीति । प्रष्टि । पर्षश्चि) रोरि
पर्पेडदी), इत्यत्र हेडन्त्वान्न रुणः (पष्रषाण)“ नाभ्यस्तस्याचि पितिः, इति गुणनिषेधः । रुङि'
तिप्सिपोहेरङ्यादिरोपः। (अपपेट )। “रात्सस्य, इति नियमात् न संयोगान्तरोपः। (अप
परेषीत् ) । पू्ेवदगुणत्वं रिक्रीकोरुदाहायेम् ८ पष्यति । ॐपपयेत् । अपीपरपत् । परित्वा ।
पृष्टा ) उदित्त्वाद्विकस्पः। (पृष, पितम् )बाहलकात् पएषेः किंचेति तच् अस्मादपीति !(प़ष-
तम् ) । “परषिर्ञिभ्यां कित्” इत्यतच् । पूषन् बिन्दुख्गश्च । [वत्तमाने परषन्महद् ्रहज्गच्छ- `
तृवच्च] इत्यतिप्रत्यये गुणाभावः! शतृबद्धावाद् “उगितश्च इति च्ियां डीपि (पृषती । पा-
प्णिः)। ्ृणिप्ृक्षिपाणिभूणिचृणितूणिः” इत्यादिणिन् प्रत्यये निपात्यते ।(पाष्णींरः)। “सि-
ध्मादिभ्यश्च, इत्यत्र पाष्णिघमन्योदींधेश्चेतिपागत् खचि दीघेः । तच्चान्यतरस्यांग्रहणस्या-
नुवर्नात् मतुपि ८ पाध्णिमाच् वषि । ववर । ,वषेतीति वर्षः) [ अन्विधो मयादिभ्य
उपसंख्यानं नेपुंसके क्तादिनिव््त्यथम् ] इत्यच् । वृषेर्वा वषेणादिति भाष्यकारप्रयोगात् ल्युट् ।
(वृष्टिः) “तितुत्र ०» इति नेट् । (वृषभः) (षिन्रषिभ्यां कित् इत्यभच् । (वृषः) । इयुपलश्चणः
कः । वृषाय हितं (दृष्यम्) । “खख्यवमाषतिख्वृषद्यणश्चः, इति यत् । अच्राकारान्तस्य च्ु-
षदा्दस्य ग्रहणात् कनिन्नुव्रषीतिकनिः श्ताद्द्षन्रब्दाद्यन्न भवति । प्राक्क्रीतीयस्त्वनमिः
धानान्न भवति । वृषमात्मन इच्छति (वृषस्यति)! मेथुन इच्छति इत्यथः । “अश्वक्षीरवरृषर
वणानामात्मप्रीतो क्यचिः” इत्यसुम् । अश्ववृषयोसेथुनेच्छायामिति ¦ अन्यत्र “क्यचि च
इतीकारे (वरषीयति। दरष्णिः) । श्रनरुषिभ्यां कितः, इति निः। (वृषणः) बाहूर्कात् क्युन् । वषं
त इति स्नेहने गतः ( मेति । ममर्ष । खषित्वा । मषित्वा ) “तृषिष्षिक्तषेः कार्यपस्यः?
इति सेटृत्कः कित्त्वविकल्पः । अनिदपक्षे (खष्ट्वा, निष्ठायां सृष्टम्) । “ख षस्तितिक्चायाम्?” `
धृषु ] प्रथमगसुः। ` १२५
इति कित््वमनिरो निष्ठायामेवेति दैवादिकस्य तत्रं ग्रहणं, स `हि सेद्, वर्तितिश्चायामिति
दिवादिर्थंजादिश्च स्वरितेतो ॥ ६९४ ॥ |
| शृषु संघं ॥ ८ धघषेति । संघ्षेणम् । धृष्टम् ) ॥ ६९९ ॥
हृषु अलीके ॥ (हर्षति । हृष्टानि छोमानि । हरषिताति खोमानिः। हृष्टं खोम, हेषितं लोम-
मिः) । अन्रोदित्वाच्नित्यसनिदते प्रासे “हपे्छमसु" इति रोमवि षयारीक्वाचित्वात्यक्ष
इडागमः । यस्तु दिवादौ हृष तुष्टाविति पथ्यते तस्य तु सेद्कल्वान्निष्टायामनेन पक्षे इण्निषि-
ध्यते इतीयसुभयच्र विभाषा, अत्र लोमान्यङ्गजानि केशाश्वेति वृत्तावुक्तम् । रोमभ्योन्यत्र
इष्टमित्येव भवति, दैवादिकस्य तु हषितमिति । ( हृष्टो देवदत्तः, हृषितो देवदत्तः, ) विस्मत
इत्यर्थः । ८ हृष्टा दन्ता हषिता दन्ताः) । प्रतिहता इत्यथैः । [ विस्मितप्रतिघातयोश्चेति
वक्तव्यम् ] इति इड्धिकल्पः। (हषरः) । “हषेरुरच्" इत्युखच् । (हषेयित्नुः) । स्तनिहषी-
त्यादिना ण्यन्तादि्नुच्॥ ६९६ ॥
` तुस हस हश्च रस शब्दे ८ तोखति । त॒तोस । तोसिता । तोसिष्यति । तोसतु । अतोसत्!
तोसेत् । आश्चिषि । तस्यात् । अतोसीत्। तुतुसिषति ¦ तुतोसिषति । तसित्वा । तोलि-
स्वा) *“ररो व्युपधा?, इति कित्वविकल्पः। (तोतुस्यते। तोतोस्ति । तोतेधि) इत्यत्र से्हेधि-
भावे चकाधीतिवत्^“धिच"इ ति सरोपः। लड. तिप्सपोहंरङ्यादिरोपे““तिप्यनरूतेः"'इति सका-
रस्य दत्व (अतोतोः) इति भवति ( तोखयति । अतूतुखत् । हसति । जहासा हसितेत्यादि ।
जिह सिषति । जाहस्यते । जादस्तीत्यादि तु सिवत्। दहवासयति । अजिहसत्। हस्वः । )
बाहुख्काद् “स्वं रघुः इति निर्देशाद्रा वप्रत्ययः । ( हसिष्टः । हदसीयाच् ) ““पथ्वादिभ्य
इमनिज्वा" इति इमनिच् । “सथूर्दूर०'” इति इष्टेमेयःसु यणादिपरं प्यते पूर्ेस्य च गुणः।
एतत्स्थूखादिविषयं यथासम्भवम् । अन्न यणाद्विरोपस्य “असिद्धवदत्रा ०इत्यसिद्धत्वादेरिति
खोपो न भवति । स्वं करोति (हसयति) णाविष्टवदिति यणादिलोपः अङ्खवृत्ते पुनघरत्ताविति
बद्धयभावः । भाष्ये अग्खोपित्वाच्चङि इत्वाभावात् (अजहसत् । ल्हसतीत्यादि ह सिवत् । रस-
तीत्यादि) । रस इति रस आस्वादनस्नेहनयोरिति चौरादिकस्य । ण्यन्तस्य, रसयतीति हि
तस्य व्युत्पत्तिः ॥ ७०० ॥ |
स प्लेषणक्रीडनयोः(रुसतीत्यादि । विासी) । “वौ कषरस०"इति तच्छीरादौ धिनुण्
न खसः, (अलसः, आरस्यम् ) । *न नज्पूर्वात्ततपुरुषादचतुरसङ्गतख्वणवरयुधकतरसरसेभ्यः#
इति नज्पूर्वात्तत्पुरुषादचतुरसङ्गतल्वणादयुत्तरे भावप्रत्यया न भवन्तीति निषेधश्चतुरादिपयदा-
सादि नेति ष्यञ् भवति । एवं नरसेः, (अरस्यमिति । अरुसोप्यारस्यः) । चातुर्वैण्यादित्वा-
स्स्वारथं घ्यन् भवति । खस शिल्पयोग इति चुरादौ ॥ ७०१ ॥
घस्त्द अदने ॥ अयं न सार्वत्रिकः,"“खिव्यन्यतरस्याम्" इति अदेषैस्लादेशविकल्पविधानवेय-
अ्यैप्रसङ्गात् । द्रूप्यं हि साध्यम् । ततश्च यत्र छि ङ्ध वचनं वास्ति तत्रैवास्य प्रयोगः । अत्रैव
याठः शपि परस्मैपदे िङ्धम् । ददित्करणमडिः । घसिश्च सान्तेष्विति इण्निषेधो वरादयार्धा-
` तुके । यत्र प्रत्यये प्रतिपदोपानं “खधस्यदः क्मरच्» इत्यादौ तद्वचनम् । (घसति । धस्ता ।
अत्स्यति) । ^“सः स्याधेधातुके” इति तत्वम् ८ घसतु ! अघसत्। घसेत् । ) राबभावादारि-
स्यस्याप्रयोगः । (अघसत् ),र्दित्त्वादङ् । (घत्स्यते देवद्त्तेनान्नम्) इत्यादौ शण्परस्मैपदा भावेपि
चलादिनिमित्तः प्रयोगः (घस्मरः) “खघस्यदः क्मरच्, इति क्मरच् तच्छीखादौ । (घासः)
-भक्ष्यतृणादिः । जनिघसिभ्यामिण् । (घासिः),जघासेति घासः प्रघास इति भरभास्करो“बहुलं
छन्दसि", इति धर्खादेश ओणादिक इत्याह । तदस्य घसेरस्मरणात् ॥ ७०२ ॥
जजे चच द्मे परिभाषणदिसात्जनेषु ॥ ( जजेति । चर्च॑ति क्षेति । अन्मरः ) बाहुल-
काद्रः । चच्मक्षयोस्त॒दादौ परिष्यमाणयोरिह पाठः स्वरार्थं इति देवमेत्रेयपुरष्कारेषु । उ-
श्मान्तेषु पाठोरथानुरोधादिति च मत्रेयः । चर्च अध्ययनदइति चुरादौ ॥ ७०९ ॥
१२६ धातुच्त्तो- [ पिखे
पिख पेख गतो (पेसति । पेसयति । अपिपेसव् । एकारोपधपाटः किदर्भ इति (पिपेसतुः +
पेपेस्यत इत्यादि । पेस्वरः ) “स्थेशभासपिसकसो वरच्” इति वरच् । इह क चित् विख
बेख पिश पेश्च इत्यपि पच्यन्ते! आद्यौ दन्त्योष्ठ्ादी तार्व्योष्मान्तौ चत्वार एते मेत्रया-
दिषु न द्यन्ते । पिस् अवयव इति तु चुरादौ ॥ ७०७॥
हसे हसने ( हसति । जहास । अहसीत्। “द्ययन्तक्षण० इत्यादिना इृद्धिनिषेधः ।
€ व्यतिहसन्ति) । [प्रतिषेधे इतादीनास्ुपसंह्धानम् ] इति त्धिषेधः। (हसः) “स्वनहसे्वा,?
इत्यनुपखष्टात् पक्षे अप् । तद्भावे घन्, (हासः) । उपखष्टात् तु नित्यं घनेव (प्रहास इति) #
(इस्तः) हसिसग्रिण् ०» इत्यादिना तनू । “तितुत्रेति०” इण् निषेधः । हस्तोस्यास्तीति (ह-
स्ती)“हस्ताजातो"इति इन् प्रत्ययः । हस्तिनां समूहो (हास्तिकम् ) । “अचित्तहस्तिधेनोः
क” इति ठक् “नस्तद्धिते” इति टिरोपः । छिङ्गविश्िष्टपरिभाषया ` हस्तिनीशन्दादपि ठकि
^“भस्या तद्धिते इति पुंवद्भावः । (हास्तिकमित्येव) । हत्तिघेनुभ्यां तदन्तविधेरित्वात्
(वानह स्तिकम् ) इत्याद्यपि भवति । हस्ति प्रमाणमस्य (हास्तिनः पुरुः) । पुरुषह स्तिभ्यामण्
चः' इति प्रथमान्तात् प्रमाणोपाधिकात् अस्येत्यथंऽणप्रत्ययः । चकाराद्वयसच्दश्चन्माच्रचो
भवन्ति (हस्तिद्वयसम् । हस्तिदश्चम् । हस्तिमात्रमिति) । अणि “नस्तद्धिते, इति रिखोषः
८८इनण्यनपत्येः, इति प्रकृतिभावान्न भवति । हस्तेन दीयते कायं वा (हस्त्यम्) । “तेन यथा-
कथाचहस्तभ्यां णयतोः इति वृतीयान्तात्, दीयते कार्यमिति एतयोरथयोर्य॑त् । इर्ते नक्षत्र
जातो (हस्तः) । नक्षत्राणः “श्रविष्ठा फल्गुनी ०” इत्यादिना लक् । (हे सुखम् ।) “स्फायि-
चि” इत्यादिना रक् ॥ ७०८ ॥
णि समाधौ ॥ तारुव्योष्मान्तः ८ नेराति । प्रणेशति । निनेश । नेनिशानि । निनि-
शिति । निनेश्षिषति । निरित्वा । नेश्जित्वा । नेनिश्यते । नेनेष्टि) बश्चादिना षत्वं त्वष्ट्स् ।
८ नेशयति । अनीनिशत् ) अत्र मेत्रेयो निशारब्दमस्मादाह । तस्याभिप्रायः, क्िपि आपं
चैव हरन्तानां यथा वाचा निचला दिशेति टाप् । अन्ये तु नितरां शेरतेस्यामिति शेतेधिक
रणे उप्रत्यये व्युत्पादयन्ति । निशायां भवं ( नैशिकम् ) । ““निदयाप्रदोषाभ्यां च इति
हो षिकः पक्षे ठन् । तदभावे प्राग्दीव्यतीयेऽणि (नेशम् ) ॥ ७०९ ॥
मिश मश्च शब्दे रोषकृते च ॥ इमो तारूव्योष्मान्तो । (मेशति । मशतीत्यादि । मडाकः।)
सत्तायां ष्च ॥ ७१० ॥
दव गतौ ॥ दृन्त्योष्ठणान्तः । (शावति । शवम् ) क्रिप्यूरि बृद्धौ (शौः) ॥ ५११ ॥
शशा प्लुतगतौ । तारव्योष्मा्न्तः ( शदाति । शश्च; । शशनः ) “वरुनशाब्दा्थ०” इति
युच् । अत्र कशा गताविति कचित् पट्यते, तत् “'प्रतिष्कराश्च कोः" इत्यत्र वृत्तौ करा गतिशा-
सनयो रित्यादादिकस्योपादानादनाषंमिव प्रतीयते । तथा "“नाभ्यस्तस्य०' इत्यत्र प्रङ्त्य-
न्तराणां चेति भा्यवृत्ती प्रकृत्य तद्याख्यातृभिरादादिक एवोपादीयते ॥ ७१२ ॥
कसु हिसायाम् ॥ दन्त्योष्मान्तः ( शसति । शशास । शशसतुः ) “न शस०"५ इत्ये-
त्वाभ्यासलोपनिषेधः । शस्यतेनेनेति (रखम् ) । ““दान्नीरास०”” इति करणे ष्ट्रन् । षित्त्वात्.
चियां (श्री । शस्यम्) । “तकिंदासिः इत्यादिना यत् । शंस्यमिति ““ह(र)न्त्यर्थाश्चः, इसि
चरादिपागत् स्वाथे णो यति । ( शसित्वा शस्त्वा । ) उदित्वादिड़किल्पः। ( शस्तो
वृषलः विनीत इत्यथैः । “षिशसी वैयात्ये, । षिशसी यदा वैयात्यविषयो तदे-
वैताभ्यां पराया निष्ठाया इडभाव इति नियमादन्यन्न (विशसित) इति भवति । विसित
म्यं (वेशम् ) । (१)ऋतोः इति षष्टयन्ताद्धम्येमित्वर्थऽङ्प्रत्ययः। तत्र [विशसितुरिडखोपर्च]
इति वचनादिडरोपः । आशंसत इतीच्छायां गतः ॥ ७१३ ॥
कसु स्तुतौ ॥ अयं दुभैः द्वावपि तार्ब्योष्मादी । ८ शंसति । शंस । शंसितेत्यादि ) +
( १) पएतच्चुरादावुगलग्धपुस्तकद्वये ऽप नोपलब्धमिति तत्रत्यरिप्पण्णं लिखितम् ।
चह |] । ` प्रथमगणः । १२७
आरिषि कित्वात् “भनिदिताम्०", इत्युपधालोपे (सस्यात् । दिशं सिषति । शाशरूयते) ।
ङिन्वान्नलोपः (काशं स्ति) । यङो लुका लुप्तत्वात् प्रत्ययलक्षणाभावान्नलोपाभावः। (शासस्तः)
इत्यादौ तसादीनां डिन्त्वान्नरोपः। (शासधि) इत्यत्र हे रपित््वान् डिन्त्वान्नरोपे “धि च» इति
सलोपः (जंसयति । अदाशंसत् । शस्यम् 1) [शंरिदुहिगुहिभ्यो वेति वक्तव्यम् ] इति नरो
पः । क्यबरभावे ण्यति (शंस्यम् । शंसित्वा । शस्त्वा) उदित्वादिड्कल्प इति “न क्त्वा सेट्?
इत्यकित्त्वान्नरोपाभावः। (शस्तम् ) । “यस्य विभाषा?» इति नेद् । नृन् शंसतीति (नृशंसः) )
कर्मण्यण्। नरा एनं शंसन्ति नरा अस्मि द्ासीनाः'शंसन्तीति वा (नरां सः,) घज् । अभिदश
विशेषो वा । वनस्पत्यादिषु पात्पूवेपदस्य दीः । ब्रह्मणानि शंसतीति (ब्राह्मणाच्छंसी.)
रूदिरियम्त्विग्विेषस्य । “सुप्यजातौ ०” इति णिनिः । [ ब्राह्मणाच्छंसिन उपसंख्यानम् ]
इत्यलुक् । अस्मादेव निदंशात् द्वितीयां पद्मी ८ शेष्ठः । ज्येष्टः । श्रेयान् । ज्यायान् )
भ्ररस्यस्य शः । ज्य च इत्यतिदायनिकयोरजा्ोः श्रज्यावादेशौ भवतः । आदेश-
योरकारोच्ारणसामर्यािलोपो न भवति । ज्यायानित्यत्र “ज्यादादीयसः,” इति ज्यशब्दा-
त्परस्य इईयघुन आदेराकारः । श्रेयसोपत्यं (श्रायसः) ! “देविकार्िदापादित्यवाडदीषेसत्रश्ेय-
सामातः, इति बृद्धिनिमित्तात्परत्वादेकारस्य स्थाने आकारादेशः । प्ररस्यमाचष्टे (श्रापयति ।
ज्यापयति) । [ तत्करोति० † इति णिचि णाविष्टवदिति श्रज्यादेशयोकैदधौ पुक् ७१४ ॥ ` `
चह परिकल्कने ॥ परिकल्कनं शाव्यम् (८ चहति । चचाह । चेहतुः । चहितेत्यादि ।
अचहीत् ) हान्तत्वान्न वृद्धिः ८ चिचदहिषति । चाचद्यते। चाचाडि ) “हो ढः" “क्षषस्तथो-
दो धः? “ष्टुना ष्टुः,” “ढो हे लोपः” “द्रखोपे-” इति दी्ैः। अयं चुरादौ मित्प्रकरणे
कंथादौ च मित्सु पान्तं मेत्रेयः पठिष्यति ॥ ७१९ ॥
मह पूजायाम् । (महतीत्यादि)। चदहिवत्। (महीति) गौरादिपात् ङीष्। (महिषः) । “अ-
विमद्योष्टिषच्"” । रित्वात् खियां (महिषी) । महिषा अस्मिन् सन्ति (महिष्माच् देशः । [म-
हिषाच्चेति वक्तव्यम् ] इति “तदस्मिन्नस्तीति देशे तन्नाश्चिःति विषये इमतुप् । डिन्त्वाष्टि-
लोपः । महिष्या धम्यं (माहि म् )। “अण्महिष्यादिभ्यः” इत्यण् तस्य धम््थ॑मिंति विषये ।
(महान् महान्तो । महान्तः) । [ वत्तेमाने पषन्महद् ्रहजगच्छतृवञ्च ] इत्यतिप्रत्यये निपा-
तितः । शत्वद्धापान्युम्, *सान्तमहतः०* इत्यसैवबुद्धो सर्वनामस्थाने दीधं उपधाया, सयो-
गापेश्चमुपधात्वम् । संबुद्धो तु संयोगान्तलोपे (दे महन ) । शतृवद्धावादतिप्रत्ययस्य चियां “उ-
गितश्च'” इति डीपि (महती) । महांश्वासो पुरुषश्च (महापुरुषः) । #*सन्महदपरमोत्तमोल्कृष्टा
पूज्यमानेः* इति पूजावचनाः सदादयः पूल्यवचनेः सामानाधिकरणेः समस्यन्त इति तत्पुरुषे
आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः* इति समानाधिकरण उत्तरपदे जातीयरि च प्रत्यये
महत आतत्वमित्याकारः । जातीयरि (महाजातीयः) । प्रकारवचने जातीयर्#* इति प्रकारो
भेदः साहृश्यं च, तत्र वत्तेमानात् स्वार्थं जातीयरिति जातीयर् । कथं महाबाहुवेबदन्त इति,
यावता “सन्महत्७”» इति प्रतिपदोक्छे समासे समाना धिकरणस्योत्तरपदस्य सेभवस्तत्रेवात्वेन
भाव्यम् । सत्यम् । यद्येतावत् प्रयोजनं स्यात् आन्महते जातीयरि चेत्येव ब्रूयात् । चशाब्दे
नोत्तरपदमाक्षेपस्यते, तच्च प्रतिपदोक्तमेव भविष्यति, एवं सिढे सति यदेतत् समानाधिकर-
णग्रहणं तत्समानाधिकरणमानत्रप्रत्ययाथं विज्ञायते । महत्या धासो (महाधासः) । [ महत
आत्त्वे घासकरविशिष्टेषूपसदह्ु्ानं पैवद्वचनं च ] इति पुंवद्धाव आत्वं च । कथं महाकरो
महाविशिष्ट इति । भमहा् महान् संपद्यते महद्मूतश्चन्द्रमाः । अचत्र अमहत्यां प्रङ्तौ वस॑
मानात् महच्छब्दात् कारणभूतस्य कार्यात्मना भावे द्योत्ये विधीयत इति महच्छब्दस्य गौ-
णा्थैत्वात् मुख्ये च कार्यसम्प्रत्ययात् आत्वाभावः । महतो भावः (महिमा) । प्रथ्वादिमनि-
चि “देः,” इतिटिरोपः। महत इति बृद्धो गतः ॥ ७१६ ॥
रह त्यागे ॥ (रहतीत्यादि । महतिवत् । रहः । रहसी 1) असुन्प्रत्ययः । (विरहीकरोति) ।
१२८ धातुवत्तो- [ रहि
“अभूततद्धा्रे छ्रभ्बस्तियोगे सम्पयकररि०”” ^असर््मनश्वश्ुश्चेतोरहोरजसां रोपश्चः, इति चि~
प्रत्ययः सरोपश्च । “अस्य च्वौ, इति ईत्वम् । रहसि भवं (रहस्यम् ) । दिगा दित्वात् ।
(अरहसम् । अवरहसम्। तक्तरहसम् )। “अन्ववतक्षाद्रहसः"इति अन्वादिपूर्वाद्र हःशब्दान्तात्,
समासमात्रादच् समासान्तः । (राहुः) । “हसनिरहिजीनी०› इत्यादिना उण् । रह त्याग
इति कथादौ मितप्रकरणे च चुरादौ ॥ ५७१७ ॥ ¦ |
` रहि गतौ ( रंति । ररह । रहिता) इत्यादि । इदित्येन (रारंद्ते) इत्यादौ नलोपो न
भवति । (रंहः) । असुन् ॥ ७१८ ॥ | ।
ह ददि ब्रह वृहि वृद्धौ ८ दर्हति । द्दह । द्हितेत्यादि । दरीदद्यते ) “रीगृत्वत, इति
रीक् ८ दर्हीति । दर्दग्वि ) श्दादेर्धातोर्धः* इति छि पदान्ते च हकारस्य घकारः । “क्ष
सर्तथो ०? इति धत्वम् । “क्षां जश् क्षशि"” इति जरत्वेन गकारः । (दाधत्सींत्यत्र) ““एका-
चो बरो०” इति दकारस्य धकारः । “खरि च इति धकारस्य चत्वं तकारः । डि तिषण्ठि
पोरष्क्तरोपे घत्वभष्भावजरत्वचत्वंषु (अदधैक्) । “रात्सस्य, इति नियमान्न संयोगान्तरो-
पः । चरत्वस्य पूर्वत्रासिद्धत्वाद् क्षषन्तत्वम् ( द्यति । अददत् । अदीदहत् । दहित्वा । `
दहितम् । रंहति । दह । दं हिता । दिदिषति । दरी्हद्यते ) “रीगृत्वतः"” इति रीक् ८ द्-
हीति । दर्ैङधि । दरदैडधः ) रुड़ि तिप्सिपोहैल्ङ्यादिरोपे पदान्तसंयोगान्तरोपे पदा -
न्तत्वे क्षन्तत्वाभावान्न भष्भाव इति (अदन् । दहित्वा । इदित्वा । रहितम् । दडः ।)
“"हढः स्थूरबर्योः"” इति क्तस्यानिरत्वात्तकारस्य ढत्वं नकारष्टकारयोर्छापश्च निपात्यते ।
दहेरपीदं निपातनम् । तथा च वृत्तिः । अथ इदहिः प्रङृत्यन्तरमस्ति तल्याप्येतदरेव सर्वं नलोप-
वजेमिति । स्थूलबलाभ्यामन्यत्र दहितः । नन्वत्र तकार ठत्मे हकारलोपश्च किमर्थं निषा-
त्यते । यावता हो दे “क्षर्तथोः"” इति धत्वे ष्टुत्वढरोपयोः सिद्धं दढ इति । सत्य॑॑सि-
दधति । इहं हि दडिमा । द्रढीयान् । द दिष्टः । दृढमाचष्टे द्रढयति । “र ऋतो हरादेरंघोः"»
इति ऋकारस्य विधीयमानो रभावो ढलोपस्य पूर्वत्रासिद्धत््वात् संयोगपरत्वेनगुरुत्वाह्घुत्वा-
भावान्न स्यात् । तथा च परिदरढय्येत्यन्न परिहेढमाचष्ट इति विगृह्य सोपसर्गाच्चेत्संग्रामय-
तेरेवेति नियमाद् दढशब्दाण्णो टिरोपे क्त्वान्ते समासे क्त्वो ल्यपि च कते “ल्यपि रघुपर्वा-
त्, इति रघुपूर्वाद्र्णात्परस्य णेल्यैपि परे विधीयमानोऽयादेश्ो न स्यात् । नन्वेवमपि टिलो-
पर्य “असिद्धवद्? इत्यसिद्धत्वान्न रघुपूवादर्णात्परो गिर्मवति । नैतत् । णौ टिरोषो णे-
रू॑प्ययादेश्च इति व्याश्रत्वेनासिद्धत्वाप्रसङ्गात्। न च पूर्वस्मादपि विधो स्थानिवद्धाव इति `
रिरोपस्थानिवत्वेन व्यवधानस् । प्रबेभिदय्य गतः प्रस्तनस्य गत इत्यादीनां भाष्ये उदाहर-
णात् । यद्रा रधुपूर्वादित्यनेन सा मर्थ्यादन्यपदाथेस्य . व्णस्यापेश्षयात्र वणंग्रहणे जातिग्रहण-
मिति “निपात एकाच् ०" इत्येकग्रहणेन क्ञापकात्स्थानिवद्धावेन व्यवधानेपि न दोदः । यथा
परि्रठस्यापत्यं पारिघढी कन्येत्यत्र *अणिनोः०# इति अना गोत्रे यावणिनो तदन्तयो्य-
रूपो रमयोः खियां ष्यति ष्यङ् प्रसज्येत । (वहति । कृंह तीत्यादि पूर्ववत् ।) दादित्वाभावान्न
घत्वमिति षि पदान्ते “हो ढः ¦ (एवं परिव्रिढः) । “प्रमो परिदरढः" इति इडमावादि पूर्ववन्नि-
पात्यते । अच्नापि हलोपादेः पूववत् प्रयोजनम् । प्रभोरन्यत्र (परिवरहित) इति । सानुषद्धावेव
पाणिनीयौ । यदाह वृत्तिकारः डढपरिव्रढनिपातनं, यदि ददिः प्रङत्यन्तरमस्तीति, निरचुष-
डो भाष्यकारीयौ, दृश्येते हि वृढनिपातनं किमर्थ, न डेरिड भवतीत्येवोच्येत परिव्रढनिपात-
ने किम परिपूर्वादूबरहतेनडभवतीत्येवोच्येतेति, तथा “न धातुरोप आधधातुके” इत्यन्न दिः
प्रक्त्यन्तरमस्तीति ॥ ५१२ ॥ |
बरहि शब्दने ॥ वंदितं करिगर्जितम् । वृहि ९ इति चन्द्रगक्तौ । तत्फलं च (अवहत् ) ॥
अवहीदिति पक्षे इट्सिद्धिरित्याह । क्षीरस्वामी बृह वृहि भाषार्थो । वहेत इति प्राधान्ये गतम्।
तिर् दुहिर् उद्दिर् अदैने ॥ (तोहति। त॒तोह । तोहिता) । लङि “इरितो वा” इति पक्षे अ-
अहं |. : ` भ्रथमगरः । १२९
ङ ८ अतुहत् । अतोहीत् । त॒तुहि¶्ति । तुतोहिषति । तुदहित्वा । ) “रो व्युपधाद् ०१ इति
कित्वम् । ८ तुद्यते । तोतोदि । तोतूढ इत्यादि । तोहयति । अतूतहत् । तितम् ) ^वेपितु-
दयोस्वश्व इतीन् प्रत्ययः, हस्ववचनं बेपत्यर्थम् । (देहतीत्यादि । तोहतिवत्। ) दिदिदुंहिमे-
हतिरोहती इत्यनिद्कारिकायां मेत्रेयादयो नास्य ग्रहणमिच्छन्ति । (उहति । उवोह । उह-
तः उडुः ओहितेत्यादि) उषिवत्प्रक्रिया, लुडि (मा भवानुहत् ) ॥ ५२६ ॥ _ . .. . `
अह पूजायाम् ॥ हकारप्रसङ्गादनिडपीह पठितः । (अहेति । आन । अ्हिता । अजिर्हि-
षति माभवानजिहत्। सुखाः दुःखा हैः) । “अहःइति कर्मण्युपपदेऽच् । (अर्हन् )। “अहेः प्रशंसा-
याम् इति शता । प्रदंसाया अन्यत्र (वघमहेति चोरः) । अहेतो भाव (आहेन्त्यम् ।) “अहैतो-
नुम् च" इसि बाह्मणादिपागात् प्यनूनुमो । (अरैः) संहायाम् अधेमेधनिदाघा इति न्यङ्.
क्वादिपाशात् कत्वम् । अधा विक्रीयमाणस्य धान्यादेरियत्ता । अन्ये तु मूल्यमिति,. तथा
चानघ्यं इति पट्यत । अमूल्यमित्यथेः । पूजाविधिरप्यर्घाथेमुदकम् (अष्यम् ) । ^“पादार्घाभ्यां
चइति तादथ्ये यत् । अहेतिराश्षीयोपि । घुषिरादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ ६६२ ॥
एवं तुहिरादितु हयन्तात् चिकलि्पितेटः परिसमाप्य आत्मनेपदपरस्मैपदभेदेन विकरिपि-
तेयो ऽन्यानप्याह ।- ।
दृत दीप्तौ ॥ एतदादयः कृपुपर्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । (योतते । दिद्युते ।) “दुतिस्वा-
प्योः सम्प्रसारणम्, इति हलादिशेषं बाधित्वा सम्प्रसारणमभ्यासस्येति शेषः ( योतिता।
द्योतिष्यते । चछोततामू । ्योतेतेत । आशिषि दयोतिषीष्ट । अद्योतिष्टं । अद्यत् ) “छुद्धो
लुडि इति वा परस्मेपदम् । दशुद्धय इतिबहुवचनादादयर्थावगतिः । यदा परस्मैपदं तदा पुषा-
दित्वाद् ( दिद्युतिषते । दिद्योतिषते । युतित्वा । चोतित्वा ) “रलोव्युपधा०" इति वा
कित्त्वम् । देदयुत्यते । “युतिस्वाप्योः०” इत्यभ्यासस्य संप्रसारेण “गुणो यङ्लुकोः” इत्य-
भ्यासनिमिन्तत्वेन प्रत्यये नानन्तयैमाश्रीयते इति णिचा व्यवधानेप्यत्र संप्रसारणं भवति ।
अत एव तत्र ब्रृत्तौ अद्युतदित्युदाहारि । तथा “दाघति०"” इतिसूत्रे द विद्यतदित्यत्र दुतेथङ्ल
गन्तख्य शतरि अभ्यासह्य संप्रसारणाभावो विगागमश्वात्वं चास्य निपात्यत इत्युक्तम् ।
आनन्तये द्याश्रीयमाणे यङो लुका छक्षत्वादानन्तर्याभावान्न संप्रसारणस्य प्रसङः इति किं त-
दृभाववचनेन । अत्र शिवदेवः । ^हेरचडि०” इति अभ्यासादुत्तरस्य हिनोतेः कत्त्वमुक्त्वा त~
स्याचङीति निषेधाद्धित्वात्प्रकृतिग्रहणे ण्यधिकस्यापि ग्रहणमिति सामान्येन परिभाषामा-
श्रित्य पर्यहाषीत् । अभ्यासस्य निमित्ते प्रत्ययानन्तयं आश्रीयमाणे ऽजीहयदित्यत्र णिचा
डो व्यवधानात्कृत्त्वाप्रसङ्ेपि क्रियमाणोयं निषेधो ण्यधिकस्य ज्ञापयति । अस्याः परिभा-
षायाः सामान्यापेश्षत्वं वातिककारस्याभिमतम् । यदाह देवः चजोन्यत्र ण्यधिकस्यापि कु-
त्वं भवति, तेन प्रजिघाययिषतीति सिद्धं भवतीति । तथा ।च + वाकिंमपि । [ देश्चङि प्रतिषे-
धानथंक्यमङ्गान्यत्वात् ] जापकं त्वन्यत्र ण्यधिकस्य कुत्वत्तापनाथैमिति । एवं “स्तम्बकरणै-
योरमिजपोः” “अहैः, इत्यादौ ण्यधिकस्य ग्रहणाभावाद् ण्यन्तादचो ऽभावादणि सुखाहीं-
` त्यादि सिद्धति । यदुक्तं सीरदेवेन ण्यधिकपरिभाषाया अव्यापिनीत्वात् अर्हादावप्रबत्तिरि-
ति । सामान्यत्वमङ्गीकृत्य तदपि वृत्तिवात्तिकविरोधादेव प्रत्युक्तम् । अस्योदुपधत्वाद् “उ
दुपधाद्धावा दिकर्मेणो०”” इति निष्ठायाः कित्वविकल्प उदाहायेः । ( द्युतितमनेन चोतितम-
नेनेत्यादि चिद्यत् ) । “श्राजमास०"› इत्यादिना क्रिप् । (दद्य) । [द॒तिगममिज॒होतीनां
च] इति कौ द्वित्वे ऽभ्यासस्य सम्प्रसारणम् । (ज्योतिः)! इतेरिसन्, आदेश्च ज इतीसन्
आदेश्च जः ॥ ७२८ ॥ ४ ॑
खिता वणं ॥ ( श्वेतते ! शिदिविते । श्वेतिता । अश्ितत्। आश्वेतिष्ेत्यादि पूरवैवत् ।
धितम् ) “अदितश्च इति निष्ठायामनिटरत्वम् । भावादिकर्मणोस्तु ^“विभाषा भावादिकरम-
णोः इतीडप्युदाहार्यैः। (शितितमनेनेत्यादि । शिवत्रम्)! “सूफाधितञ्ची०”” इत्यादिनारक् ७२
१३० धातुवृत्तो- [ जिष्विदा
जिमिदा जेहने ॥ (मेदते । मिमिदरे । मेदिता । अमिदत् । अमेषिषटत्यादि) *मिदेगुणः
इत्यत्र शिदू्रइणमनुवर्तते तच्च कर्मधारय इति यस्मिन्विधिरितीत्संतकशकारादौ गुण इति
शप्ययुणाभावः। (भिन्नः) “नीतः क्तः “रदाभ्याम् इ ति नत्वम् । आदित्वादनिटूत्वम् । भा-
वार्रिकमणोस्तु “विभाषा भावादिकर्मणोः" इति वेर,“निष्टारीङ्”इति सेटो निष्टायामकित्त्वा-
दूयुणे (मेदितमनेनेत्यादि । (मेदुरः) । “मजभासमिदो शरच्, । (मित्रम् ) । “अमिमिदिश
सिभ्यः त्रन्” इति त्रन् । अयं दिवादिशचुरादिश्च । मिदं मेधाहिंसनयोरिति क्व्यादौ । नि
मिद् स्नेहने मोचने च । स्नेहनमोचनयोरिति क्रवित्पट्यते ॥ ७३० ॥ |
लिष्विद्रा गात्रप्रल्रवणे ॥ ( स्मेदते । सिष्वदे । स्वेदिता । अस्विदत्। अस्मेदिष्ट । सि
स्विदिषते ) 1 “स्तौतिण्योरेव ०” इत्यषत्वम् । ८ सेष्विद्यते । सेष्वेत्ति ¦ स्पेदयति । असि-
स्विदत् ) पयन्तात्सनि “सः स्विदिस्वदिखहीनां च" इति अभ्यासात्परस्य षत्वम् । सि-
स्वेदयिषतीति । निष्ठायां मिदिवत् ८ स्विन्नः ) इत्यादि । अच्र स्वामी निक्षिविदेति क्ष्वकारं
पटित्वा जिष्विदेति नान्दीत्याह । तत्र ( श्वेदते । चिक्षिविदे । अध्िवदत् । अध्वेदिष्टेत्यादि )`
ध्वेदतीत्यन्यक्ते शब्दे भविष्यति । स्विद्यतीति स्नेहनसेकयोपिवादौ । स्विद्यतीति गा-
चरपरक्षरणे ॥ ५३१ ॥ `
रुच दीप्तावभिप्रीतौ च ॥ (रोचते देवदन्ताय मोदकः) । “रुच्यर्थानां प्रीयमाणः", इति प्री-
यमाणस्य संप्रद्ानत्वाच्चतुर्थीं । (स्रुचे । रोचिता । अरूचत् । अरोचिष्ट । ररचिषते । रुरो-
विषते । रचित्वा । रो चित्व।) श्वृशं राचतइत्यथें यङ्लुगिष्यतं इतिघ्रत्तिन्यासादौ । (रोचय-
ति। रोचयते) ।“अणावकमेकात्?'इति कत्रेभिप्राये प्राप्तेःपरस्मेपदे"न पादम्याडथमाङ्यसपरि
सुदहरुचिनृतिवदवसः» इति निषिध्यते ( रोचयति । रोचनः । रोचनम् ) नन्दिवासिदमिरच्य-
सीषिवद्धिरोचिभ्यो ण्यन्तेभ्यः संज्ञायामिति नचयादिपाटे ल्ल्युः । ( रोचिष्णुः ) “अलं्ृत्०१»
इत्यादिनेष्णुच् (सूच्यः) ““राजस्०* इत्यादीना कत्तैरि क्यप् निपात्यते । (रोकः) । धङ् ।
“चजोः कुषिणण्यतोः० इति निष्ठायामनिटः कुत्वं वदतो वात्तिककारस्य “विभाषा श्या-
वारोकाभ्याम् इति निपातनात् ऊृत्त्वम् । (रोचिः) । “डुचिरुच्योः संज्ञाम्” इति सिः।
(स्क्मम् ।) “युजिरचिनिजां कश्च,» इति मन्प्रत्ययः ; तकारस्य ककारः ८ रोचकः ) । "क्रन्
शिल्पिसं्तयोः"” इति कन् ॥ ५७३२ ॥
घुं परिवत्तने ॥ ( घोरते । जघुटे । धोरिता । अघुरत् । अधोष्ट । घुरित्वा । धोटित्वा }
“रो व्युपधाद्०”» इति वा कित्वम्, ( जोघुव्यते । जोघोद्टि । घोटयति । अनजूघुरत् । घु-
टितः) भावादिकमेणो कित्त्वविकल्पे (घुटितमनेनःघोटितमनेनेत्यादि) । अच् । (घोटः । घोट-
कः) । सत्तायां कन् । (घुटिका) । संज्ञायां दुन् । अयं तुदादौ च ॥ ५७३३ ॥
रुट लुट लड प्रतीघाते ॥ आययौ प्रथमान्तौ । अन्त्यो द्वितीयान्तः । अयं पाठो देवमैत्र
यादीनाम् । हरियोगिनस्तु द्वावेव । “धातोः क्मेणः०» इत्यन्न कैयटे द्वितीयान्तौ पठितौ ।
क्षीरस्वामी त्वेवं पठित्वा आह रट लेत्येके । बा्ट रोडने इति छिङ्ाद् इति तथा लृ दी
घावित्यप्यसावाह, लट इति तु शाकटायनः । सुधाकरस्तु भूवाद्विसूत्रे लठतिद्धितीयान्तोपि
लुठितो खोऽमान इति प्रयोगदशनादित्याह ८ रोठते । रोते ) इत्यादि पूववत् । रोठती-
-ति खोडने गतम् 1 ( रण्ठति {लण्डतीति ।स्तेये । रोऽति रोऽततीत्युपघाते । लण्डतीत्याल-
स्यप्रतिघातयोः । रण्ठति लुण्टतीति) द्वयं गत्यथ ॥ ७३६ ॥
छयभ दीक्तौ ॥ (क्षोभते । शुद्धे । अछ्युभत । शुद्यभिषते । छ्ोभिषते । शुभित्वा । शो-
द्ोभित्वा । शोभ्यते । श्चोशोग्धि । शोभयति । अशुञ्युभत् ) हिसाभवनयोः (शोभति ।
श्ुभति) ॥ ५३७ ॥
षुभ सज्नरने ॥ संचलनं प्रकृतिविपर्यासो गमनं च (क्षोभते । अश्चुभत् । अक्षोभिष्टेत्या-
दि ) पववत । (ख्म्धो मन्थः) । “ुन्यस्वान्त०” इति मन्ये निष्टायामनिरत्वं निपात्यते ।
कः , ~ =
णम | प्रथमगणः । १३१
अन्यत्र (क्षुभितः) । अयं दिवादिः कस्यादिश्च ॥ ५३८ ॥
णभ तुभ हिसायाम् ॥ (प्रणभते । नेमे । नभिता। अनभिष्ट । तोभते । ततमे । तोभिता ।
अतुभत्। अतोभिष्ट) । णभिरयमभावेपि वत्तते। नभन्तामन्यके सम इत्यत्र मा भूवन्नन्यके
सवं इति निरुक्तम् । तथा नभन्तामन्यके मा ज्याका अधिधन्वसु, इत्यत्र भाष्येषु अन्यकेर्षां
शत्रणां धन्वसु स्थितां ज्याकाः चिन्ना मा भवन्त्विति । नभः समुद्रमाकारश्च । असुन्नित्या-
दिना असुन्प्रत्ययः । इमो द्विवादी ऋ ्रादी च ॥ ७४० ॥
संसु ध्वंसु अंसु अवखंसने ॥
ध्वंसु गतौ च ॥ ( ख सते । खर ससे । खं सिता । अखपत् । अख सिष्ट ) ) अङि नलोपः
८ सिलन॑सि ते । सनीखंसीति । सनीखस्तः ) “नीरवञ्चुख सु» इत्वादिना नीक् (खसि-
त्वा । खरस्त्वा ) उदित्त्वादिडइविकल्पः । इटपक्षे कित््वाभावान्नखोपाभावः ( खस्तम् ) उखा-
याः खंसते इति ( उखाखत् ) ““क्रिप् च» इति क्विप् । “वदुखंसुध्वंसु°” इति पदान्तसका-
रस्य दकारः । (सनीखस्तः) । यङ्लगन्तात् क्रो नरोपः । दत्वं सानुबन्धकनिरदैशान्न भवति ।
श्त्वविसर्जनीयो । “अत्वसन्तस्य०? इति दीर्घो ऽधातोरिति निषेधान्न भवति । (सनीखेसः) ।
अच्परे यङ्लकरि यङो लक्षत्वात प्रत्ययलक्षणाभावान्नलोपाभावः। (एवं ध्वंसते) इत्यादि ।
अत्र तृतीयं मेत्रेयस्वामिबोधनिन्यासमम्मताकारादयः तार्व्योष्मान्तं पठन्तो नीग्विधावपि
तथा वदन्ति । (भरंशतइत्यादि) । अत्र क्रचित् भ्रशिरपि पथ्यते । अरश्य भ्रु अधःपतनदति
दिवादौ देवमेत्रेयादिमते । खसते इति प्रमादे गतः ॥ ७४४ ॥
खम्भ विश्वासे (विखम्भते । सस्रम्भे । सखरम्भिता । अखभत्। अखलम्िष्ट । सिखम्मि.
षते । साख्रभ्यते । साखम्भि । सम्भयति। ।असखम्भत । खम्भित्वा । खन्ध्वा । विख-
म्भी ) “वौ कषलम्०*५ इति धिनुण्। खम्भतदत्यादि तारुव्यादिः काश्यपादिमते
ग्रमादे गतः ॥ ७४९ ॥
बतु वर्सन ८ वतेते । ववृते । वतिता । वत्तिष्यते। वत्स्यति । वर्॑ताम् । अवर्च॑त । वत्तं-
त । वत्तिषीष्ट । अवृतत् । अवत्तष्ट । अवत्तिष्यत । अवत्स्येत् । विव ्सिषते । विच्रत्सति )
भवृद्मथः स्यसनोऽ्वा परस्मैपदम् । वृद्मय इति बहुवचननिरदेश आर्थावगमाथं इति वृतुचरधुख-
धुस्यदिकपीनामपि स्यसनोर्वां परस्मेपरं दर्टग्यम्। #न वृद्ययश्चतुभ्यैःः इति सकादेरा्धधातुकस्य
परस्मौपदरपरस्य इडभावः, क्चरादेः सनः “हलन्ताच्च, इति कित्वादुगुणत्वम् । “न वृद्ययश्च-
तुभ्य, इति अत्र भाष्यवातिकयोः[ सिद्धं तु वृतादीनामात्मनेपदेन समानपदस्थस्येडवचनात् ]
इत्युक्तत्वात् कृत्परेपि सादौ परस्मैपदे लकि चेटः प्रतिषेधो भवति। (विवृत्सिता । विवृत्सितुम्।
विन्रत्सितव्यम् । ) विवृत्सेति सामाग्येन वलखादाविति सिद्धे आरभ्यमाणमिदमात्मनेपदेन
समानपदस्येड विधाने ऽर्थादन्यनिवृक्तयर्थ, विवरत्सिषीयत इति आत्मनेपदेन समानपदस्थत्वेप्य-
न्तरङ्धः प्रङ्त्याश्नयः प्रतिषेधो भवति। न तु बहिरङ्ग आत्मनेपदाश्रयो विधिः । (बरीवृत्तयते) ।
““"रीगरत्वतः इति रीक । (अवेः) इत्यादि नेयम् (वन्तेयति । भववत्तेत् । अवीवृतत् ।) वत्स्यन्
बत्तिष्यमाणो वा (वत्तिष्णुः) “"अलंद्नन्०।इत्यादिना इष्णुच् । (हस्तवत्ते' वत्तेयति) । #हस्ते
वत्तिग्रहोः* इति हस्तवाचिनि करणे उपपदे ण्यन्तादस्मात् ग्रहेशच णमु । हस्तदहत्यथग्रहण-
मिति (पाणिवक्तैम्) इत्याद्यपि भवति। कषादित्वाद्यथा विध्यनुप्रयोगः बृत्तः। अय॑यदान्तर्भावि-
तण्यर्थस्तदा सकर्मकः, यथा “तेन निर्वत्तम्? इति । निवत्तितमिति यत्रार्थः, ययेवं “णेरध्ययने
बृत्तमू्?, इति निष्टायामिडभावनिपातनं किमथे यस्मादृन्तभांवितण्य्थादस्मात्त्तमध्ययन-
मिति भविष्यति । एवं तहिं ण्यन्तादप्यध्ययने बृत्तमित्येव यथा स्यान्न तु वत्तितमित्येवमथं
निपातनम् । अचर वृत्तिकारो)ऽसुं पक्षुक्त्वा वत्तितो गणो देवदत्तेनेतिषचेष्टमित्याह । अत्र हर-
दत्तः । तेषां नार्थैः सूत्रेणेति । वृत्तं तदिति (वत्मै) । “उणादयो बहुखम्? । “भूतेपि द्यन्ते",
इति मनिन् । (वत्मनिः)। रथमागेः। “अदसु” “वृत्तेश्च"'इ ति सुडागमो निप्रत्यय8 । अदि-
| भे; ˆ भ क +
१३२ धातुवृत्तो- [ दधु
ठृतिभ्यां सुट. चेति वक्तव्ये .परथग्योगकरणात्पक्षे मुण्न ¦ भवति । ८ वक्तैः ) इत्यपि भवति।
(वचनो) । कृरिकारत्वा ङीन् । अयं भा बार्थश्चुरादौ ॥ ७४६ ॥
वृधु वद्धो ॥ ( वधेतदत्या दि पूववत् । चधिष्णु ) “अचलेक्कन् ०» इत्यादिनेष्णुच् ( वद्धन
ननू्यादिपाठात् ल्युः । (बरृद्धः) । अतिशयेन वृद्धौ (वरिष्ठः । वर्षीयान् ) भप्रियस्थिर०* इति
इष्ठन्नीयसुनोयथासंखयाद् वृद्धस्य ववदिज्ञः ८ ज्येष्ठः । ज्यायान् ) “ज्य च” इति ज्यादेशः ।
अकारोच्चारणतामर्भ्याटिखोपो न भव्रतीति प्रागेवोक्तम् । (-बृद्धमाचष्टे वषेयति । ज्यापयति ।)
णा विष्ठवदरिति वर्ष्यादेशौ । वृद्धिः । “तितुत्र०” इति नेर् । बृद्धयथं' द्रव्यमपि, तव् प्रय-
चछतीति (वादं षिकः) । #तत् प्रयच्छति गद्यम् इति द्वितीयान्ताद् गरयोपाधिकात्प्रयच्छ
तीत्यथं ठगिति यक् । बृद्धेशरे्ुष् भावः । ब्रधुषिः प्रक्रत्यन्तरं वेति वृत्तिः । ब्द्धेगेद्य॑त्वमसा-
सखीयत्वेन । अयं भाषार्थश्चरादौ ॥ ७४७ ॥
य श्चघु शब्दकुत्सायाम् ॥ शाद्धेत इत्यादि पूर्ववत् । अयं प्रहसने चुरादिः । बृतादयखय
तः ॥ ५४८ ॥
स्यन्दू प्रवणे ॥ ( स्यन्दते । सस्यन्दे । सस्यन्दिवहे । सस्यन्दे ) ऊदित्त्वात् “स्वर =
तिसुति०”” इत्यादिना वरादावाड धातुक इड़कल्पः | स्यन्दिता । स्यन्ता । स्यन्दिष्यते
स्यनूत्स्यते) “बरदययः स्यसनोः? इति यदा परस्मेपदं तदा स्यन्देरूदिद्क्षणमन्तरङ्गमपीड़कल्पं
“न् वृद्ययः०” इति निषेधश्चतुग्रहणसामभ्याद्वाधते इति ( स्यन्त्स्यति । अस्यन्त्स्यत् । सि-
स्यन्त्सतीत्येव भवति । स्यन्दताम् । सस्यन्दत । स्यन्दिषीष्ट । स्यन्त्सीष्ट । अस्यन्दिष्ट ।
अम्यन्दिष्यत ) इडभावे क्षि सिरोपे चत्वं ८ भस्यन्त । अस्यन्त्साताम् इत्यादि ) “छ
दयो लुडि" इति यदा परस्मेपदं तदा “ुषाद्विद्यतादि० इति अङ् । अनुनासिकलोपः
( अस्यदत्। अस्यदतामित्यादि । अस्यन्दिष्यत । अस्यन्त्स्यत। सिष्यन्दिषते। सिस्यन्त्स
ते । सिस्यन्त्सति । अनुस्यन्दते जलम् । अनुष्यन्दत इति वा) “अनुविपयेभिनिम्यः०”१ इति
वा षत्वम् । एवं पर्यादिभ्य उदाहायेम् । अप्राणिष्वित्यस्य पर्यदासतत्वात्प्राण्यप्राणिसञुदा
योपि प्राणिन्यतिरिक्तं इति मत्स्योदके अनुष्यन्देते इत्यत्रापि वा मृद्धेन्यो भवति ( स्यन्दि
त्वा । स्यन्त्वा) “त्क स्कन्दस्यन्दोः"» इत्या दिन्वपि नरोपो निषिध्यते । (स्यन्नः) । जिष्टायां
“यस्य विभाषा?इत्यनिद्त्वम्। (स्यदः) । घजि“ह्यादो जबे"इति निपातन्नखोपःबड णाभाव-
श्च । जवाद्न्यत्र (स्यन्द्ः, स्यन्दनः) । “अनुदात्तेतश्च ° इति युज्वा । (सिन्धुः)। “स्यन्दे: सम्प्र
रणेधश्च" इष्युप्रत्ययः सम्प्रसारणं धश्चान्तादेक्ः सिन्धो जातः (सिन्धुकः । सैन्धवः) । “सि
न्घ्वपकराभ्यां कन्" । “अणजो च, इति कनणो । सिन्धुरभिजनो यस्य (सेन्धवः) । “सिन्धु
तक्षशिरा दिभ्यामणनो?इत्यण् । सिन्धौ भवा दिरपि (सैन्धवः) । “कच्छा दिम्यश्च'इति शेषि
कोण् । यदा त्वयं भवानि्मनुष्यः तत्स्थो वा तदा “मनुष्यतस्थयो न्” इति बुज् । (सैन्धव
को मनुष्यः । सैन्धवकं हसितमिति) । क्वणसिन्धो भवं (खावणवेन्धवम्) । “प्राग् दीन्य-
तोण्” “हद्वगिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च'"त्युभयपदचरद्धिः ॥ ७४९ ॥
छप सामथ्यं ॥ ( कल्पते । चकद्ट्पे । चक्रदधपिषे । चक्लभ्से) इत्यादि स्यन्दिवत् । विद
पस्तु “लुटि च कल्पः” इति लुटि स्यसनोरित्यत्र परस्मेपदं तदा “तासि च कल्पः? ` इति लटि
सकारादावनिटूस्वं च ८ कल्प्ता कल्पतासीति ) पूवेवदिदम्दिल्लक्षणं विकल्पं बाधते । अच्र
चात्मनेपदेन सनूपदस्थस्येतिं स्ग्रतमिति सन्नन्तात्छरृति परस्मैपदे लकि च निषेधो भवति ।
८ चिक्लप्सिता । चिक्लृप्तेत्यांदि ) “ह खन्तोच्चः, इति सनः कित्वान्न गुणः । तथा यदा
लिङ्सिचोरात्मनेपदे इडभावस्तदा। “लिङ्सिचावात्मनेपदेषु इति कित्वान्न गुणः ( क्ल
प्सीष्ट । अक्लप्च । अक्टृष्सातामित्यादि ) इट्पक्षे (कल्िशीष्ट) । अकलिपषटेत्यादि ) “कपो
रो छः” इति रेफस्य र्त्वम् । तच्न वणात्मकस्य रेफस्य वर्णात्मको लक्रारः, यस्त्ववर्णात्मक
कःकारस्तस्यावणात्मक दकारस्तत्र स्थान्यादेशयोः वर्णेकदेश्योः निरदष्टमयस्यत्वात् क्तकार .
ॐ +
#
पिमे
अट | प्रथमगणः । १३३
स्य टकारः सम्बध्यते (चरीकल्प्यते । चल्करिकि । चरिकल्कि चरीक ) इत्यादौ रिग्री-
गरुकामपि छरपो भक्तत्वेन तद्रेफत्वाल्लत्वं भवति । तथा द्यक्तम् । “अदरसोद्रेः पुथङ् मुत्वं के -
-चिदिच्छन्ति रूत्ववत्'इति। हतादीनां धङ्लगन्तानां लृडयड नास्ति । “पुषादिद्य, तादि०”?
इति गणनिदंशात् तेन (अदोद्यो तोत्) इत्येव भवति । सिजपेक्षोत्र गुणो नाजादिपिदपेक्षः । तथा
व्रतादीनां यङ्लगन्तानां “न बद्धः इति इणनिषेधोपि गणनि्दशान्न भवति । ( वरीवत्ति-
स्यतीत्यादेव) । छपेस्तु गणनिर्दैशाभावात् “तासि च क्लप, इति इण्निषेधो भवत्येव । (च.
स्क्लृक्तासीत्यादि) । तादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ ७९० ॥
बत् ॥ वृत् सम्पूर्णा दय॒तादिर्बीतादिश्वेत्यशैः। वृतु वर्तन इत्यस्माद्धातोभूतेपि किप् ॥ गण-
श्रयक्तकार्यमाजो द्तादीन वृतादींश्च परिसमाप्यान्यानपि गणप्रयुक्तकायेभाज आह--
वट चेष्टायाम् ॥ एतदाद्यस्त्वकारान्ता उदात्ता अनुदात्तेतः पितश्च, तत्फलं घटेत्यादो
<पिद्धिदादिभ्योड”” इत्यङ् । घटादयः फणान्ता मितः, तत्फलं तत्रतत्र दशेयिष्यते ।
वटते । जघटे । घटितेत्यादि । जिघरिषते । जाधव्यते । जाघटटि । घटयति । अजीधरत् ) ।
मित्त्वात् “मितां हस्व" इति णावुपधाहस्वः, यदा तु ण्यन्ताच्िण्णमुलौ तदा शचिण्णसुलो-
दीर्घोन्यतरस्याम्> इति चिण्णमुल्परे णौ मितामुपधाया वा दी्धेशासनात् ( अधाटि अघटि
चाटम् २ घटम् २ ) इति भवति । अमितस्तु ब्रद्धिरेव । ण्यन्तात्स्यादिषु। चिण्वदिव्यपि
चा दीर्धः । ८ घरिष्यते । घारिष्यते । अधारिष्यत । अघरिष्यत । अधाटिषाताम् । अधटि-
वातास् । धारिषीष्ट । घरिषीष्ट । धारिता । घटिता ) ! चिण्ण्वदिटोसिद्धत्वात् “णेरनिटि?
इति णिलोपः ) चिण्वद्विडभावे गुणायादेशयोः कृतयोः (घटयिष्यत इत्यादि) कमेकततैयैप्येवम् ।
लदुडयेकवचने तु “णिश्ि? इति यक्चिणो निषेधादङि (अजीघटत स्वयमेवेति) भवति । “अचः
कर्मकर्तरि” इति चिण्विकल्पस्य ण्यन्ते न विषय इति प्रागेवोक्तम् । “वराद्यो मितः,
इति गणनि्दैशेन विधीयमानत्वान्मित्वस्य यङ् लुक्यभावात् न हस्वो नापि दीर्ध॑विकल्प
इति (जाघाटयति। अजाधादीत्यादि) भवति ।,(घटी) । अजन्ततत्वात्“जातेरख्लीवि षयात्,, इति
ङीष् । ( घटना ) । “वरिवन्दिविदिम्यश्चः, इति युच् । ( घटिका ) । “क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः”
इति क्वुन् । अपरे गणान्तराधीता इह पद्यन्ते तेषामिहोपात्त एवां मित्त्वं, ये त्वपूर्वा
य्यन्ते तेषासुपात्ते वानुपांत्ते वाथ मित्त्वं, तदुक्तं बोधन्यासे, के चिदिहेव पय्यन्ते तेषामुप-
सर्गादिना अर्थान्तरेऽपि सानुबन्धत्वं यथा (विधटयतीति,) अपरे गणान्तराधीता इह पय्यन्ते
तेषामर्थेन नियमः । यथा सुख चिन्तायामन्यत्र पठितो ऽत्र स आध्याने, आध्यानपुत्क-
श्ठापूर्वकस्मरणम् । ८ स्मरयति । अन्यत्र स्मारयति ) । अत्र तरद्धिण्यामपीदमेवाथेतत्त्वं
ल्थितम् । घाटयतीति घट सङ्गात इति चौरादिकस्य, तस्य हि मित्वं निषिध्यते । “नान्ये
मितो हेतौ", इति ज्पादिपञ्चकन्यतिरिक्ता अदेतो स्वां णिचि मितो न भवन्तीत्यर्थः । अत
श्व स्वाथे णिचि मित्वनिषेधाच्चेष्टायां मितत्वाधं तस्यायमनुवादो न भवति ॥ ७९१ ॥
` उ्यथ भयसञ्चलनयोः ॥ (व्याघ्रात् ज्यथते ) । *भीत्रार्थानां भयदेतुः* इति विभेत्यर्थानां
, च्रायत्यर्थानां च प्रयोगे भयहेतुः कारकमपादानमिति व्याघ्रस्यापादानत्वात्पञ्चमी । ( व्यथते ।
विव्यथे ) । ““न्यथो किटि” इत्यभ्यासस्य सम्प्रसारणं, न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्+* इति
यूर्वंस्य यणो यकारस्य सम्प्रसारणपरत्वात्सम्प्रसारणं न भवति, सम्प्रसारणडइति च सम्प्रसा-
रणभाविनीत्यथेः । अस्मादेव वचनसामथ्यात्पू्वं परस्य सम्प्रसारणं क्रियते पश्चादन्यस्य,
अन्न च वेलायामस्ति सम्प्रसारणपरत्वम् ! अथ वा “व्यथो किरि” इति सम्प्रसारणं हला-
दिशेषापवाद् इति परस्यैव प्रसज्यते न पूर्वस्येति न चोद्यावकाशः । ८ उ्यथितेत्यादि ।
विव्यथिष्यते । वाव्यथ्यये । वाव्यथीति । वान्यत्ति। ज्यथयति । अविन्यथत् ) घणि-
च्चिण्णसुरोरदाहा्यम् । न ज्यथत इति (अव्यथ्यः) “राजसूयः” इत्यादिना निपातितः। (अ-
च्यथी ) “जिरक्षि? इत्यादिना नन्पूर्वात्ताच्छीखिक इनिः । ( व्यथा ) । पित्त्वादङ् ।
१२ माचश
१३४ धातुचत्तो- [ प्रथ
( विधुरः ) । “विदिभिदि० इत्यत्र व्यथेः सम्प्रसारणं चेति वचनात्कुरचि सम्प्रसारणम् ।
८ विधुरः ) । “व्यथे; सम्प्रसारणं धः किच्च इति वचनाद्रचि सम्प्रसारणं थकारस्य
धकारः । व्यथ दुःखचरुनयोरिति दुगेः । भयचलनयोरिति प्रकाशः । तवर्गचतुर्थान्तोयं
दिवादौ ॥ ७९२ ॥
प्रथ प्रख्याने ॥ ८ प्रथते । पप्रथे । प्रथितेत्यादि । प्रथयति । अपृप्रथत् ) । *+अत् स्रु
दृत्वरप्रथन्रदस्तृस्पामू* इति चङ्परे णावमभ्यासस््रात्वं मित््वापवाद्ः । ( अप्रथि ।
अप्राथीत्यादि) घरिवत् । ( परथिवी ) । “प्रथेः पिवन्सस्प्रसारणं च इति षिवन् पित्तवान्
डीष् । पृथिव्या निमित्तं संयोग उत्पातो वा पाथिवः। “स्वभू मिषथिवीभ्यामणजो' इत्ति
अण । प्रथिव्या श्वरः परथिव्यां विदित इति वा पाथिवः। “तस्येश्वरः, “तत्र विद्वितदति
चः इत्यण्, “पृथिव्या जाजौ, इति प्राग्दीव्यतीयेष्वथंघु जाजो (पाथिवम् ।) अनयोः लिया
विशेषः । ( पाथिवा पार्थिवी । पृथुः ) । “प्रथिप्रदिम्भरस्जां सम्प्रसारणं सखोपश्चः, इति
कुप्रत्ययः सम्प्रसारणं च । सरोपवचनं शजत्यथेम् । प्रथोर्भावः ८ प्रथिमा ) । “प्रथ्वादिभ्य
इमनिल्वा"” इति इमनिच् । ^ ऋता हलादेः इति चकारस्य रशन्दः। इमनिजभावे "“इम-
र ताच्च रघुपूर्वात्, इत्यणि ( पाथिवम् ) । अन्न घोः पूरेत्वमिगवेक्षम् । तच्चेह द्योर-
चोरानन्तयंणावस्थानासम्भवादैकहखा व्यवधानमा श्रीयते । “वोतो गुणवचनात्, इति ङीषि
(प्रथ्वी) । गणमुक्त्वा गुणिनि वकतमानो गुणवचनः । अयं कथादावपि ¦ अत्र के चित्प्रथेति
ऋकारो पधमपि पठन्ति । यदाह वद्ध॑मानः । प्रथिकन्दि्चन्दिदृक्चादीनां घटादौ पाटः चिण्ण
मुखोव्रदधयथं इति । अत्र स्वामी प्रथेः सम्प्रसारणविधानमाषं मन्यते । पुरुषकारोपि थद्-
प्रथयत् तत्प्थिन्याः प्रथिवीत्वमिति श्रौतस्य निवंचनस्यादैपक्षेण्वाञ्जस्यमिति } अन्यथा
यद्पथयदित्येव ब्रूयात् । पुनश्वोक्तम् । अथापि प्रथेधेटदिपारे तत्फलं घटादयः जित इति षि-
त्वादडि सति प्रथेति रूपं द्रव्यमिति । व्यधादिस्थान्तः, पृथ प्रक्षेपइति चरादौ ॥ ७९३ ॥
प्रस विस्तारे ॥ ( प्रसते । पप्रसे । पिप्रसिश्ति । पाप्रस्यते । पाप्रस्ति)। डि तिपि
तिप्यनस्तेः" इति दत्वे (अपा प्रत् ) इति भव्रति सिपि “सिपि धातो र्ब? इति दत्वर्त्वयोः
(अपाप्रत् ¦ अपाप्रः। प्रसयति । अपिप्रसत् । अप्रसि । अप्रासीत्यादि । प्रसा ) ॥ ७९४ ॥
म्रद मदैने ॥ ८ श्रदते । मश्रदे । भ्रदिता। मिश्नदिषते। माश्रयते। माश्नदीति। मा-
ञ्रत्ति । म्रदयति । अमञ्नदत् ) । “अत् स्दत्वरप्रथच्रद"” इत्पादिनाम्याखस्यात्वं मित्वा-
पवादः । खदु: । “प्रथिन्नदि” इत्यादिना कुप्रत्ययः सम्प्रसारणं च । नेतेन खृद्धातारभावोनमा-
तव्यः तत्र संप्रसारणस्यान्याथें वक्तव्यत्वात् , सत्व एव हि ग्रदधातोश्ेदेत्या दिनिदंशोपपत्तिः +
शदोरपत्यं, (मादयम् ) “छुश्रादिभ्यश्च', इति ठक् । “ढे रोपोकद्रूवाः, इति उकारखोणः
{ मद्री ) गुणवचनत्वात् ङीष् । ८ खद्धिखा ) । कति “कणः इति हस्वः । ( म्रदिमा ) 1
पृथ्वादिभ्य इमनिचि ^र चतः, इति रः। तदभावे (मादेवम् ,) स्वादुश्दुन इदं (सोवादुश्द्
बम् ) ^ द्वारादीनां च" इति बृद्धि प्रतिषेध एेजागमश्च । खद क्षोद इति ऋकारोपधः कयादो॥७९९॥
स्खद् स्खदने ॥ स्खदनं विद्राबणसिति स्वामी । ( स्खदते । स्खदिता । स्खदयति ।
अचिस्खदत् । अस्खदि । ॐस्खारि ) । “स्खदिरवपरिभ्यां च इति मित्संदानिषेधस्य
वक्ष्यमाणत्वात् (अवस्खादयति । परिस्खायदति) इत्यन्न मित्वं न भवति । अपावपरिभ्य इकति
बोधिन्यासे प्यते । तन्मते अपर्खादयतीत्यत्नापि मित्वं न भवति ॥ ५५६ ॥
जि गतिदानयोः ॥ क्षज इति कोरिकः । ( श्चजजते । चश्च्ने । श्चज्ञिता । चिक्षल्ञिषते }
चाक्ष्यज्ज्यते । चाक्षङ्क्ति ) । क्षि “चोः कुः" इति ऊतये ““खरि च" इति चत्केम् ¦! अनु
स्वारपरस्वणां । ८ क्षज्जयति । अचक्षन्जत् । अक्षज्ञ । अक्चाजि । श्चजजश्चज्म् । क्षां
क्चाज्ञम् ) । मित्त्वसामर्थ्यादनुपधात्वेपि ““चिण्णसरुखोः” इति दीधविकल्पो भवतीति मेत्रेय-
सुधाकरादयः । क्षेति गुसुमत्वादडि सिद्धयति । एवमन्येषामपि संवोगान्तानां दश्चादीनां
दक्ष 1 ` प्रथमगणः, ६३५
नमित्वसासर्ध्यात् दीर्घविकल्पः.॥ ७९७ ॥ ` | ।
दश्च गतिशासनयोः ॥ बरृद्धिदो्रययोरनुदाक्तेदयं पठितसूतस्येहा्षिरोषे मित्त्वार्थानुवादः 1
( दक्च॑पति । अददश्चत्। अदाश्चि। अदक्षीत्यादि ) ॥ ७९८ ॥
` क्प कृपायां गतो ॥ ८ ऋपते । चक्रये । रपिता । चिक्रपिषते । चाक्रप्यते । च।क्रि ।
क्षयति । अचिक्रपत् । भक्रपि । अक्रापीत्यादि )। अस्येह पाठो सि्ा्थैः । न तु वित्त्वा-
शैः । यतः क्रपेः सम्प्रसारणं चेति भिदादििपाटात् तत्फर्मङ सिद्धयति ('कपेति । कृपाणः ) `
“त्यजियुधिच्रयेः किच्च" इत्यानर् बहुर्कादस्मादपि । (कृषणः) बाहुल कादेव क्युन् अस्मा-
दपि । (छ्पीटः) । ““कुकृपिर्यां कीटन्» इति कीटन् । अत्र “कपो रोलः » इति रत्वा भावा
कृपिस्थाने क्रपिः परितव्य इति “कृपो रो रः” इत्यत्र भाष्यादौ स्थितम् ( कूरः ) ।
खर्जपिञ्ादिभ्य उरोख्चावित्यत्रापि क्रपिग्रहणादूरः। कृपाणादौ बाहुर्कात् सम्प्रसारणम् 1
यद्रा से एववेते क्पेरेव रुत्वाभावो बहुवचनादिति खत्वसूत्रे उक्तम् ॥ ५५९ ॥
कदि क्रदि कलदि वैक्लव्ये ॥ अत्र क्षीरस्वाम्येवं परित्वाह । वड्खव्य इति चन्द्रः । कटं
रः उदेति नन्दी अनिदितमाह । ' मैत्रेयस्तु कदिक्रदी द्वाविदितौ परित्वा कटङ्कदेति द्वा
चनिदितावाह । तत्रेदितोरन्त्यः सरेफ. आद्यो नीरेफः, अनिगितोस्त्वाद्यः सरेफः, अपरो ल-
कारवान् । वद्ध॑मानोपि मेत्रेयवल्लकारवन्तमिदितं चापसत् । यदाह । प्रथिकऋन्दिद्धन्दिस्य.
न्दीनां घटादौ पाठः चिण्णमुरोर्द्धयशं इति । अत्र कटिक्रदिद्धदीनामाह्वानरोदनयोः परस्मे-
पदिषु गतानां पुनरिहापि पाठो न केवरमित्त्वाथैः किं त्वात्मनेपदिषु पाठसामथ्यात्तद्थेमपि ।
८ कन्दते । चकन्दे । कन्दिता । चिकन्दिषते । चाकन्यते । चाकन्ति । कन्दयति । अचक-
न्दत् । अकान्दि, अकन्दि । कन्दकन्दम् । कान्द॑कान्दमित्यादि!) । क्षजिवत् । मित्त्व .
सामर्ध्यादनुपधायामपि दीधेविकल्पः। एवं ( ऋन्दते । क्लन्दत इत्यादि ) । अनिदित्पाठे
€ कदयति 1 अकादीत्यादि । एवं कऋरदते । क्ख्दत इत्यादि । कन्दम कन्दरः ) । बाहुलका -
दलः । (कदली; । गोरादित्वानूडोष् ॥ ७६२ ॥ |
` ` जित्वरा सम्भ्रमे ॥ ( त्वरते । तत्वरे । त्वरिता । तित्वरिषते । तात्वर्येते । तातूति ।
तातूैः । तातरीषि। ताटूषि। तात्थैः। तात्वरीमि । तानमि ) । *ज्वरत्वर* इत्युप-
धावकारयोः कौ खादावनुनासिकादौ च क्षणिकङिति उद् । ोटि हेरपित्त्वान्ितत्वादूढि
- € ताति । त्वरयति । अतत्त्वरत् ) “अत् स्दृत्वर" इत्यभ्यासस्यात्वम् । इत्वापवाद्ः ।
( अत्वरि । अत्त्वारि । त्वर॑त्वरम् । त्वारंत्वारम् । तूणः । त्वरितः ) । “रप्यमत्वरा'” इति
निष्टायामिडविकल्पः । अस्यादित्त्वमात्मनेपदमात्रफलमिति मत्रेयहरदक्तादयः । अन्ये त्वा-
दिवं यङ्लुकीडभावाथेमाहुः । नहि तत्र “रूयमत्वर इतीड्विकल्पः । एकाच इति तत्रा-
नुवत्तेनादिति । तेषामयमभिप्रायः । “आदितश्च इत्यत्राव्यभिचारण्देकाज॒ग्रहणं न सम्ब-
ध्यते । न चावयवे चरितार्थमादित्त्वं यङ्लुगन्ताथेमपि स्यात्, तस्य धात्वन्तरत्वात् ।
त्वरतेरा दिवं नावयवे चरिता्थैमिति सामर्यायङ्लगन्ता्थैमिति । मैवम् । प्रयोजनकल्पना-
यामयमेव प्रकार इति नियमाभावात् । यदादित्त्वसामर्थ्यादिङविकल्पेनेकाजिति सम्बध्यते
तेन तत्र त्वरिग्रहणं यङ्लगर्थ प्रकृतौ त्वादित््वात्प्रतिषेध एवेति वक्तुं शक्यते । एवं हि
आदिं प्रङृत्यथमेव मवति ! तस्मान्मेत्रेयाद्क्तमेव ज्यायः । ( तुः । तूरौ ) । “ज्वरत्वर?
इत्यृदट् । घटादयः षित उदात्ता अनुदात्तेतः । षित्फलमङ्दाहतः ॥ ७६३ ॥
एवमात्मनेपदिनः समाप्य परस्मेषदिन आह ॥
ज्वर रोगे ॥ एतदादथः फणान्ता उदात्ता उदात्तेतः । ( ज्वरति । जन्वार । ज्वरिष्यं-
-ति । ज्वरतु । अज्वरत् । ज्वरेत्. । ज्वयाँत् । अज्वारीत् ) । “अतो लान्तस्य' इति वृद्धिः ।
{ जिज्वरिषति । जाज्वर्येते । जाजूत्ति । जाजृततैः । ज्वरयति । अनजिज्वरत्. । अज्वरि ।
अन्वारि । इत्यादि । ज्वरितः । जः । जुरौ । जरः ) । “जरत्वर इत्यूठ. । ( संज्वारी ) †
१३६ धातुवृत्तो-- ` [ गड
५सम्प्रच, इति षिनुण् । “सजार्थानाम्' इत्यत्र अज्वरेरिति वचनात् कर्मणि षष्ठी न्
भवति । चोरं ज्वरयति रोगः ॥ ५७६४ ॥
गड सेचने ॥ ( गडति । जगाड । गडिता । जिगडिषति । जाग डयते । जागडिड +
गडयति । अजीगडत् । अगाडीत्यादि । गडयस्यास्तीति गड़लः ) ।. “सिध्मा दिभ्यरचः?
इति च् ¦ अत्रेव पाठात् बाहूरकात्. वा उप्रत्ययः । ( गजरी ) । गौरादित्वात् ङीष् । कण्टे
गडुरस्य गड्कण्ठः । सक्चम्याः पूवेनिपाते [ गडवादेः परवचनम् ] -इत्युक्तत्वात् सक्षम्यन्तस्य
पूवेप्रयोगो न भवति । अत्र वृत्तिः। कथं वेगडुरिति, [ प्राक्चस्य चाबाधो ऽन्वाश्येय ] इति ।
“अमूद्धं मस्तकात्? इति अलुक् । (गण्डतीति) वद्नकदेशे गतम् ॥ ७६९ ॥
हेड वेष्टने ॥ हेड अनादरइति आत्मनेपदिषु गतः, तस्य परस्मैपदिषु अनुवादसामर्थ्यात्
परस्मेपदमपि भवति । अन्यथा घटादयः पित इत्यस्यानन्तरं परस्मेपदिभ्यो ज्वरादिम्यः
शूवंवदिति धात्वन्तरं नाशङ्यम् । यत इदितोनुवादेपि मित्त्वात् हस्वत्वेन भाव्यमिति त्ख
शाजुबन्धोयमनुवादः । ( देडति । जिदहेड । हेडिता । जिहेडिषति। हिडयति । अजीहिडत् )।
अत्र मितां हस्वो भवन् “एच इग्ध्रस्वादेशे” इति नियमात् आन्तरतम्यादिकार ¡एव हस्वो
भवति । अत एव हस्वविधानसामर्यात्पुनगंणो न भवति । (अहिडि,। अहीडीत्यादि) । चि.
ण्णसुलोर्दीध विकल्पे “असिद्धवदन्न ०” इति हस्वत्वे नासिद्धत्वं व्याश्रयत्वाण्णिमान्राश्रयोः
दीधेविकल्पः। एवमाद्यथ हि तत्रादिग्रहणमन्यथा हस्व एव विकल्प्येत । अनादरार्थस्यः
हेडथति ) ॥ ७६६ ॥
( वट भट परिभाषणे ॥ वट वेष्टने । भट ताविति पठितयोः परिभाषणे मित्वार्थोयमनुवा-
दः । ( वरयति । भटयति । अवटि । अवाटि । अभटि । अभारि ) । अत्र षुरुषकारे वटेत्या-
दिबहुषु दश्यते इति ॥ ७६८ ॥
नट वृत्तौ ॥ पूर्वत्र नृनिर्नाव्यमित्युक्तत्वात् इड नतिशब्देन ततोन्योर्थो रृत्तनृत्यलक्षणः ।
चलनादिलशक्षणङ्चोच्यते । अत्र मेत्रेयः । गतावित्येके । नतावित्येके । स्वामी च नताविति
परित्वा नटयति शाखामित्युदाहत्य वृत्तो नाटयतीति । (नटयति । अनटि । अनादीत्यादि )।
अयं णोपदेशा इति प्रागुक्तम् ॥ ७६९ ॥
क प्रतिघाते ॥ ( स्तकति । तस्ताक । स्तकरिता । तिस्तकिषति । तास्तक्यते । तास्त-
क्ति । स्तकयति । अतिष्टकत् । अस्तकि । अस्ताकि ) अत्र दन्त्या दिरपि छ चित्पय्यते । तत्
षोपदेद्रारक्षणविरुढम् ॥ ७७० ॥
चक तक्तो ॥ ( चकति । चचाक । चकिता । अचकीत् । अचाकीत्। चकयति। अचीच-
कत् 1 अचकि । अचाकि ) अस्यात्मनेपदिषु पठितस्य परस्मेपदिष्वनुवादात्परस्मेपदं देडति-
वत् । अत्र स्वामी । अयं तृिप्रतिधातयोः पूवं पठितः तष्िमात्र इत्यथंपाटं व्याल्यास्यत् ।
क्ाकटायनस्तूमयत्रोभयाथत्वमाह । धनपारस्तु पुनर्यथास्वामि परठत्वा पूवं परितस्यायम-
नुवाद् इति आत्मनेपदसुदाजहार । तन्मते परसूमेपदिष्वनुवादो व्यैः स्यात् ॥ ७७१ ॥
कखे हसने ॥ ( कखति । चकाख । चकखतुः । कखिता । अकखीत् ) । एद्ित्तवाद्ङरद्धय-
भावः । ( चिकलखिषति । चाक्यते । चाकक्ति ) कखयति । अचीकखत् । अकखि । अका-
खीत्यादि ॥ ५७२ ॥
रगे शङ्ायामरू ॥ लगे सदड्धो ॥ ( रगति । र्गतीत्यादि ) कखिवत् । ( खग्नः ) । “श्ुन्ध-
स्वान्त” इति अनिटत्वं निष्ठायां निपात्यते । अन्यत्र (रुगितम्) । रङ्गतिर्ङकती गत्यथखु
गतो. ॥ ५७४ ॥ र
हगे गे षगे ्टगे संवरणे ॥ क चित्कोशे स्थगे इति दन्त्यादिरपि पथ्यते । तत् षोपदेश-
रक्षणविरुूढम् । ८ हगति । जहाग । अह गीत् । जिहमिषति । जाहाग्यते । जाहक्ति । हग-
यति । अज्हिगत् । अष्ागि । अहगि । एवं हगतीत्यादि । सगति । ससाग । सेगतुः ।
नै
|
।
कगे ] प्रथमंगंशः। { ध १२७
सेगुः ) । आदेशादित्वमनेमित्तिकं न तु छिण्निमित्तिमिति एत्वाभ्यासलोपौ । (असीत् ।
सिसमिषति । साक्षग्यते । तास्थक्ति। स्थगयति। अतिस्थगत्। अस्थगि अस्थागीत्यादि) ७७८
` को नोच्यते ॥ अत्र मैत्रेयः । अस्यायमथं इति नोच्यते । क्रियासामान्यमै इत्यर्थः ।
इह राख कगे नोच्यते इत्येके । स्वामी तु अस्यायमर्थं इति नोच्यते । अनेकार्थत्वात् इति,
नोच्यत इति, योथस्तत्राे कगे इत्येके । कगेत्यक्तत्वात्करियासामान्यमस्याथ इत्याहान्ते ।
(कगतीत्यादि) । कखाद्रयो ऽ्टावेदितः ७७९ ॥ |
अक अग कुटिलायां गतो ॥ ( अकति । आक । अकिता । मा भवानकोत् । अचिकिष-
ति । अकयति । मा भवानचकत् । मामवानकि । मामवानकीत्यादि) । अङ्कतहति रक्षणाथं
गतः । (अगतीत्थादि 2) अकिवत् । अङ्भतोति गतो गतम् ॥ ७८१ ॥
कण रण गतौ ॥ (कणतीत्यादि । अकणि । अकाणीत्यादि । एवं रणतीत्यादि) । [ का-
५८ वा] इत्युपधाहस्वविकल्पो न शङ्कयः, हस्वभाविन्या उपधाया एवाभवात् । कणतिर-
शती ह । गतौ एतयोः (काणयति । राणयति) ॥ ५७८३ ॥
` क्षण शण श्रण दाने च ॥ चणिश्रणोश््चौरादिकयोर्हैतुमण्णिचोभावात् स्वाधं तु णौ “नान्ये
मितो हेतौ, इति मित्त्वनिषेधान्न तयोरिमावनुवादाविति धात्वन्तरापरेतौ । (चणति । चचाण ।
चेणत्तुः । चणिता । अचणीत् । अचाणीत्। चिचणिषति । चञ्चण्यते । चज्चण्डि । चञ्चण्डः ।
चणयति । अचीचणत् ¦ अचणि । अचाणि ) इत्यादि । एवं (शणति । श्रणतीत्यादि) । शण-
तावित्यन्ये। अन्त्यौ . तारव्यादी ॥ ७८६ ॥
` अधित हं हिसार्थाः ॥ ( श्रयति । शाश्राथ । श्रथिता ।शिश्रथिषति । शाश्रथ्यते ।
शाश्चत्ति । श्रयति । अशिश्रथत्। अश्नरधि । अश्राथि। एवं कथति । क्र्थति ) कथेस्तु “जा-
सिनिप्रहणनारक्राथइतिनिदै शान्मित््वेपि वृद्धिरिति वृत्तितन्याख्यानेषु । (कथयति रोरस्येति)
मवति। मित्त्वफल' तु (अक्रति अकाथीत्यादो) “चिण्णमुरोः” इति दीर्षविकल्पः । तथा “जा-
सिनि इत्यत्र हरदत्तः । घटादिपाटस्तु घटादयः षित इत्या तिदेशिकोऽङ्यथा स्यात् ““चिण्ण-
मुरो" इति दीधविकर्पश्च यथा स्यादिति । ननु घटादयः षित इति मध्यै सूत्रणात्पू वं षामेव
रित्त्वं न परेषामिति कथं रित्त्वमूक्तम् । सत्यम् । अत एव किरापरितुष्यन् स्वयमेव दीर्धै-
विकल्पप्रयोजनमाह । एवं च दीघेविकल्पशचेति च शब्दो वार्थो व्याख्येयः । अत्र न्यासे क्रा-
थीति विङ्ृतनिदंशस्य प्रयोजनं मित्वेपि वृद्धिः । तत्रेव षष्ठीत्युक्त्वा,चडन्ते वृद्धय भावाच्योर-
मचिकथदित्युक्तम् । तत्र शेषाधिकारात्पुनः समासनिद्रत्तये पुनः रोषे षष्ठीविधानमिति शेष-
विवक्षायां पष्टी दुवांरा, कमैविवक्षायां द्वितीया स्वतः सिद्धेति नेदं प्रयोजनम् । क्थ हिंसाया-
भिति युजादौ स्वरितेदिति देवः। अयमात्मनेपदीति शाकटायनः । “जासिनि? इत्यत्र क्रा-
ति निपातनादब्द्धिरिति वदतां वृत्तिकारादीनां नायं धातुरेवास्ति ॥ ७८९ ॥
चन च ॥ हिसायामिति शेषः । (चनति । चनयति । अ चनि । अचानि) ॥ ७९० ॥
वनु च नोपलभ्यते ॥ न केवरं कगे, यावता वनु च नोच्यत इति स्वामिनोच्यत इति गतौ
वाख्यातम् । उदित्करणसामर््यादयमन्यो धातुः, न तानादिकस्यायमनुवादः, क्रियासामान्ये
मित्त्वमात्राथं द्यनुवादादिति तानादिकण्वानुवाद्यः, न पुनः शब्दाथैः संभक््यार्थो वावगतो
वनतिरिति, कोयं नियमः । तेन क्रियासामान्येपि वेनतीत्याति भवति । ¦ अस्योदित्वाद्धात्व .
वगतिः वान्तमिति। इदं च मित्त्वं ^र्खाखावनुवमां च", इत्यनुपसष्टानां विकल्पस्य वक्ष्यमा-
` शत्वात्सोपसगा, (प्रवनयति । प्रावोवनत् । प्रावनि । प्रावानोत्यादि) ॥ ७९१ ॥
1 ` ज्वर दीक्तौ ॥ ज्वर दीक्चाविति परिष्यते, तस्य मित्वार्थोयनुवादः । इदमपि मित्त्वं सो.
यं, “ज्वलह्वलनमामनुपसर्गाद्रा?, इति अनुपसष्टानां विकल्पस्य वक्ष्यमाणत्वात् ।
{भ्रज्वलयति । प्राज्वालि । प्राज्वरीत्यादि ) ॥ ७९२ ॥ | |
` हर ह्य चलने ॥ इमौ च सोपसर्गाविव नित्यं मित्वं प्रयोजयतः । ज्वरुतिवदनुपखश्यो-
-१३८ धातुचृत्तो- | [ स्च
चिकेर्पस्य वक्ष्यमाणत्वात् । (हरति । जह्वार । हृखिता । अह्वारीव् ।) “अतो ल्रान्तस्य?
: इति नित्यं बृद्धि: । (जिह्खिषति । जाह्वस्यते । जाह्स्ति । विह्वख्यति । ग्यह्वलि ! व्याह्वा
खीत्यादि एवं हृरूतीत्यादि) । किगह्वल्यतीत्यत्र [यवरुपरे यवला वा] इति यवलपरे हकारे
परे मकारस्य पक्षे यवरविधानात्सानुनासिको वकार उदाहायैः । (किम् ह्वख्यति । कि हरप-
ति। कि ह्यख्यतीत्यत्र) शमपरे वा इति मकारपरे ह कारे परे मकारस्य पक्षे मकारविधाना
न्मकारोप्युदाहायः ) ७९४ ॥
स्मर -अध्याने । स्र चिन्तायामित्यस्याध्याने भित्त्वार्थोऽनुवाद्ः। आध्यानसुत्कण्ठापू्वे कं
स्मरणम् । (मातः स्मरति । मातुः स्मरयति । अस्मरि । अस्मारि । उग्नाध्याने स्मारयति)
“अधीगथे ०” इति कमेणि षष्टी । अधीगर्थाः स्मरणार्थां इत्युक्तम् ॥ ७९९ ॥
दुभये ॥ अन्न देवधनपार्पूणचन्द्रा असुं धात्वन्तरमाहूुः । मैत्रेयस्तु ड विदारणडति ऋूया
दिः, तस्य मित्वाथं पाठः । (दणन्तं प्रयुङ्क्ते द्रयति । भयादन्यत्र दारयति) 1 धात्वन्तराभ्यु-
पगमे द्रतीत्येके इति क्षीरस्वामी । पुनदैरतीत्युदाहत्य कैयाटिकस्यैव मित््वार्थमिहाचुबाड
इत्येक इत्याह । तत्राभरणकारो ऽस हस्वान्तं धात्वन्तरं परित्वा “अवस्टृत्वर? इत्यत्रापि
हस्वान्तं पठन् णौ चडि अदद्रदित्युदाजार । तदसत्। तत्र दीरघान्तपाठस्या विगीतत्वात् ,
द् बिदारणद्ति व्याख्यावृभिरूपादानाच्च । कि च हस्वान्ताभ्युपगमे ““गद्रां हस्वो वा"इक्ति
इणातेविकल्पेन हस्वविधानमनथेकं स्यात् , यतः हस्वान्तादस्मात् छिरि विदद्रतुरिति यणादे
च्चे सिध्यति विदद्रतुरिति च दणातेः ““ऋच्छत्यताम्? इति गुणे । न च. विदारणे खूपद्वया्भं
हस्व विकल्पनं स्यादिति वाच्यम् । धातनामनेकाथेत्वेन अस्यापि विदारणे बृत्तिसंभवात् ।
तथा च श्णातेः तन्न विशशारतुरिति भविष्यति विशश्चतुरिति श्रा पाक इत्यल्य, न चाथेभेदो
धातूनामनेकाथंत्वादिति ग्रहणं प्रत्याख्याय ह स्वाथेमुक्तम् ॥ ७९६ ॥
नू नये ॥ ( नरयति । अनरि अनारीत्यादि । अन्यत्र नारयति ) । भत्रेयस्तु नाञुमि
च्छति यदाह नृ नय _इत्यप्येके इति ॥ ७९७
श्ना पाके ॥ शनौ पाकदत्यग्र कृत्वात्वत्य तस्य श्ना इत्यादादिकस्य च सामान्येनेदमनुक
रणम्, लुग्िकरणाल्ग्विकरणयोरिति श्ायतेः, रक्षणप्रतिपदोक्तयोरिति । रातेः । अत्र सर॑
पाको विकरिखित्तिरिति केयटकारादयः । (श्नपयति । अश्रपि । अश्रापीत्यादि) । विक्ठेद्यती-
त्यथः 1 पाकादन्यन्न (श्नापयति), स्वेदयतीत्यथेः \ धातूनामनेकाथत्वात् स्वेदे वृत्तिः ॥७९८॥
मारणतोषणनिशामनेषु ज्ञा ॥ एषु जानातिमिद्धवति । (परं संपयति) । मारयतीत्यशैः ।
(विष्णौ विह्धपयति), संतोषयतीत्यर्थः । (प्रज्ञपयति रूपं) दशेयतीत्य्थैः । कौमाराणां मतेनात्र
सोपसर्गाः प्रददिताः॥ अन्यन्न हापयति बोधयतीत्यथः । नेह निशामने ज्ञापनमात्रं किं तु चुः
साधने जानं, शम लक्ष आरोचन इत्यस्य हीदं रूपम् , आलोचनं चश्चुविच्लाने प्रसिद्धम् । उक्त
चेवं ब्रृहिकारादिभिः । “त्यदादिषु च्योनारोचने कञ्च" “परयार्थैश्वानालोचने", इत्यादौ मेत्रे-
यपुरुषकारादिष्वपि निशामनं चक्षुविक्ञानमिति स्थितम्। अत एव न्यासे ““इलाघन्डृङस्था ०?
इत्यत्र ज्ीप्स्यमान इति मारणादिषु पठितस्य घटादेः देतुमण्णिच इत्युक्तवा अथ वेत्यपरितो- `
घात् ५5 पमिच्चः' इति चौरादिकस्य स्वाथ णाविति प्रक्रियान्तरञुक्त, चौरादिकस्य ज्ान-
त्तापनयोवेत्तेत इति तत्रेव वक्ष्यते, तेन ज्ञापने पयति, यदव्तापयेदित्यपि स्यादिति । मैत्रे
योपि इहान्यत्र जपयति ज्ञापयतीति रूपद्वयं भवति । तथा च देवः । जानातीति ईनि सिद्ध
क्षपयति तु पुन्मारणादौ घटादौ णौ मित्त्वेपीदमेव ज्ञ {नमिति पदं ज्ञापने मारणादौ । तेनाथी-
का पनेथं सपयतिपदवत् क्तापयेदित्यपि स्यादिति, तथा मेत्रेयोपि इहान्यत्र ज्ञापयति स्वा-
मिनमिल्युदाहत्य चुरादौ “पमि” इत्यत्र जपथतीति मितुदाहत्य ज्ञापने मारणादिषु
चाभिधानमस्येत्याह । अत्र चन्द्रः । “मारणतोषणनिशानेषु" इति वद्धंमानश्चेवं परित्वा
निशानं तीक्ष्णीररणमिति चाभिधाय निशामन इति के चित् निशामनं दशनमिति । स्वामि-
:चकि ] ` श्रथमगणः। | १३९
श्चाकटायनौ वरधमानवदेव, तत्न प्रज्ञपयति शरमित्युदाहरणं, तीक्ष्णीकरोतीत्यथेः । अत्र मित्त्वं
-बोधिन्यासकारो न सहते । यदाह प्रचीनास्तु निशान नेच्छन्तीति । एवं काङयपसम्मताका-
सदथोपि, इति मेत्रेया्यङ्ीकृतो निशामनपाठ एव ज्यायान् । यत्तक्तं “इलाधन्हु ङ” इत्यत्र
ज्ीप्स्यमानो कपयितुमिष्यमाणो बोधयितुमभिप्रेत इति वृ्तिप्रन्थसुपादाय हरदत्तन निशामनं
्ानमात्रं न चक्ुरविज्ञानमेव, यदाहबोधयितुमभिप्रेत इति, कथं तहि प्रयुज्यते तज्जापयत्या
चायः । विज्ञापना भवेषु सिद्धमेतीति । तस्माजि्चानेष्विति पाठः, शो तनूकरणे, स्युद् ज्ीप्स्य-
मानो जपयितुमिष्यमाण इति प्रयोगः “लप मिच्च" इति चुरादिणिजन्तस्येति नात्र ज्ञापयति-
प्रयोग उपोब्दलं निशानमिति पाठाङ्ोकारस्येति, यदस्माभिरुतत्सिद्धिरन्यभरेवादौ साधिता ।
अपरे तु प्रतिपन्ना निशामन॑ज्ञापनमाननं ज्ञापयति प्रयोगो ज्ञा नियोग इति चौरादिकस्य धात्-
नामनेका्ैत्वात् इति, अनेकाथेताङ्गीकारे ज्ञान इव मारणतोषणयोरपि ज्ञापयतीति स्यात्,५९९
कम्पने चिः ॥ चर कम्पन इति ज्वरादौ तस्य मित्वा एवानुवादः । (चलयति शाखा-
म् )। कम्पयतीत्यथ : । अन्यत्र शीरं चारयति, अन्यथा करोतीत्यथे इति स्वामी । सूत्रं चा-
ख्यति, क्षिपतीत्यथं इति सुधाकरः ॥ ८०० ॥
छदिरूजने ॥ उजेनं प्राणनं बलनै वा, उजं बरुप्राणनयोरिति हि धातुः { छदि अपवारणे
इति योजादिकस्य स्वार्थं णिजभावे मित्वार्थोयमनुवादः । धातनामनेकार्थं त्वात् उने बरृत्तिः।
(छन्त प्रयु छदयति । बलवन्तं करोतीत्यथेः )। .अन्यत्र छादयति, अपवारयन्त प्रयु इ-
त्यथः । यदा च छाद्यतीति स्वां ण्यन्तस्तदा बरोभवति प्राणीभवति, अपवारयतीत्यथ \।
अत्र बरप्राणनयोरपि “नान्ये मितोहेतौ» इत्यमित्वम् । अत्र स्वाम्यादयः छदि ` सेवरणद्रति
चौरारिकं छदेत्यनिदितं पठन्तः, तस्यायमूर्जने मित्वा ऽनुवाद इत्याहुः । तदयुक्तम् । त~
स्यानिदित्पाटेपि नित्यण्यन्तत्वात् कर्तरि णिचो भावात् स्वार्थीपि णौ “नान्ये मितः इति
मित्वं निषिद्धमेव । अत्र देवः । छदि धात्वन्तरं मन्यते ! यदाह यो वा णावपवारणे छदत-
इत्येकं द्वितीयं वदनन्यं छादयति छदयति पुनः स्यादूर्जनेथं मितं इत्यादि, चौरादिकस्यैव
स्मरत्यादिवत् अनेकाशत्वाऽङ्ीकरणात् उजेनेपि छदतीति सिद्धे धात्वन्तराऽङ्गीकरणं परस्मे-
पदमेव यथा स्यादिति तन्मतम् । अनुवादे हि तस्य स्वरितत्वात् छदत इत्यपि स्यात् । यद्य
प्येतत्फरूं भवति अथाप्यन्यत्र पठिताना मिह पाठो मित्वमात्रफल इति घटतौ व्यवस्थापित
त्वाव प्रथक् धातुत्वं न सुरखुभम्। कि चेह धातु निरदेशाथमिकारनिदंशादवद्यमनुवा दत्वमेष्ट-
व्यम् , यत्फखमुक्तं नित्यं परस्मेपदमेव यथा स्यादिति तच्छाकटायनमतेनेव प्रयोजन, यतः
चौरादिकः परस्मेपद्ेव ॥ ८०१ ॥
` जिद्वोन्मथने खडः ॥ कूड विखास इति पठितस्य मित्त्वार्थोथमनुवादः । उन्मथनं ज्ञाप-
नम् । अत्र मैत्रेयस्य जिह्वाया उन्मथने इति मतम् । यदाहं ख्डयति जिह्वामिति । अयमेव
` पक्षो क्चल्यापि । पुरुषकारे त॒ जिह्वया उन्मथने र्डयति जिह्वयेत्युक्तं भवति । अपरे तु
जिह्वा चोन्मथनमिति समाहारदन्द्रं व्या चक्षते, जिह्वाशब्देन तद्विषयो व्यापार उच्यते । अत्र
चोन्मथने चेति रूडयति शानु, रुडयति दधि चेति भवति । धनपारस्त्वेवं परित्वा आर्याणां
जिह्ोन्मथनयोरिति पाठ इति । स्वामी तु जिद्वोन्मथनयोकंडीति, मन्थनमेव मथनम् ,अस्यच्न
खाडयति पुत्रम् । चल्यादीनां त्रयाणामिकारो धातुनिदंशाथ: ॥ ८०२ ॥
मदी हषेगलेपनयोः ॥ दैवादिकस्य मित्वार्थोयमनुवादः । (मदयति )। हर्षयति ग्टेपयति
चेत्यथ : । गटेपनं दैन्यमन्यत्र (मादयति)+चित्तविकारमुत्पादयतीत्यथः। विनमादयत्यक्षरव्यञ्
नानि स्पषटमुच्चारयतीत्यथं ; । तथा च प्रातिशाख्यम् । उपलन्धिविमाद् इति, अक्षरज्यञ्ञ-
नानामिति शेषः ॥ ८०४ ॥ _ `
ध्वन शब्दे ॥ भाव्ययं मित्त्वाथेमनृद्यते । (ध्वनयति घण्टाम् । अनत्र ध्यानयति)अस्प-
शाक्षरसुच्चारयतीत्यथः । तथा च प्रातिश्चाख्यमक्षरव्यज्ञनानामुपरब्धिध्वेनिरिति । अच्र
` १४० धातुढ्त्तो - [ शम
भोजः । दक्िवििस्खलिरणिध्वनिस्वनित्रपिश्षपयश्चेति पाट । तत्र ध्वनिर्वद्धंमानानुसारेण
पठितः, उदाहृतश्च । तथा रणिरपि । दल विदारणे । संवरणे, स्खल संन्चलने, त्रपूष् ल्नाया-
-मिति!गताः । तेषां णौ द्यति, वर्यति, स्खलयति, !त्रपयतीति । ` क्षपयति क्षे क्षयदति
वक्ष्यमाणस्य कृतात्वस्य पुकि निर्द॑शः । तथा च सुधाकरः । षे क्षये णिचि पुकि भित्वे क्षप-
यतीति । स्वन अवतंसने । स्वनयति, अन्यत्र स्वानयति । अयं शब्दाः पठिष्यते । अत्र मै-
च्रेयः । ध्वन शाब्दे । स्वन अवतंसनहत्येकडति ॥ ८०९ ॥ ,
` *षटादयो मितः ॥ मित्संजका इत्यरथः ॥
““जनीजृष्क्नसुरञ्जोमन्ताश्च", ॥ चदान्देन्मित इत्यपकृष्यते । जनी प्रादुभवि, जृष् वयो-
हानो । क्नसु हरणदीप्त्योः । दिवादयः, रज्रागे । भूवादिश्च । अम् शब्दो ऽन्तं येषां ते
अमन्ताः, यथासम्भवं सु विकरणेशु ते च मितः । ( जनयति । जरयति ) । जुषिति षिति-
देशात् ज॒णातेरमित्त्वात् (जारयतीति)। बोधिन्यासादो मैत्रेयो ज॒गातेः स्थाने खु इत्येक इति
चतुथांदि च वक्ष्यति । ( क्नखयति । रजयति स्गान् , रमयतीत्यर्ः ) । [ रज्जेर्णो खगरम-
ण उपसंख्यानम्.) इति नलोपः । गादन्यत्र नरोपों न भवति रञ्जयति पक्षिणः। तथा रमणा-
दन्यत्र न रोषः । रज्यति खगान् तृणादिदानेन । नरोपाभावे मित्वफलम् (अरञ्जि, अराज्जी-
त्यादौ ) “चिण्णसुरोः” इति दीर्घः । अमन्ताः खल्वपि क्रमयति, गमयतीत्यादिि । अच्र के
चित् । “जनीजृष्णघ्ु› इति अककारं सूत्र पटन्तः षकारमुत्तरधातोरादि व्याचक्षाणः देवा-
दिकस्य निरघना्ैस्य स्नस्यतेः स्न्तयतीति भित्वमा हुः । तथा च दिवादावात्रेयमेत्रेयौ ष्णसु
नि भिदिति
- १ ॥ ज्वल्छदी्ां वा मित्त्वं भवति उपसर्गात् परेषां नायं
विकल्प इत्यथैः । क चित्त पयते । ज्वं लनमोऽनुपसर्गाद् वेति । तत्र न क्लेशो मित इति
सम्बन्धः । ज्वलादीनां पूर्षाडात् पातिः, न्मेस्त्वमन्तत्वात् । (ज्वरयति ज्वरयति । हल
यति, ह्वार्यति । दलयति, ह्याखयति । नमयति, नामयतीति )। उपसखष्टे तु नित्ये मित्त्वे
प्रज्वलयतीत्यादि । उन्नामथतीति प्रयोगो घनन्तात् “तत्करोति, इति णो । एवमन्येषाम-
पीटशां निर्वाहः । “मितां हस्वः^इति बृत्तौ “वा चित्तविरागे" इत्यतो बत्यनुवरत्तर््यवस्थि-
तविभाषाविन्ञानाच्च संक्रामयतीत्यादिसिद्धिरिति । यत्त॒ सुधाकरोक्तं॑घजन्तादुत्कामरब्दाव्
“तत्करोति? इति णिचि उत्करामयतीति, तदयुक्तं, “नोदात्तोपदेशस्य इति बृद्धिनिपेधात्,
उत्करामशब्दस्येवा भावात् ॥
““गखास्नावनुवमां च” ॥ अनुपसरगाद्विति वत्तेते । पूववत् व्याख्यानमत्रापि । अच्रापि
पूषेवत् क्रं चित् रलास्नावनुवमश्चेति प्रथमान्तं पट्यते । रके हर्षक्षये । अच्र स्नेति षणे शौच-
वेष्टनयोरिति वक्ष्यमाणस्य ष्णा रोच इत्यादादिकस्य च, श्रा पाक इत्यत्रोक्तन्यायेन । वनु च
यत इति इह पठितो वनतिः अनन्तरस्य विधिरिति न्यायादनृ्यते न तु तानादिको वनो-
तिः । वम उद्विरणे । अमन्तः । तदयं वन्वमोः प्रा गलास्नोरप्रासे इत्युभयत्र विभाषेयम् ।
{ गपयति । रखा पयति । स्नपयति । स्नापयति । वनयति । वानयति । वमग्रति । वाम-
यति ) । ग्खास्नोरुपखष्टयोमित्वाभावात् (प्रगखापयति, प्रस्नापयतीत्येव )। वनुवमोस्तु निय-
मितत्वात् (प्रबनयति । प्रवमयतीत्येव) ॥
“न कम्यमिचमाम्"' ॥ कमर कान्तौ, अम गत्यादौ, चमु अदने, एषाममन्तत्वात् मित्त्वे
प्रासे निषिध्यते । ( कामयते । आमयति । आचामयति ) ।
“शमो दशेने" ॥ शम उपशमने दिवादिः । अयं = दीने न मिदमन्तोपि, ( निशामयति
रूपम् ) अत्युत्ङृष्टमिदं तीर्थं भारद्वाज निश्चामयेति, शम लश्च आलोचन इति चौरादिकः ।
अस्मात् कारिते णावर्थो न संगच्छते । दर्ञनादन्यन्न निशमयति वचः । अत्र स्वामी नेत्यन
पक्ष्य अदशेन इति पदं द्ैनादन्यत्र मिदिति संब्याचष्ट एवमप्यत्र न फरभेदुः ॥ ।
कण | प्रथमगणः १४९१
“यमो ऽपरिवेषणे ॥ यम उपरम इत्यग्रे, अयं पखिषणादन्यत्र भोजनाद् अन्यत्रामन्तो
पि न मित । (आयामयति)। द्राघयति व्यापारयति वेत्यथः। परिवेषणे तु (यमयति ब्राह्यणा ।)
अत्र स्वाम्यादयो नेत्यनेक्ष्य परििदणादन्यत्र मिदिति व्याचक्षते, तदृवृत्तिविरूढम् । तथा-
हि "पादमिः? इत्यत्र आयामयति इत्युदाहृत्य यमोपरिवेषण इति मित्सं्ञा प्रतिषिध्यते
इति । तच्र न्यासे च । तन्न हि न कम्यमिचमा मित्यतो नेति प्रतिषेधो वर्चत इति, तथा
मेत्रेयादयोपि नेत्यनुचरत्तयेव व्याचक्षते । नियमयतीति प्रयोगोय “तत्करोति? इति णौ द्ष्टव्यः॥
सृखदिरवपरिभ्यां च ॥ न भिदिति शेषः । (अवसृखादयति । परिस्ृखादयति) । अपावप-
रभ्य इति बोधिन्यासे । अत्रापि स्वाम्यादयो नेत्यनपेक्ष्य स्वादेः पूवेपाटात् सामान्येन
राप्तं मित्वमुपखष्टाद्यदि. भवति अवाद्यपखष्टादेवेति व्या चक्षाणाः प्रस्खादयतीत्यादो मित्त्वं
नेच्छन्ति । इदं वृत्तिकारादीनामनभिमतम् । यतस्ते: सवत्र नेत्यपेक्ष्यते, एवं हि निषेधानन्तरं
पाठ उपपद्यते । अन्यथा स्खद् खन इत्यस्यानन्तरमेव अवपंरिभ्यां चेति एेत् (१), द्िःस्ख-
दिग्रहणं; न कत्तेव्ये भवति ॥
फण गतो ॥ नेति निवृत्तम् , असम्भवादिति मेत्रेयः । निषेधात्पूथ्मपाटः फणादिकार्या-
नुरोधात् इति च । ( फणति । पफाण , फेणतुः । फेणुः । पफणिथ । पफण । पफणिव । फे.
णिव । पफणिम । फेणिम ) फणां च सक्चानाम्# इति किति लिटि थलि च सेटि एत्वाभ्या-
सखोपविकल्पः । ( फणितेत्यादि । अफणीत्. अफाणीत् ) । "अतो हलादेः इति वबृद्धिविक-
ल्पः । ( पिफणिऽति । परम्फण्यते ) अनुनासिकत्वान्नुक् , ८ परस्फणीति । पम्फाण्टि । पम्फा
ण्टः ) । “अनुनासिकस्य क्रि क्षरोः ङिति", इति दीधः । (पम्फाणृहीत्यत्र) देञ्चैलः परत्वाभा- `
वात् धिभावो न भवति । ( फणयति । अपीफणत् ) । अन्यत्र फाणयति सकन सनेहयतीत्यथ
इति स्वामिसखम्मताकारो । ( फाण्टः ) । “्ुधस्वान्त० इत्यादिना अनायासेनिदत्वं नि
पात्यते । अत्रानायासशब्देनाल्पप्रयाससाध्यः कषायविशेष उच्यते । . तथाहि । आषधस्य
पञ्चकल्पना, रसः, कर्कः, शतः, शोतः, काथः, शीतो नाम क्षुण्णमोषधमुदके प्रक्षिप्य रात्रा-
वधिवासितं यदुदकं प्रातः पीयते सः, तदेवोष्णोदके परक्षिप्य सद्योभिषुच्य पूत्वा पीते स
फाण्ट इति तद्विदः ॥ ८०६ ॥
बत्त् ॥ समाक्षो घटादिवेतेत इत्यथः । अस्मात्पूवं बदित्येक इति मेत्रेयः । ज्वरादथ उदा-
त्ता उदात्तेतः ॥
राज॒दीक्षो ॥ उदात्तः स्वरितेत् । (राजति । रराज । रेजतुः । रराजतुः । रेजिथ । ररा-
` जिथ । राजितेत्यादि । तडि राजते । रराजे । इत्यादि पूववत् । रिराजिषति । रिराजिषते ।
रारज्यते । राराष्टि । बश्चादिना षत्वे रि पदान्त च । राजयति । अरराजत् ) “नागरो
पि०”” इत्यु दित्त्वादु पधाहस्वनिषेधः । सम्यक् राजते इति (सम्राट्) । “सत्सुद्धिष०”इत्यादिना
मो राजि समः क्रो इति समो मकारस्य मकारः क्रिबन्तल्मिन् परे मोनुस्वरापवादः, सन्रा-
जोपत्यं (साग्नाज्यः) “सम्राजः क्षत्रि इति क्वांदिपाठात् क्षत्रियव्चनादस्माद्पत्ये ण्यः,
अश्चत्रियादणि (साश्राजः) । राजत इति (राट्)! “अन्येभ्योपि हश्यते” इति क्विप्। (राषटम् )
“टन्” इति टन् । “तितुत्र” इतीण्नषेधः । पित्वात् खियां (राष्ट), स्वामिनीत्य्भः। (रा्चि-
यः) । ““राष्रावारपाराद् घखौ", इति भावादौ रोषिकल्छापवादो घः । ८ राजा ) । “कनिन्यु
पि, इत्यादिना कनिन् । दन्तानां राजा, (राजदन्तः)। #राजदन्तादिषु परम् इति षष्ठयन्तस्य,
परप्रयोगः । (राजन्यः क्षत्रियः)। “राजश्चञ्ुरा्यत्' इति अपत्येथ यति व्युत्पत्तिः, जातिवचन
स्त्वयम् । तथा च तत्र वात्तिकं [राज्ञोपत्ये जातिग्रहणम् ] इति 1 जतिश्वेह क्षत्रियजातिर-
च्यते । “ये चाभावकर्मणोः", इति प्रकृतिभावात “नस्तद्धिते, इति रिखोपाभावात् । क्षत्रि.
८ १ ) पाडात् क्षिद्धिरिति क्वचित्पाठः । द्विभ्रहणं च नास्ति ।
१४२ धातुच्त्तो- [ जिष्विदा
यजातेरन्पत्राणि (राजनः) "अन्" इति प्रकृतिभावः, राज्ञां समृहो (राजकम् )11“ नस्तद्धिते
इति टिलोपः! “गो व्रोश्चोष्टोरश्रराज०"” इति बुञ् । (राजन्यकम् )। #भापत्यस्य च तद्धितेनां
तिश्डति यकारस्य अनाति तद्धिते भसंक्ञानिमित्ते विधीयमानो लोपः “प्रङ्गत्याके राजन्यम.
नुष्ययुवानः'' इति प्रकृतिभावान्न मवति यद्वायं यकारो राज्तोपत्ये जातिग्रहगमिस्युक्तत्वान्ना -
पत्ये, राज्ञ इदं (राजकीयम् )। “राज्ञः क चः, इति छप्रत्ययः शोषिकः । कश्चान्तादेशः । राज्ञः
कम भावो वा (राज्यम् )। पत्यन्तपुरोहितादिषु “राजास, इति पाठादसमासेऽयम् । यकारस्य
भावकर्मविषयत्वात् प्रकृतिभावाभावात् “नस्तद्धिते इति टिलोपः} समासे तु ष्य । (आ-
-धिराज्यम् ) ब्राह्मणादिषु राजन्शब्दः पर्छते, स॒ हि तदन्तात ध्यः । केवर्स्य यको
विधानात्. “"राजासे* इत्येतद्रचनं ्तापकमन्र तदन्तत्वम् । अत्रैके ब्राह्मणादेराकृतिगणत्वात्
राजनृशब्दान्तात् घ्यजि सिद्धे तत्र राजनूशब्डस्य पाठसामर्थ्यात् केवखात् घ्यजपि भवती.
त्याहुः । तथा च शाबरभाष्यमते उ्यधिकरणे (राज्यै,) तस्य कमणि ्यजिति। अधिको राजा
(अधिराजः) “कुगतिप्रादयः, इति समासः। शराजाहः सखिभ्यष्टव्*इति राजाच्न्तात् तत्पु-
रुषाद्चि टिलोपः । अत्र लध्वक्रं पूर्वं निपतति इति “द्रनद्रे धिः, इति च र्च्वक्षरत्वात् घ्य-
न्तत्वात् सखिशब्दस्य पूञनिपाते कत्तेत्े राजन्शब्दं पूर्व॑ निपात्य सवणेदीर्घेण निरैशात्
यस्य राजनूशब्दस्य सव्णैदीर्धैप्रसङ्गस्तस्येव टजिति ज्ञापनालिङ्गविरिष्टपरिभाषया अधिराज्ती-
त्यादौ टज्न भवति । अं समासान्त उत्तरपदादक्ृत एव समासे भवतीत्युक्तं, तेन पञ्चरा-
जीत्यादौ अकारान्तो त्तरपदसमाहारद्विगुत्वेन शिया डीष् भवति । शोभनो राजा, (सुराजा ।
अतिराजेत्यत्र) “न पूजनात्? इति समासान्तनिषेधः । तत्र [ स्वती पूजायाम् ] इति परिग-
णित, प्रतिराजेत्यत्र तु #प्रतेर॑घादयस्तत्पुरुषे* इति प्रतेः परेषाम॑श्वादीनामादयदात्तविधो प्र-
तिराजेति पारात् समासान्ताभावः। (किराजा अराजेत्यत्र) “किमः क्षेपे” “ननस्तत्पुरुषात्?
इति ममासान्ताभावः। महाराजो देवता अस्य, (महारा जिकः) *महाराजप्रोष्टपदटरन्+* इति
प्रथमान्तादेवतोपाधिकात् अस्येत्यधं ठन् । ' महाराजो भक्तिभेजनीयो यस्य ( महाराजकः )
शमहाराजाटज्* इति प्रथमान्तात् भक्तयुपाधिकात् अस्येत्यथं ठज । शोभनो राजा यस्यास्ति
स। (राजन्वान् ) “राजन्वान् सौराज्ये" इति मतुपि नखोपाभावो निपत्यते ॥ ८०७ ॥
दभ्रा इभ्राश्च इभ्छाश्च दीकषौ ॥ उदाता अनुदात्तेतः । अत्र स्वामी आदयावधिकृत्य टद
भयसङ्गीत्यके इत्याह । त्रयोपि दवत इति मेत्रेयः । ृत्तिकारोप्यत्रेवानू दलः । ` यदाहं “वां
आदा०” इत्यत्र टुभ्राश् टुभ्लाश्च इति । तथा “कणां च सानाम्» इत्यत्र न्यासपदमज्ञर्योः
त्रयोपि रिवतः पच्यन्ते । तस्मादयमेव पाठो बहनां संमतः । राजतेः पटितस्यापीह पाठः ¦
फणादित्मेन किति दिरमेत्वाभ्यासलोपविकल्पाशैः, टिवत्त्वं तु न फलं भवति तत्रापि टशब्द-
स्यासङन्त शक्यत्वात् । अनेनैव सिद्धे तस्य पाठो वश्चादिषत्वनिवृत्यथे इति इति तत्रेवोर्क
आ्ाजते । बभ्राजे । भरेजे । भ्नाजितेत्यादि । बाश्नाष्टि। अबाञ्नाट् ) इत्यादौ वश्चादिषत्वम् ॥
<श्राजथुः) “रितो अथुच्" । न भ्राजयतदति (नश्नाट् )““नभ्राण्नपात्? इति नजः प्रकृतिभावः #
चङ्परे णौ “भ्राज०» इत्यादिना उपधाहस्वविकल्पनात् (अबिभ्रजत् । अवभ्राजत् ) अस्यापि
वरदित्तवं पूर्ववत् अनुदा त्तेतत्वमात्रफखम् । (जराम् ) । टन् । आाषटमिन्ध इति (आराष्टमिन्धः)
कर्मण्यण् । “्राष्ारन्योरिन्ये" इति मुम् । ( आाशते । बश्नाशे । श्रेगो । आशिता । आश्ञि-
ष्यते । आजआदातम् । अश्राशत । आ्राशेत । आपि श्राशिषीष्ट । अश्रारिष्ट ) । सावेधात॒के
“वा आरा» इत्यादिना पक्षे शापोपवादे श्यनि ( आश्यते । आाइयतांम् । अश्राद्यत । चा -
येतेति मवति । बिश्रािषते । बाश्राष्ट ! आराशयति । अवश्नाशत् ) चरदित्त्वान्नोपधाहस्वः।
( म्लाशति ) सर ्राशतिवत् । ८ ्राश्चथुः । भ्लाश्चथुः ) । द्वित्वात् थुच ॥ ८?० ॥
स्यसु स्वन ध्वन शब्दे ॥ स्यमादयः ज्वलन्ता उदात्ता उदात्तेतः । ( स्यमति । सस्याम +
सस्यमतुः । स्येमतुः । सस्यमिथ । स्थेमिथ । स्येमुः ) । इत्यादि । (अस्यम् ) इदित्यत्र “अतो
षम | पथमः । 2७३
हलादेः" इति बृद्धिः “हम्यन्त =” इति निषिध्यते । (सिस्यभिषति। सेसिम्यते)"। “स्वपिस्य-
मिव्येजां यङ" इति सम्प्रसारणे द्विवचने अभ्यासस्य गुणः । (संस्यमीति । संस्यन्ति )। यडो
लंका टुपत्वात् तत्परत्वाभावान्न संप्रसारणम् ,“नुगतोनुनासिकान्तस्यः१इ ति ऽभ्यासस्य नुक् ।
` (संस्यान्त) इत्यादौ “अनुनासिकस्य क्िञ्चलोः,, इति दीर्धः । (संस्यन्मि ) “मो नो धातोः"
` ` ५्बोश्चः, इति नत्वम् । (संस्यादीत्यत्र) पूर्वमचुना सिकस्य दीधं पश्चात् “नश्चापदान्तस्य सषि"
इत्यनुस्वारः । (असैस्यन्नित्यत्र) पदान्तत्वात् “मो नो धातोः, इति नः । (स्यमयति । अ-
सिस्यमत् ) । अमन्तत्वान्मित्वम् ८ स्यमित्वा । स्यान्त्वा ) । उदित््वादिङ्किकल्यः । अनि-
ट्पक्षे “अनुनासकल्य, इति दीैः । (स्यान्तभ्) । “यस्य विभाषा?” इत्यनिट् । (स्यमन्तको
मणिः) । बाहरुकादन्तचि संज्ञायां कन्! अयं चुरादौ वितर्कैः । (स्वनसि, । सस्वान्। स-
स्वनतुः ¦ स्मेनतुः । स्वनितेत्यादि । अस्वनीत् । अस्वानीत् ) । ' “अतो हरादेः"इति वा
बृद्धि: । ८ सिस्वनिषति । संस्वन्यते । संस्वन्ति । संस्वान्तः । स्वनयन्ति । असिस्वनत् ) ।
शब्दे घदयदित्वान्मित्वम् । ८ विष्वणति । अवष्वणति ) । “वेश्च स्वनः० इति षत्वम् ।
चङ्कारेणावा दित्यनुक्ृष्यते । (विष्वणनं) सशब्दभोजनम् । तथा च वृत्तौ अभ्यवहारक्रियाविजे-
घोभिधोयते । यत्र स्वननमस्तीति सशब्दं सुः इत्यधेः । पिनाकी तु अरुनूजानः किं चिच्छरदं
करोतीति । कारयपस्तु भोजनमेवाथेमाह । बोधिन्यासेपि पक्चत्रयमपि दितम् । ( विषः
घ्वाण । वरिषिष्वणिषतीत्यादो ) भस्थादििष्वभ्यासेन०› इत्युभयत्र षत्वम् । तच्चाषोपदेशा-
थमवर्णाभ्बासा्थं षणि प्रतिषेधार्थं चत्युक्तम् । ( व्यष्वणत् ) । “प्राक्रिसतातः, इति षत्वम् ।
(अवषेष्वण्यत) इत्यादौ ^नुम्विसर्जनीय>”इति “वेश्च स्वनःइति षत्वम् । उक्तं च अयोगवा
हानामट्सु णत्वं शष भषूभावषत्वे इति । अयोगवाहाश्वानुस्वारविसजेनीयोपध्सानीयजि-
ह्वामूलीययमा उक्ताः । षत्वे कृते “रषाभ्याम्” इति णत्वे विप्वणतोत्यत्र णत्वं, पूवेत्रासिद्ध -
त्वात् “नश्चापदान्तस्य अलिः, इत्यनुस्वारे परसवर्णा नकारः । तस्य पुनणेत्वं न भवति । असि-
द्त्वादेव (स्वनः स्वानः) } ^ स्वनहसोवा?इति वा अप् । तदभावे घन् । उपखष्टात्त् (प्रस्वान)
इत्येत । (निस्वानः, निस्वनः) । “नो गद्नद्०?” इत्यादिना घनपो । (स्वान्तम् )। “शुन्ध.
स्वान्त'इत्या दिना निष्टायामनिर्त्ञं निपात्यत मनोभिधानं चेत, अन्यत्र (स्वनितो ख्दङ्ः) ।
आङ्एर्वाद स्मात् “रूयमत्वररघुषा"'इति निष्ठायाह्किकस्पः। इयं चोभयत्र विभाषेति मनसो-
न्यत्र च (आस्वानितम्, आस्वनितमिति) । फणादयो गताः। (४वनति । दध्वान । धवनिते-
त्यादि स्वनिघत् । ध्वान्तम् ) । “श्ुब्धस्वान्त०>” इति तस्या निद्त्वम् । अन्यत्र ८ ४वनि-
तम् । ध्वनिः ) अयं कथादिश्च । अन्न स्वनिध्वन्योमेध्ये नेति क्रचित् प्यते । टन वन दाब्द्
इति पूर्वमेव गतत्वोदयमनार्पः । केचित्पौनरूक््यपरिहारादन्त्याईं परन्ति सोप्यनारषः । षोप-
देशलक्षणविरोधात् । अत एव “फणां चः? इत्यत्र सक्चानामिति अिमित्युक्तवा ध्वनिः प्रत्ुदरा-
` दहियते, तथा च न्यासे फणादीन् ध्वन्यन्तानष्ट पठित्वा ध्वनिवजिताः शेषाः फगादयः सप्ते
त्युक्तम् । पदमञ्जर्या चैवमष्ट परित्वा न्त्यव्जं फणादय इत्युक्तम् ॥ ८१३ ॥
षम टम वेैद्खव्ये ॥ ८ समति । ससाम । सेमतुः। सेमिथ । समिता । सिसमिषति ।
संसभ्यते । संसमीति । संसन्ति । ससान्तः । समयति । असीषमत् । स्तमति । तस्ताम ।
तस्तमतुः स्तमिता । तिस्तमिषति । तेस्तम्यते । त॑र्तन्ति । स्तमयति । अतिष्टमत् ) । अच्र
स्वाम्यादयः के चिदेतदन्ता घटादय इति । बोधिन्यासे तु ध्वन्यन्ता इति । तत्र फणतौ मित्वं
न विवादः । राजादीनां त्वनन्तराणां चतुर्ग णो चङ् युधाहस्यनिषेघार्थादु दित्करणालिङ्धा न्न
मित्वं भविष्यति 1 स्यमेरमन्तत्वात्स्वनिध्वन्योश्च पूर्वत्र पाखानूमित्वं, सिद्धम् सवेरपि श्-
ब्दार्थत्व एव मित्वं यथा स्यादिति पूठत्र पाठो द्वीकरतः । षमिषटम्योरप्यमन्तत्वादेव मित्वं
सिद्धमिति आहोपुरुषिका मात्रमेवेतत् , ध्वन्यन्ता घटादय इति मतद्रयम् । यत तैरुक्तं षमि-
म्योरमन्तयोः पुनः पटेनामन्तरक्षणस्य मित््वस्यरानित्यत्वहापक्रादुत्ामयतीत्या दििद्धि-
१४७ धातुवृत्तो-- [ ज्वल
रिति, तदस्माभिरमन्ताच्चेति मित्वविधो प्रकोरान्तरेणोपपांदितम् ॥ ८१९ ॥
ज्वर दीश्चौ ॥ ( ज्वरुति । जज्वाल । जन्वर्तुः । ज्वखिता । अन्वारीत् ) । “अतो
रान्तस्य, इति वृद्धिः । ( जिज्वकिश्ति । जाज्वल्यते । जाज्वलीति । ज्वाख्यति । ज्वल-
यति । प्रज्वख्यति ) घटादिपायान्नित्यं मित्वं सोपसगेत्े, अन्यदा तु ज्वलहवलेति विकल्पेन,
घटादिपाटादेव ज्वख्यतीति सिद्धा विहास्य पाठो “ज्वलीति कसन्तेभ्योणः” इति पाक्षिके
णप्रत्यये (ज्वार) इति यथा स्यादिति । ज्वरीतीतिक्छब्द आद्य । णोभावे पचाद्यचि (ज्वलः
ज्रलनः), ''जुच॑क्रम्यः इति तच्छील्ादौ यु च कन्तैरि ॥ ८१६ ॥ |
चर कल्पने ॥ ( चरति । चचाल । चेरतुः । चेटः ) । चरितेत्यादि पूवेवत् । कम्पने
घटादिपाठात् चखयति । अन्यत्र ८ चारयति । । चलः । चालः ) ज्वरुतीति णविकल्पः ।
( चखाचरः ) । इत्यथः । [चरिचलिपतिवदीनां द्वित्वमच्याक्चाभ्यासस्य] इति द्विवचनम्
अभ्यासस्यागागमश्च । ( चाचलिः ) । सहिवहिचकिपतिभ्यो यङन्तेभ्यः किकिनाविति तयो-
रन्यतरः । “अतो लोपः “यस्य हलः”, इति अल्लोपयरोपौ । ८ चलनः ) । “चरनशब्दा-
थादकर्मकाद्यच्” इति युच् । चर विसरन इति तुदादौ, चर गताविति चुरादौ ॥ ८१७ ॥
जर घातने ॥ घातनं तेक्षण्यमिति स्वामी । जखतीत्यादि पूववत् । ( जकः । जारः ) ॥
` लडयोरेकत्वस्मरणात् (जडः) । गोधाशब्दाद्रकापि गौधार इति सिद्धे “आरगुदीचाम्
इत्यारगवचनं (जाडारः पाण्डार) इति विद्यर्भमिति तत्र स्थितम् । ( जाड्यम् । जडिमा ) ।
““वर्णहडा दिभ्यः ष्यञ्, इति प्य् । दढादित्वात् भावकर्मणोः ष्यजिमनिचौ । जल
अपवारण इति चुरादौ ॥ ८१८ ॥ |
टकर वर वेक्रव्ये ॥ टरुतीत्यादि चलतिवत् । ( ट्रति । टट्बाल । -टूवरतुः । टवक्ति-
त्यादि । अट्वाीत् । दृबाखः, ट् वः) ॥ ८२० ॥
स्थर स्थाने ॥ स्थानं प्रतिष्ठा । ( स्थति । तस्थाल । स्थिता । अस्थालीदित्यादि
तिस्थकिषति ) । “स्तौतिण्योरेव” इति न षत्वम् ( तास्थल्यते । तास्थलन्ति । स्थाख्य-
ति । अतिष्टरत् । स्थरः । स्थाः । स्थलम् । स्थली ) “जानपद” इत्यत्राङ्घत्रिमायां
डीष् । अन्यथा (स्थला । स्थारी) । गौरादित्वात् ङीष् । (विष्ठलम् ) । “विकुशमिपरिभ्यः
न मूर्धन्यः ! एवं क्ादिभ्यः । ( कपिष्ठलम् ) । “कपिष्ठरो गोत्रे, इति मृढन्यो
निपात्यते । अन्यत्र कपीनां स्थल, (कपिस्थल ८
न ह विेखने ॥ ¦ विटेखनं प्ण | इति | ४०२१५ । हकिता । अहारीदित्यादि ।
हलः । हालः । ह खिः) । इन् । हलि गृह्वाति (हर्यति । अजहरूत् ) । ““मुण्डमिश्रइत्यादिनां
गृह्णा तीत्यथं णिचि इहक्िकिल्योरदन्तत्वनिपातने सन्वद्धावप्रतिषेधार्भमितीकारस्यात्पे बद्धौ
करुतायामक्रतायां वा रोपेऽप्लोप्यङ्धमित्यम्यासस्य सन्वदित्वं न भवति । हना समूहो (ह-
ल्या) । “पाशादिभ्यो यः*इति पाशादिपागात् समूहे यः । हरष्येदं(हालिकम् ),*हल्सीरा-
इक् इति षष्य्यन्तात् इदमर्धे क् । हलं वहति (हालिकः) । बरीवदैः । “हरसीराहक्", इति
दितीयान्तादरहतीत्य्थं ठक् । हरस्य कर्षः (हल्यः), क्षैः कर्षणं कृष्यमाणं वा,“मतजनहरा-
त्करणजल्पकषेषुइति ` षष्ठयन्तात् क्षं वत् (द्विहल्या भूः) । ^रथसीताहेभ्यो यद्विधोभडति
तदृन्तविधिः। न विद्यते हकिर्य॑स्य असो (अहलः) । “नज्दुःसुभ्यो हकिसक्ध्योरन्थतरस्याम्"”
इति पक्षे समासान्ता । एवं दुःसुपूर्वादपि । अच्र हरिहिखशद्भाभ्यं बहुव्रीहिणा सूपद्रये सिद्धे
पक्षे समान्तविधानं कशेषाद्विभाषा इति हल्यन्तात् कम्माभूदिति । यस्माद्रहुबीहेः समा-
सान्तो नोक्तः स शोषः । न चात्र हरिगप्रहणं मत मेदनिबन्धनं मन्तव्यं, महत।हरं (हलिः,) दर-
मात्रं ्वन्यद्रिति नायमर्थमेदः किचित्करः, यस्माद्कारान्येनापि समासो न दण्डवारित इति
प्रकरणा दिवरेनेवा्भविदोषावगतिः ॥ ८२२ ॥
णर गन्ये ॥ बन्धन्इति कारयपः । (प्रगरुतीत्यादि । नाः, नरः । नारी । प्रणी )}
कक] ५ प्रथमगरः । १८५
गौरादिः । उल्योरेकलत्वस्मरणात् ( नडः ) व्युत्पन्न प्रातिपदिकमिति हरदत्तः । नडानां `
समूहो (नङ्या) “पादा दिभ्यो यः, इति यः । नडा अस्मिन्देशे सन्तीति (नड्वलः नड्वान् ।)
“कुमुदनडवेतसेभ्यो इ मतुप्” । “नडशाद!इवरूच्" इति चातुरथिको इमतुप् उव्च्च (नली)
नन्दृदक्षिभ्यामिनन्निति इनन् बाहुलकादस्मादपि । ( नकिनी ) गोरादिषु दर्शनात् “जातेर-
ख्ीविषया^ इति वा ङीपू । यद्रा नल्दाब्दात् “पुष्करादिभ्यो देशे“इति मत्व्थीय इनो डीपि
द्रव्य: । नलं गन्धं ददातीति न्दं त्वामज्जकम् ॥ ८२२ ॥
परु गतौ ॥ परुतीत्यादि । पलमुन्मानविशेषः पललं मांसम् । “करुत्रपश्च'इत्यत्र प्राक्
श्रत्ययनिरदैशादन्येभ्योा भवतीति कुण्डरादिवदस्मादपि कलप्रत्ययः । परार, स्थाख्यतीत्या -
` खच् बाहुलकादस्मादपि । महत पारं (परारी) । पिप्पल्यादित्वान् ङीष् । पराली यस्या -
स्तीति पलाछिनः। शाकीपलाखिदद्रणां हस्वत्वं चेति पामादिपाठान्नप्रत्ययो हस्वत्वं च ।
पार रक्षण इति चुरादौ ॥ ८२४ ॥
बर प्राणणे धान्यावरोधे च ॥ प्राणनं जीवने, धान्यमवर्ध्यते यत्र कुसूादो तद्धातूला-
मनेका्थत्वाद्धान्यावरोधनन्यापार इत्यर्थः । बरुतीत्यादि । ८ बारे । बरुम् ) करणस्य कठै-
त्वोपचारादच् । ( बाखा ) । अजादिपागाव् “वयसि प्रथमे” इति।डीपं बाधित्वा टाप् । ( ब-
लवान् । बहलः ) वातदृन्त बरूरुलाटानामूड चेति सिध्मा दिपागद्छच्प्रत्यय ऊङ् चागमः ।
(बलः पुरषः) “अरो ऽग दिभ्योच्” इति मत्वथंऽच् । ( बाहुबली । उररी ) “बराद्राहूरु
पूवेपदात्? इति पुष्करादिपाादिनिमेत्तवथं । ( सबली ) तत्रेव सवोदेश्चेति पथ्यते । (बलिः) )
इन् । बल्य्थाँस्तण्डुला (बालेया) । *छदिरपधिबलेढेज्+ इति छदिबकिभ्यां विङ्घतवाविभ्यां
विछकत्यर्थायां प्रकृतौ ठजिति उन् । उपयेस्तु स्वाययं प्रत्ययः,। कुबेराय बलिः । (कुबेरबछिः) ।
चतुर्थी तदर्था ०# इति चतुध्यैन्तस्य तदर्थादिभिष्तत्पुरुषः । तदथत्यरथग्रहणं,.तघ्मा इद तद-
थेम् । अन्यानि तु प्रातिपदिकानि । अयं चुरादिमित् ॥ ८२९ ॥ ।
पुरू महत्त्वे ॥ (पोरति । पुपर । पलिता । पुपुक्षति । पुपोखिषति । पुरित्वा, पोलि.
त्वा ) । “रलो व्युपधात्” इति कित्त्वविकल्पः । ( पोएल्यते । पोपुरीति । पोपोल्ति । पो-
ङ्यति । अपूपुलत् ) “उदुपधात् इति भावादिकमेगोनिष्टायाः सेटः कित्त्ववि कल्पनात् ,
(पुखितिमनेन, पोितमनेनेत्यादि । पुखः) । ण्यभावे इगुपधलक्षणः कः । (पुलकः) । संज्ञायां
क्रन् । पुखिने, बाहुल्कादिने गुणाभावः । ( पुखा कः ) । बलाकादयश्वेत्याकनन्तो निपातितः ।.
अयं चुरादावपि । ठुदादावपीति क्षीरस्वामी ॥ ८२६ ॥
` कुर संस्त्याने बन्धुषु च ॥ सस्त्यानं संघात इति स्वामी । क चित्तु सन्तान इति प्यते ।
सन्तानी विजातीयेरवच्छिन्नः प्रवाहः । बन्धुराब्देन तद्भयापारः सम्बन्धोभिधीयते । (कोरुती-
त्यादि), पोरतिवत् । कुरुस्यापत्यं, ( ऊरीनः । कुर्यः । कोठेयः ) ¡ कुरशब्दो त्तौ तद्रति
वर्तते । “कुलात्खः" । “अपू्वपदादन्यतरस्यां यङ्ढकनो', इति खयड्ढकनः । अत एवापूवेप-
-दग्रहणम् । खस्तदन्तादपि भवति । ( ब्राह्यणकुरीनः । महाऊुरीनः ) “महाङ्ुखाद्न्खनोौः
इति अञ्खनो । अन्यतरस्यांग्रहणानुव्रत्तेः खश्वेति (माहाङुखः । महाङुरीनं) इति भवति ।
दुष्डु्शब्दात् “दुष्छुलाइटक्"इति ठक् । (दोष्ठुटेयः) । अत्रान्यतरस्यांग्रहणानुचत्ते+खे (दु-
ष्कुरीनः । कौलेयकः श्वा) । +ऊुरङुक्षिप्ीवाम्यः श्वास्यरंकारेषु* इति यथासंख्याच्छुन्यभिषेये
कुलाडढकन्। असुष्य कुरस्य भावः (आुष्यङ्कलिका) । मनो्ञादिपाखादूबुन् । [आसुष्याय-
णासुष्यपुत्रिकासुष्यककुखिका ] इत्युपसंल्यानमिति षष्ठया अलुक् । स्वभावात्स्लीलिङ्ः । (का-
लकम्), अयं मनोज्ञादिः । (निष्कुलाकरोति प्यम्) । *निप्कुखान्निष्को षणे* इति छरनो योगे
निष्कोषणार्थाज्निष्डुरशब्दाद् डाच् । निष्कोषणमन्तरवयवानां बहिनिस्सारणम् । नास्ति.
कुरूमस्य, ८ नङुखः ) । “नश्नाण्नपात्? इति नूप्रङृतिभांवः । (कुख्कमर्) । शछोकसंघातः ।.
संज्ञायां इन् । कुर्शन्दात्कन्वा ॥ ८२७ ॥
१३ मा
९४६ धातुवृत्तो-- [ गल
` शल इर पतल गतो ॥ हर हिसासवरणयोश्च । अत्र मैत्रेयः । चकारोत्रान्वाचये . गताव
-स्य तावत्प्रयोगः । छ चित्त हिसासंवरणयोरचेति । क चित्त परयते शर ह्वरः इल पद्लु
-गतो । हरू हिंसासवरणयोरचेति । अत्र पाटे चकाराद्रतौ चेति व्याख्येयम् । हरते्खरतेश्च
वराद्विपरितस्यापीह पाठो न विकल्पार्थः, घटा दिपाटस्त्वशविरोषे मित्वा इति बोद्धव्यम् ।
.{ शर्ति । शशाक । शखितेत्यादि । शालः । शाखा । ) दाल इति चर्नसंवरणयोर्मतः ।
(होरुतीत्या दि) । पोरुतिवत् । ८ पतति । पपात । पेततुः । पतिता । अपक्तत् ) । छदित्त्वा-
-दड् । भपतः पुमू+ इत्यङि. प्रे पुमागमः । ( पिपतिषति ) । [ तनिपतिदर्दितीनामुपसं-
स्यानम् ]इति वा इडागमः । अनिटृपक्षे *सनि मीमा* इत्यादिना अच इस् सकारादौ सनि
-विधीयमाने इसमाषे “सस्यार्धधातुके, इति तत्य पित्स्शब्दस्य द्विर्वचनम् । “अन्न खोपो-
भ्यासस्य” इत्यभ्यासलोपः । अच्र ग्रहणं ““सनिमीमा?इत्यादिचतुः सूत्री विषये अभ्यासलोपा-
-थेमिति स्थितम् । अभ्यासखोपोनथैकत्वादन्त्यस्य न भवति । 'नानधेकेरोन्त्यविधिः' इति ।
अन्ये त्वत्रप्रहणं सर्वाभ्यासलोपाथेमाहुः । तन्न मते ऽभ्यासखोपस्य सनि मीमादिदतः सून्नी-
` विषयत्वमधिकाराद् बोद्धव्यम् । ( पित्सति । पनीपत्यते । पनीपत्ति ) । “नीरथन्चु” इति
अभ्यासस्य नीक् । (प्रणिपतति) । "नेगेद्० इति णत्वम् । अडब्यवायेपीदमिष्यते । (प्रण्यप-
षत् । पतापतः) । [ चर्िखिपितिवदीनां द्वित्वमक् चाभ्यासल्य ] इति पक्षे द्विव चनमक् चा-
स्यासस्य । ( उत्पतिष्णुः । ) “अलंहृन्” इत्यादिना इष्णुच् । पतनः । “ज॒चङ्करम्थ'"इत्या-
-डिना युच् । ( पातुकः ) ““खुषपत'? इत्यादिना उकञ् । पतत्यनेनेति (पत्रम् ) ¦ "दास्नी०”
इत्यादिना करणे टन् । सदैपत्रं व्याप्नोतीति (सवेपत्रीणः) सारथिः,“तत्सर्वादेः"इत्यादिना
` सकेपत्रं व्याप्नोतीत्यथं खः । (सपन्नाकरोति) सपन्नं शरं गकाये प्रवेशयतीत्यथैः । (निष्पत्रा-
करोति ) । सपत्नं शारमपरभागे निष्कामयतीत्यथैः । #सपत्रनिष्पत्रादतिज्यथने* इति नो
योगे डाच् । ॐतिन्यथनमतिपीड़ा । गेहानुप्रपातमास्ते । *विशिपतिपदिस्कन्दां व्याप्यमा-
नासेव्यमानयोः* इति कर्मण्युपपदे व्याप्यमानत्वे आसेव्यमानत्वे गम्यमाने णमुट् । तत्र
व्याक्षिगुगेन च क्रियया वा द्रन्यार्णां सम्बन्धः सा चेह विरयादिक्रियादिभिगेहादिकर्मणः,
आसेवा पौनः पुन्ये, तच स्वभावाक्कियायाः । तदायम्थैः। (गेहङ्धेहमनुप्रपत्य आस्ते गेहमनु-
श्रपत्य आस्ते गेहमनुप्रपत्यानुप्रपत्यास्ते) इति वा । आसिप्रयोगो धातुसम्बन्धे प्रत्ययविधा-
नात् ] तत्र व्याप्त्यासेवनयोः समासेनेवोक्तत्वान्नित्यवीप्सयोरिति द्विकेचनं न भवतीति भा-
ष्यादौ स्थितम् । यदा ^तृतीयाप्रश्तीनि" इति समासः तद्रा गेहगेहमनुप्रपातमास्ते गेह-
मनुप्रपातमनुप्रपातमिति द्विर्वचनं भवत्येव । तत्र नित्यता पौनःपुन्यं, तच्च क्रियारिषयमिति
तत्र क्रियावाचिनोद्धिव॑चनम् । वीप्सातु व्याप्तुमिच्छा, सा च ्व्यविषयेति न्यवचनस्य ।
अत्रासेवाथाम् “अभीकषण्ये णर् च” इति क्त्वाणसुखोविधानादेव णमुलि सिद्धे पुनविधानं
तृतीयान्तस्योपपदत्वार्थं, तेन पाक्षिकः समासो भवति । त्को निवृत्यर्थं तु न भवति इष्टत्वा-
त्तस्येति हि स्थितम् । आपततीति (आपात्यः) । “भञ्य'इति निपातनात्पक्षेकसैरिण्यत्। वाव-
चनेन यथा प्राप्तौभ्यनुक्तानाद् (आपात्यमनेनेति) भावेपि ण्यद्धवति । (पतितः) । गत्यथेत्वात्क-
त्रि क्तः। नरकं पतितः, नरकपतितः । “द्वितीयाभचित० इति समासः । स्वर्गात्पतितः ।
स्वर्मपतितः) “अपेतापोढ०” इति पञ्चमीतत्पुरुषः । अल्पश इति वचनात्कर चित्समासो न
भवति प्रासादात्पतित् इत्यादौ । अत एव निपातनाद् । अन्यथा "व विक-
ल्पेकत्वात्? यस्य विभाषा? इति इट्प्रतिषेधः स्यात् । अन्ये तु छतित्र॒तीनां ““सेसिचि
इत्यादिना सकारादाविडविकल्पनादेवनिष्ठायासप्यनिटृत्वसिद्धावनिडथमिदित्करणात “यस्य
विभाषा” इत्यस्यानित्यत्वज्ञापना दित्याह्ुः । (पापतिः) । “सहिवहिचलिपतिभ्यो यङन्तेभ्यः
किकिनो'इति किकिनोरन्यतरः । “अतो रोपः । “यस्य हरः» इति अ्छोपयलोपौ । अ.
भ्याखस्य “नीक् वन्चु^त्यादिना नीक् न भवति, सासञ्चादीनां निपातनमिति वात्तिककारव-
पी
पतह ] प्रथमगणः। १९४५
चनात्। (सन्निपातः) । घन् । तस्य शमनं कोपनं वा,(सान्निपांतिकम् ) । [ सन्निपाताच्चेति.
वक्तव्यम् ] इति ठक् । (पतङ्ः)। ““पतेरङ्गच् पक्षिणि""इत्यङ्कच् । (पतत्रम्)। ““पतेरत्रन्"इत्यत्रन् ।
(पतत्रिः) । “पतेरक्चः'इति त्रिनूप्रत्ययः, अगागमश्च । पतत्रिराज्दः पतत्रश्दादिनौ मतत्वथं ।
(पातारम् )। “पतिचण्डाभ्यामालनू?इत्यारन्, बाहुखकराद् बरद्धिः । के चिदृन्द्धयथैमारजिति'
पठन्ति । तदक्तादिव्यत्राणुप्रकरणे “कुराख्वरुडक्मैरिनिषादचण्डालमित्रामित्रेम्यः छन्दसि"
इति चण्डारातशछ्वा्थंऽण्विधानादयुक्तम् । (पताका) पिनाकादिबेलाकादिरवां आकगप्रत्यया न्तः `
(पताकी) । मत्वर्थीय इनिः। बीद्यादित्वात्, (पन्थाः) । “पतेस्थ च"दइतीनूप्रत्ययः, तकारस्य ,थ-
कारः । श्पथिमथ्य॒युक्षामातः इति आकारादेशोन्त्यस्य सो परे, *इतोत्सर्वनामल्थाने# इति
पथ्यादीनामिकारस्याकारे सवणैदीषैः । %्थो न्यः# इति पथिमथोस्थस्य न्थादेशः सर्वनाम-
स्थाने । (पन्थानो) । सर्वनामस्थाने दीर्धः । शसा्यजादौ (पथ) इत्यादि । भस्य टेर्लोपः
, भसंसकानां पथ्यादीनां टेप इति रोपः, हलादौ नरोपः, ( पथिभ्याम् । विपथम् । काप.
थम्) “कुगतिप्रादयः” इति तत्पुरूषः । #का पथ्यक्षयोः इति पथ्वक्षयोरत्तरपदयोः कुराब्दस्य
कादेशः । त्रयाणां पन्थाः (त्रिपथम् ) । ““ऋक्पूरन्धूः” इति समासान्तो ऽकारः । ""नस्तद्धितः”
इति टिरोपः। “पथः संख्याग्ययादेः"” इति नपुंसकत्वम् । इदञ्च परवलिङ्गतापवाद इति (वि-
पथो देशः । विपथा नगरी) । बहवीहौ न भवति । यथा पन्थानमतिक्रान्तो ऽतिपथ इत्यादौ
[अत्यादयः कान्ताय द्वितीयया ] इत्यादिना तत्पुरुषोपि न भवति । अत्र हि [ द्विगुप्रा-
प्ापन्नारपूवेगतिसमासेषु प्रतिषेधः ] इति परवदिद्धता प्रतिषिध्यते । "पथः संख्याव्ययात
परे, इति यदमरसिदेन नपुंसकत्वसुक्छं तदप्युत्तरपदार्थप्राघान्य एव, तथा च तत्र व्याख्या-
तारः, प्रधानलिङ्गापवादत्वात् छ्ोबविधानप्रस्तावा दिह न भवति । (अपथा नगरी । उत्पथो
देश इति) । कथं तहि व्यध्वो दुरध्वो विपथः कदध्वा कापथः सम। इति । विपथकापथयोः
पुस्त्वमुक्तम् , तत्रेवं व्याख्येयम् । अस्त्यन्यो ऽकारान्तः पथिपर्यायो पथशब्दो ऽद बोदिपाय -
दुभयिङ्कः । तेन समासात्पुस्त्वमिति विपथकापथो पुन्नपुसकाविति चाहुः सुभूतिचन्द्रादयः।
परितश्च काण्डरोषे अकारान्तः पथदब्दः । पथः पन्थाश्च मागः स्यादिति । शाक्यमुनिस्तु सं-
ख्याग्ययाभ्यां परस्य् पथदाब्दस्य पुरुत्वमेवाह, तत् [पथः रुंख्याञ्ययात् परे }इति वात्तिकवि-
रोधात् तत्रत्यभाष्यकैययवर्यादिमहाग्रन्थविरोधाद मरविरोधाच चिन्त्यम् । अत्र कृतसमासाः
न्तस्य निदंशान् “न पूजनात् “किमः क्षेपे” “नजरूतत्पुरषात् इति यदा समासान्तो नि.
पिध्यते तदा “परवलिङ्कम् इति पुंस्त्वमेव (सुपन्थाः । किंपन्था इति) ““न पूजनात्? इत्यत्र
स्वत्योः परिगणनात् सत्पथ इत्यादो समासान्तो मवति । “अन्ययीभावश्च” इत्यत्र सुपथ -
मिति यदुदाहरणं तत्र सुशाब्दस्य वैपुल्यमथों न पूजेति समासान्तखाभः, अपथमित्यन्न “न
जरूतत्पुरुषात्› इति निषेधस्य “पथो विभाषा? इति विकल्पनात् समासान्तः । “अपथं
नपुंसकम् इति नंसकत्वम् । “पथः संख्यान्ययादेः" इत्येव सिद्धे कि सूत्रेणेत्याशङ्कायां कै-
यटः पू्वेकारत्वात् सत्रस्य नायं दोष इति, यदुक्तम् मस्त्यकारान्तः पथशब्द् इति तत् ““"पथो
विभाषा” इति सूत्रविरूढम्, सति हि तेनापथमिति सिद्धयति नकारान्तेन वा ऽपन्था इति
त्क सूत्रेण । पथि जातः(पन्थकः)। *पथ पन्थ च» इति सक्तम्यन्ताजातेथं वुन् पथश्च पन्था-
देशः। पथो ऽनपेतं (पथ्यम्) । धर्मपथ्यथेन्यायादनपेते* इति पञ्चम्यन्तादनपेतेऽथं यत्) पथि
साधु (पाथेयम्) । “पथ्यतिधि"” इति,ढज् पन्थानं गच्छतीति (पथिकः । पथिकी) शपथः ष्क.
नू# इति द्वितीयान्ताद्रच्छतीत्यथं प्कन् , षित्त्वात् श्यां ङीष् । पन्थानं नित्यं गच्छतीति
विवक्षायां ^पन्थो ण नित्यम्, इति णप्रत्यये (पान्थः) । अत एव निदू्द॑ंशञात् णसन्नियोगेन प.
न्था देः । शतपथमधीते वेद् वा (शतपथिकः। एवं पष्टिपथिकः) । %रातषष्टेः पथः षिकनूभइति
द्वितीयान्तात् षिकन् अध्येवृबेदिन्रोः पित्त्वात् ख्यां (शतपथिकी )। पन्थानेपन्थानं प्रति प्रति-
पथम्) । “अव्ययं विभक्तिशदत्यादिना वीप्सायामग्ययीभावः । पथोभिसुखमिति वा (प्रति-
१४८ धातुढ्त्तो- [ कथे
पथम्) । शखक्षणेनाभिप्रती आभिमुख्ये इति लशक्चणं चिन्ह तद्वाचिनाऽभिप्रती आभिञुख्ये
गम्यमाने समस्येते ख चाव्ययोभावसमास इति । प्रतिपथमेति (प्रतिपथिकः प्रातिपथिको
वा) । प्रतिपथमेति ठंश्च इति द्वितीयान्तादेतीत्यरथे ठनूठको । पन्थानं प्रति गच्छतीति सख-
मासेनाभिधानान्नेमौ प्रत्ययाविति व्याख्यातारः । सर्वपथं उ्याप्नोति (सर्वपथीनः पथिकः) ।
«तत् सर्वादेः इति खः। उत्तरपयेनाहतं गच्छति वा (ओ त्रपथिकः) । उत्तरपथेनाहृतं च”
इति तृतीयान्ताद्रच्छत्यथं ठन्, [ आहृतप्रकरणे वारिजङ्खलस्थलकान्तारपूादुपसंख्यानात् ]
वाया दिपूवैपदादपि टज् मवति । ( वारिपथिकमित्यादि । आजिपथिकः शङ्क पथिकः ) ।
“अजपथसःकुपथाम्यां चः, इति तेनाहतम् इत्यत्र विषये ठन् । स्थरपधनाहतं मधुकं मारितं
वा (+ स्थारपथम् ) । मधुकमस्वियोः ““अण् स्थादिभ्यः? (इत्यण् । देवपथ इव प्रतिकृतिः
. (देवपथः) । *इवे प्रति्तो* इति इवाथ सादृश्ये वत्तेमानात् प्रथमान्तात्कन् , तस्य॒ सदश्च
स्य प्रतिकृतित्वे सतीति सूत्रा्ैः । तदेतदुक्तं मवति । प्रतिकरृतिरूपे सदृशे वत्तेमानात् कन्निति
कन् । देवपथ इव कश्चिद् (देवपथः) । सत्सङ्ग इवेत्यथं वत्त॑मानात् कन् । उभयत्र “देवपथादि-
भ्यश्च” इति कनो लक । परिपन्थशब्दस्तु परिपथपर्यायोऽच्युत्पन्नः, उक्तं च “परिपन्थं च
` तिष्ठति» इत्यत्र वृत्तो, समर्थविभक्तिप्रकरणे पुनद्वितीयोचचारणं लोकिकवाक्यप्रद्गनार्थं परिष-
थशब्दपर्यायः परिषन्थश्चब्दोऽस्तीति ज्ञापयति स विषयान्तरे ऽपिं प्रयोक्तव्य इति । एवं पथः
-पन्थाश्च मागैः स्यादिति काण्डशेषे पथिपर्यायोऽयं पथशब्दः उक्तः । स नास्तीति प्रतीयते ।
सति हि परिपथश्ञन्दवत् परिपन्थशब्दस्यापि सिद्धेः कि ज्ापकवणेनेन । “पर्थोण नित्यम्”
इत्यत्र प्रत्ययसन्नियोगेन पथः पन्थादेशकल्पनं प्रद्त्यन्तराभाव एव घटते । अयं कथादावपि॥
कथे निष्पाके ॥ ( थति । चक्राथ । क्रथिता । कथीत् । क्राथः । ) क्वथयतीति घटा-
-दिपाठत्॥ ८३१ ॥
पथे गतौ । (+पथति ॥ पपाथ । पेथतुः । अपथीत् । पथः । पाथः ) पथि गताविति
-चुरादौ ॥ ८३२ ॥
मथे विखोडने ॥ ( मथति । ममाथ । मेथतुः । अमथीत्। माथः । मथः ) कथ्यादीनां
त्रयाणामेदित्वात् “'ह्ययन०"” इति न वृद्धिः । दण्डमाथं धावति ( दाण्डमाथिकः । माथः।
` मन्थाः ) । दण्ड इव रल्नरित्यथेः । *माथोत्तरपदपद्व्यनुपदं धावति+* एभ्यो इतीयान्तेभ्यो
धावतीत्यथं ठगिति क् ॥ ८३३ ॥
इवम उद्विरणे ॥ उद्विरणमन्तगैतस्य सृखान्निसारणम् । अत्र सुधाकर उद्विरण इति पट-
` निपानात् तत्र इद्धातोरित्याह । ( वमति । ववाम । ववमतुः) वादित्वान्नेत्वाभ्यासरोपो । `
भागच्रत्तो त्वनयो्विकल्पेन बेमतुरित्युदाहतं, तद्धाप्यादिषु चिरन्तनेषु ऊत्रापि न दृष्टम् । `
( वमिता । अवमीत् ) । “ह्ययन्तः, इति न वृद्धिः । ( विवमिषति । वंबम्यते । वंवन्ति ।
वंवान्तः ) देरपित्त्वात् छन्त्वात् “अनुनासिकस्य, इति दीरघंऽनुस्वारे ८ बंवां हि । अवंवन् ।
वमयति । वामयति ) “्लास्नावनुवमामनुपसरगाद्रा” इति मित्वनिषेधः। (८ वामः )।
“नोदात्तोपदेशस्य इति वृद्धिनिषेधस्य [आ चमिकमिवमीनाम्] इति निषेधः । (वान्तः । वा-
न्तान् ) “आदितश्च, इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयाथतया निष्टायामनिदरत्वमिति इृत्तौ ।
भाष्यवात्तिकयोरनुक्तमपीदं प्रयोगबाहुल्यादुक्तमिति हरदत्तः, तदेवं काइयादीनामुदित्पाढठः
प्रत्युक्तः । ( वमथुः ) रित््वादथुच् ॥ ८३४ ॥ |
अ्रमु+च्ने ॥ अमति । बश्नाम ।। बश्नमतुः । अमतुः। ओमः । बश्रसुः । वश्नमिथ ।
मिथ ) “वा जृभ्रसुच्रसाम्” इति डिति लिटि थलि च सेटि वा एत्वाभ्यासलोपौ । ८ च-
मिता । अभमिष्यति । रमतु । अश्नमत्। नमेत् । म्यात् । अश्रमीत् ) शन्विषये “वा
-आङ०” इति पक्षे छयनि ८ भ्रम्यति ) अम्यतु । अभ्नम्यत् । अम्येत् ) ्राम्यतीति दिवादौ
-कमादिपटितस्यानवस्थानाथस्य “श्मामष्टानाम्” इति दीघ । ८ बिभ्रमिषति । बम्प्नम्यते 9
3
क्षर ] प्रथमगणः । १४९.
अनुनासिकान्तत्वाञ्च क्, ( बम्श्रन्ति । व॑म्श्रान्तः ) रोटि हौ (बस्भ्नांहि । अबम्श्रत् । श्मोः
नो धातोः इति मकारस्य नकारः । (मयति) । अमन्तत्वान्मित्वम् । घजि (भ्रमः) । “नो-
दात्त०”» इति बरद्धिनिषेधः । प्रयोजनं तु भ्रमितुं न शक्ताः अभ्रम इत्यत्र ४अच्कावराक्तो* इ-
ति अजन्तस्य कान्तस्य च ननः परस्योत्तरपदस्य तत्पुरुषे अक्तो गम्यमानायां विधीयमान.
स्यान्तोदात्तत्वस्याभावः । तेन *तत्पुरूषे तुल्याथेतृतीयासक्चम्युपमानाव्ययद्वितीया कृत्याः ।
तत्पुरुषे तुल्यादिपू वेपदस्य विधीयमानः प्रकृतिस्वरो भवति स च निपातत्वादाद्युदात्त एव ।
अचि तु “अच्को"इत्यन्तोदात्तमेव । (भ्रमित्वा । आान्त्वा । आन्तः) । आन्तं देशमनेकटदगे-
विषममित्यच्न देशश्चाकर्मणामिति देशस्य कमैत्वेनाभिधानं तु भवतावेवोपपादितम् । (्र-
मणः) । चरनाथेत्वाद्युच् । (भ्रमीति) शेमादिपवितस्य घिनुण् । (भ्रमरः) । “अत्तिचमिकमि-
्रमिदेविवासिभ्यश्चः, इत्यरप्रत्ययः । ८ चमः ) अक्षिरोगः \ “श्नमेरचोपधायाः” इति
कलग्रत्यय उपधायाश्चोकारः ( भ्र: ) “भरमेडः इति इः । डितत्वाद्टिकोपः । ( शवो । श्रुवः )
अजादौ “अचि शइ्नुधातुश्रुवाम्” इत्युवङ् । (दे भ्रूः) इत्यत्र “नेयङ्वङस्थानावच्नी"इति नदी-
संज्ञानिषेधः । “अम्बा्थनद्योहंस्वः› इति हस्वाभावः । डिद्रचनेषु +ङिति हस्वश्च इति नदी-
विकल्पः । डिद्रचनेषु इयजङ्वङस्थानेष्वीदन्तमिकारोकारान्तं च स्त्र्याख्यं वा नदी खीशाब्दं
वजैयित्वेति सूत्रा्ैः । तेन नदीसं्ञायाम् “आण् नद्याः"इत्यारि ब्रृद्धाबुवडि (भ्रुवे) इत्यादि ।
अन्यदा केवलमुवडिः (श्चुवे) इत्यादि । आमि ख्ीशब्दव्यतिरिक्तयोरियङ्वङ्स्यानयोःध्वामि?
इति नदीनिषेधविकल्पनात् (भ्णां श्रुवामिति) । भरूनांमा का चिन्तस्या अपत्यं (मरोवेयः) ।
#श्रवो बुक् च* इति ठक् तत्सन्नियोगेन वुगागमः । (रेखाभ्रेयः) । “शु्नादिभ्यश्चः?इत्यापत्ये
ठक् , *ढे रोपो ऽकदूवाः+* इति ढे परे कद्रुवजितस्योवर्ान्तस्या गस्योकारस्य। रोप इत्यूका-
रखोपः। अक्षिणी च ्रुवौ।च (अक्षिभ्रुवम्) । “अचतुर०"इत्यादिनाऽचि समासान्ते निपाति-
तम् । भरकर भ्रम इत्यादौ *इको इस्वोडयो गाखवस्य* इति इगन्तस्याडधन्तस्य उत्तरपदे
विधीयमानो हस्वस्तत्राुवरत्तस्यान्यतरस्याडग्रहणस्य व्यवस्थितविभाषाद्वा भवति । ( भ्रू
कसः । श्रूकुटिः शरुकटिः) इत्यन्न पक्षे हस्वो भवति । अत्र भाव्ये अपर आह (अकारो
भरकुसादीनां वक्तव्यः" । अकुटिः । अकुंस इति ॥ ८३९ ॥
श्चर संचलने ॥ ( श्चरति । चक्षार । क्षरिता । अक्षारीव ) । “अतो ल्रान्तस्य, इति बृ-
द्धिः । ( चिक्षरिषति । चाक्षर्यते । चाक्षति । चाश्चहि । अचाक्षः ) । हल्ड्यादिरोपः । (श्चा-
रः । क्षरः । क्षरेज: ) । विभाषा वर्षक्षरशरवरात् इति जशब्दे उत्तरपदे विभाषा सष-
म्या अलुक् । अत्र क्षर संचरन इति क्चित्पस्यते । तदपि क्षरित । शम्याद्य उदाता
उदात्तेतः ॥ ८३६ ॥
षह मषेणे ॥ उदात्तोऽनुदात्तेत् । (सहते । सेहे । सहिता । सोढा ) । “तीषसहदभ'इती
विकल्पः । इडभावे ठत्वधत्वष्टुत्वलोपाः, “सहिवहोरोदवर्णस्य इति दोपे अवण॑स्यौ-
कारः। ( सिसहिषते ) । “स्तौतिण्योरेव इत्यषत्वम् । (सिसाहयिषतीत्यत्र) “स्तौस्ति?,
इति नियमे बाधित्वा “सः स्विदिस्वदिसहीनाम्" इति सत्त्वं भवति । ( सासद्यते । सासो.
डि । सासोढः ) पूवैवद्ढत्वादि, (सासक्षि) षढोः कः सीतिकत्वम् । रोटदिधिभावे ठत्वष्टु-
त्वढोपाः। तेषु (सासोदीति) भवति । ( साहयति । असीषहत् । परिषहते । विषहते ).
“परिनिविभ्यः इति षत्वम् । इदं च #सिवादीनां वाङञ्यवायेपि* इति अड्न्यवाये विकल्प `
इति । ( पयषहत । प्यसहतेति ) ““स्वादिष्वभ्यासेन च इत्यत्र “प्राक् सितात् इत्य-
जुवरत्तनात् (परिषिसहिषत)'इति । अत्रोत्तरखण्डस्य षणि प्रतिषेध एव भवति। अत एव «प्राक् `
सितात् इत्ययुवत्तेनात्तत्राभ्यसस्येति योगभेदेन स्थादिष्वेवाभ्यासस्य षत्वमिति क्रिय-
माणो नियमोल्मिन्प्राकसितीये नेति षत्वमभ्यासस्य भवत्येव । तथा च तत्र वृत्तौ प्राकूसि-
तीयः सुनोत्यादिरेव प्रत्युदाहृतः । अच्रयस्तु सामान्येन नियममिच्छन् षत्वमाह । तत्र.
१५७ धातुवृत्तो- [रम
“स्तम्भुसिवुसहां च” इति अभ्यासे षत्वनिषेे वेयर्थ्यप्रसङ्कात् वृतत्यसामज्जस्याच् हेयम् ।
-परिसोढेत्यादौ सहेः षोढरूपत्वात् “षोढः» इति षत्वं निषिध्यते । परिषासोदीत्यत्राभ्यास-
स्यासोढरूपत्वान्नायं निवेधः । पर्यसीसहदित्यादौ “स्तम्भुसिडुसहां चडि» इति ““परिनिवि-
भ्यः” इति षत्वं निषिध्यते । परस्य तु “इण्कोः इति भवत्येव । “दा्वान्साहूवान्”, इत्यत्र
वृत्तौ साह्वानिति निपातनमस्येत्युक्तम् । , यदाह परस्मैपदमुपधादीधेत्वमनित्वं च निपात्यत
इति । कैयटे तु “आष्टषाद्वा» इति विभाषितणिच इत्युक्तम् । एवं पदमज्ञर्यामपि । अत्र
` मते तस्य सेः षादेशः कनिनश्च लुक् परस्पैपदित्वात्क्ंसुनिपात्यः। (स्यम्) । “शकिसहोरच”
इति कमणि यत् । साहयतीति, (साहयः) । “अनुपसर्गाछिम्प०”इत्यादिना शप्रत्ययः । शपि
गुणायो । (साहः । सहः) । णाभावे ऽच् । (सर्सहा) वसुमती । “संज्ञायां खतृढृजि"त्या-
दिना खच् । “अरुद्रिषत्' इति सुम् । सर्वं सहत इति (सवेसहः) । “पूः सवेयोः"” इति यथा-
संख्यादस्य सवशब्दे कमेण्युपपदे खच् । ८ सहिष्णुः ) 1 “अलङङ्न्'' इत्यादिनेष्णुज् । (स-
हनः) । “अनुदातेतः? इति युच् ! (सासहिः) । “सहिपतिवदिभ्यो यङन्तेभ्यः किकनो” इति `
किकनोरन्यतरः । (सहित्रम्) । “अतिटधूसूखनसहचर इत्रः” इति कारण इत्रप्रत्ययः । (षट्)
-“सिदेः षष् लुक् चः" इति सहेः षषादेशः कनिनश्च लुक् ““्णान्ताः षड» इति षटसंज्ञायां
“षड्भ्यो लक् इति जश्ढसोटयैक् । “विष्णुमित्यत्र “षट्चतुस्येश्च" इति षट् सहकत्वादा-
मो चट् । षण्णां पूरणः (षष्ठः) । शतस्य पूरणे उट्* इति षष्टयान्तात्पूरणे संख्यान्तरस्यो-
त्पादकथं डटि “षट्कतिकतिपयचतुराम्” इति शुक् । टित्वात् यां (षष्ठी) । यदा तु । पूरणो
-भागो भवति तदा “षष्ाष्टमाभ्यां ज च इति स्वार्थं नप्रत्ययः । चकारादन् च, (षाष्ठः । ष-
ष्टः)। यदा तु पूरणो भागो माने भवति तदा #मानपद्वङ्योः कनूलको च* इति तथासेख्यात्
पष्ठस्य माने कन् । अष्टमस्य लुक् #षष्टा्टमाभ्यां ज च» इति विहितयोर्जाजोः, चकाराद् य-
थाप्रा्षो जानौ । तेन (षष्ठकं मानं षाष्ट ष्ठमिति) त्रीणि रूपाणि भवन्ति । “पूरणगुण ० "इति
प्रणात्समासनिषेधात्तान्युज्च्छषष्टेत्याद्िप्रयोगश्चिन्त्यः । षट् दन्ता अस्य (षोडन्) 0 वयसि
दन्तस्य दतृ# इति दृन्तान्तस्य बहुव्रीहो वयसि गम्यमाने दन्रादेशः । 3 । षट्
` च दश च (षोडशा इति)*चाथं दन्दरः* इति न्द्रः । समुचयाद्रयश्चार्थास्तत्रासामर्थ्याव समुच्च-
` यान्वाचययोने समास इति स्थितम् । (षोढा), “संख्याया विधां धा“ अधिकरणविचाले च
इति धाप्रत्तयः । “तत्र षष उत्वम्” इति उत्वषत्वरे धासु वेति वचनाद् धाप्रत्यये पक्षे न भ-
वत इति (षद्धा) इत्यपि भवति । अत्र षकारस्य धाप्रत्यये “स्वादिषु” इतिपदत्वाजशृत्वं
उकारः । धकारस्य त्वं ,#न ।पदान्तात्* इतिः निषेधान्न भवति ¦ पदान्ताटवर्गात् परस्य
-नामूवजितस्य स्तोः त्वं नेति सूत्रार्थः ॥ ८३७ ॥
रम क्रीडायाम् ॥ अनुदात्तोऽनुदातेव् । ( रमते । रेमे । रेमिषे । रेमिध्वे ) । कादिनिय-
-मादिद् । ( रन्ता । रंस्यते । रमताम् । अरमत । रमेत । रंसीष्ट । अरंस्त । रिरंसते । र॑र-.
म्यते । रंरन्ति । रंरतः ) । प्रकृतिग्रहणन्यायेन “अनुदा त्तोपदेश०” इत्यनुनासिकलोपः । ( रं~
रंसि । रंरण्मि । ररण्मः)। “म्वोश्च इति नत्वे णत्वम् । (ररहीत्यत्र) अनुसासिकलोपस्यासि-
त्वात् “अतो हेः” इति लुङ न भवति । (अरंरन्) । “मो नो धातोः” इति नत्वम् । ( रम-
यति । अरीरमद् । विरमति । आरमति । परिरमति ) “व्याङ्परिभ्यो रमः, इति परस्मेष-
दम् । (उपरमति) “उपाच” इति परस्मैपदम्, इदं सकमेकविषयम् । अकमेकत्वे (उपरमति ।
` उपरमते ) “विभाषाक्कात्, इति विकल्पस्योक्तत्वात्। अन्तर्भावितण्यर्थोऽयं सकमेकः ।
( चिरराम । विरेमतुः । विरेमिथ । विररन्थ ) थलि #उपदेशेत्वतः* इति! उपदेशेत्वतस्ता -
सो नित्यानिरस्थलीणनिषेधेपि इह भारद्वाजनियमादिट् पक्षे न भवति । लुडि #यमरमनमा -
तां सक् च+ इति परस्मेपदपरे सक् । सिचश्चेद् “इट टि” इति सिज्खोपः। ८ व्यरंसीत् ।
-व्यरंसिष्टाम् । रमः । रामः ) । “ज्वङितिकसन्तेभ्योणः'” इति णः । मातन्त्वेप्यनुदा्तोदेषश -
¢
-१; + ॐ
ष्द्ल्् | प्रथमगणः। १५१
त्वात् बृद्धिनिषेधाभावः । ८ रमणः ) । नन्द्यादित्वात् ण्यन्ताल्लः । ८ स्तम्बेरमः ) शर्तम्ब-
कणेयोरमिजपोः# इति स्तम्ब उपपदच् प्रत्ययः । [हस्तिसूचकयोः] इसि वचनात् हस्तिविष-
यश्चायम् । “तत्पुरुषे कृति” इति सप्तम्या अलुक् । ( रन्तिः ) “न क्तिचि दीर्धैश्च", इति दी-
र्वानुनासिकलोपनिषेधः । अयञुदिदिति के चित्। त्करायामिडविकल्पमुदाहरन्ति । तन्महा-
न्तो न सहन्ते । ( रत्नम् ) “रमेस्तश्च", इति नप्रत्ययसूतकारउचान्तादेशः । ( रमतिः स्व-
गेः) ^रमेनितः'इत्यतिप्रत्ययः। (सुरतः कामः) । “सौ रमे क्तःइतिक्तः। (सुरतः । कृपावान्) ।
“रमेः पू्पदस्य च दीर्घः” इति क्ते पूर्वपदस्य दीर्घः । ८ रथः ) । “हनिकुषि, इत्यादिना
थन् । ( रथ्या । रथक्रव्या ) *खलगोरथात्+। *इनित्रकव्यचश्च* इति यतकव्यचौ “तस्य स-
मृहः” इति विषये । स्वभावात् ख्रीलिङता । रथस्येदं (रथ्यम्) । रथात्; “तस्येद "विषये
यत् । अत्र वृत्तो रथाङः एवेष्येते इति [ रथसीताहलेभ्यो यद्विधौ तदन्तविधिः ] इत्युक्त-
त्वात्. (परमरथ्यम्) इत्याद्यपि भवति । (आइवरथम् ) । शपत्रपूर्वादज्शइति वाहनवाचिपूवै-
पदात् रथान्तात्. अज _ यतोपवादः । अयमपि रथाङ्ग एवेष्यते ` रथं वहति (रथ्यः) । *तद्रहति
, रथयुगप्रासङ्ात्+ । इति द्वितीयान्तात् वहतीत्यथं यत् रथाय हिता रथ्या) *खर्यवमाष-
तिलरषत्रह्मणरच+ इति चकारस्यानुक्तसमुच्चयाथैत्वात् चतुरथ्यन्ताद्विता्थँ यत् । वामरथस्या-
पत्यं (वामरथ्यम्) । “कुवादिभ्योण्यः!इति णयः, तत्र वामरथस्य कण्वादिवन् स्वरवजेम्'इति
। तस्यायमथेः । वामरथ्यशब्दम्य गर्गाचन्तर्म॑तस्य यङन्तस्य काण्वादेर्यजकार्यं तद्धव-
ति स्वरं वजेयित्वेति, तेन ^यजजोश्च” इति गोत्रबहूत्वे विधीयमानो लगस्यापि भवति ।
( वामरथा इति ) । तथत्रायं “प्राचां एफ तद्धितः इति खियां विधीयमानो ङीष्फरचास्या-
पि भवतः । ( वामरस्यः । वामरथ्यायनी ) ८फस्य पित्तवान् ङीष् । “हरर्तद्धितस्यः इति
यल्ठोपः । “यस्येति च, इत्यलोपः तथा यूनि “यजजोऽच"' इति विधीयमानष्फगत्रापि भव-
ति । ( वामरथ्यायन ) इति । “आत्यस्यः, इति यलोपस्तश्रैव अनातीति निषेधान्न भव-
तीति । तथा +^सहगङ्लक्षणेऽवज्यजिजामण्* इति यजन्तात् सङ्काङ्करक्षणेषु विधीयमानोऽण्
अस्मादपि भवति । (वामरथानि) सङ्काङ्ककरणानीति । तत्र घोषग्रहणं चोदितं, तेन (वामरथो
घोषः) इत्यपि भवति । “आपत्यस्य'” इति यलोपः । तथा कण्वादिभ्यो गोत्रे इति गो-
च्रात्यवाचिभ्यः कण्वादिभ्यो विधीयमानोण् अस्मादपि भवति । (वामरथाः छात्राः). ।
स्वरवजेमित्युक्तत्वात् । “जिनित्यादिनित्यम् इति प्रकृतेरादयुदात्तत्वं न भवति, प्रत्ययस्वर
एव भवति ॥ ८६८ ॥ . | |
षदू् विदारणगत्यवसादनेषु ॥ अयं शदिक्रश्ी चानुदात्ता उदात्तेतः(सीदति) श्पाघ्राघ्मा-
स्थान्नादाण॒दृश््यतचिशत्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्टमनयच्छपश्येधोरीयसिदरा* इति रिति
प्रत्यये परे यथासंख्यात् सदेः सीदादेशः। ८ ससाद । सेदतुः । ससत्थ । सेदिथ ) थि भा-
रद्वाजनियमादिरपक्षे “थलि च सेटि" इत्येत्वाभ्यासरोपो । ८ सेदिव । सेदिम ) कादिनि-
यमाज्नित्यमिद् । ८ सत्ता । सत्स्यति । असीदत । सीदेत् । सद्यात् । असदत्.) टदित्वाद-
ड । ( सिषत्सति । सासद्यते ) भावगर्हायां “लुपसद ०४ इति यङ् । ८ सासत्ति ) । ङि
सिपि “दश्च इति वा रत्वम् , (असासः । सादयति । असीषदत् । निषीदति ) । *सदि-
रप्रतेः* इति अप्रतेरिणन्तादुपसर्गात् परस्य पर्त (न्यषीदत् ) । “प्राक् सितादडन्यवायेपि??
इति षत्वम् ८ निषिषत्सति ) । न्यषीषददित्यत्र ““स्थादिष्वभ्यासेन चः, इत्युभयत्र षत्वम् ।
यद्राभ्यासस्य “सदिरप्रतेः” । “प्राक् सित्तादड्व्यवायेपिः इति षत्वम् । उत्तरस्य तु“इण्कौ?
इति । (निषसादेत्यत्र) तु “सदिष्वन्ज॒योः परस्य छि 2 इति उत्तरखण्डस्य षत्वनिषेधः ।
(निषेदतर्त्यादौ) अभ्यासस्य रोपे सति अभ्यासात् परत्वाभावान्नायं निषेधः। (सेदिवान्)
भाषायां सदवसश्रुवः इति भूतसमान्ये वा किट् , तस्य च कुः । अस्मादेव वचनात्
भतसासान्ये सदादिभ्यो किडनुमीयते । इद चानुमानं विकल्पेन, अस्य च रिटि नित्यं क्सु-
१५२ धातुवरत्तौ- [ शद `
रिति न तिहा श्रवणं नापि डो धातुसामान्यविदहितस्य सदादिविशेषविहितेनानेन बाधः ।
न च सदादौ भूतसामान्ये सावकाशस्यास्य खिट: “अनदतने लङ ““परोक्षेकिदट्” इति भूत-
विरोषविहिताभ्यां बाधः, तद्विधानेप्यस्यानुवर्सनादिति भाष्यादौ स्थितम् । क्रादिनियमा-
दिट् , उगित्वान्नुम् । *सान्तमहतः* इति असंबुद्धौ सर्वनामस्थाने दीं सोः “हल्डयाञ्भ्यः''
इति रोपः । सकारस्य संयोगान्तत्वात् लोपः । भवैक्ञायां वसोः संप्रसारणे “संप्रसारणाच्च
इति पूतत्वे परस्य (आसेदुष इत्यादि), सम्प्रसारणविषये नेडागमः प्रवतेते । पश्चात् निनित्त-
विधातो भविष्यतीति, हाद “वसुसख” इत्यादिना दत्वे ( आसेदिवद्भथामिति । परिषत्.)
“सत्सूद्विष ०५इति क्विप् । पच्छब्दस्तु पृषोदरादित्वाद् परेरिकाररोपे, परिषदा छृतं (पारिष-
द्म् ।) “कुलाल दिभ्यो बुज्*!इति तेन कृतमिति विषये बुन् । परिषद् इदं (पारिषदम्) “प-
त्राध्वयुपरिषदश्चः'इति तस्येदमथं जः। (परिषद्ररः)। ““रजःछ्रष्यासुतिपरिषदो वख्च्*इति म
त्वथ वर्च । परिषदं समवेति, तन्न साधु्वा (परिषद्यः) । परिषदो ण्यः इति योगाभ्यां सम-
वेति तत्रं साधुरिति विषये ण्यः । एकदेशविङ्घृतस्यानन्यत्वाव् कृतेकारलोपस्याप्येते प्रत्यया .
भवन्ति । तथाः का “एवोद्” इत्यत्र पाषंदकतिरेषा तत्र भवतामिति, तथा सम्प्रति
कमिति वरच् । भटविकाव्ये परद्र इति वच् र्यते । (दिविषत् ) । पूञवत्
^ श्रम्” इति अलुक् । सुषामादिपाटातव षत्वम् \ बहुलग्रहणात् लुकि
(दसत् )।*“र्व उ
दः) । “हख्श्चइति अधिकरणे घज्। “उपसगेस्य धनि" सि दीधैरतत्रेव “अमनुष्यः इति प्र
तिषेधाच्च भवति । निषादस्यापत्यं, (नेषादकिः),“अत इज्” । “सुधातृव्यासवरुडनिषाद्०”
ति अकडादेशः । (सद्र ) । “दाधेद्सिशदसदो सः» इति तच्छीलादौ र । (निषद्या) !
“संज्ञायां समज०”” इत्यादिना ख्ियामकर्तरि क्यप् । (सदः) असुन् । सत्रं, “गृधुविपचिवचि-
यमिसदिम्यश्चः इति कलप्रत्ययः । पापं चिकीषेति, (सत्रायते) । “सत्रकक्ष०” इत्यादिना
कण्वचिकीर्षायां, क्थङ् । कण्वं पापं, सत्रादयो वृत्तिविषये पापा्थां इत्युक्तम् । ( निषद्वर
कामकरदमो,) “नौ सद्०› इति वरच् \ (सद्म) । मनिन् । सूकरसद्मन इमे (सोकरसद्माः) ।
“नान्तस्य टिलोपः" इत्यादिना अच्निति प्रक्ृतिभावापवादः टिखोपः । ( सादिः ) । “वपि
वदिराजिष्टषिसदहिनिवािषदिवृन॒भ्यः' इतीन् प्रत्ययः । अयं तुदादावपि । उभयत्र पारे प्रयो
जनं उज्छतिवन्नेयम् । चुरादौ चायम् ॥ ८३९ ॥
दद्द शातने ॥ अन्न मेत्रेयः । शद विशातने। विश्चीणैतायां वत्तते, लातनं!विषयभावेन
निदिश्ष्यते प्रसिद्धत्वादिति । (शीयते) । “पाघ्रा?इत्यादिना शीयादेशः । “शदेः शितः, इति
शिद्धाविनोस्मात्तङ् । ( शाद । शेदतुः । शदात्थ । शोदिथ । शेदिव ) क्रादिनियमादिट् । `
थि भारद्वाजनियमादिड्विकल्पः । (श्ना, शत्स्यति । शीयताम् । अश्चीयत ।शीयेत ) आ-
रिषि ( शाद् । अदत् ) खदित्त्वादङ । ( शिशत्सति ) । शिद्धावे च शादिरात्मनेपद्-
निमित्तं केवर इति प्रक्ृतेरतडनिमित्तत्वात् ““पूवेवत्सनः" इति न भवति । ८ जशाशदयते ।
११इ ति पदत्वे उत्वम् । (सदः । सादः) । निषीदत्यत्मिन् पापमिति (निषा- `
नि 5
श, =. च
~ +. ॥
शाश्चत्ति । शातयति ) “शदेरगतौ तः", इति णो तत्त्वम् , गतो तु (शोदयते गोपाखक) इति
तत्वं न भवति । अयमेव गतौ तत्त्वप्रतिषेधो गत्यर्भत्वे प्रमाणम् । ८ शादः । शदः ) । श्ा-
दलम्) । “नडशादाडडवखच्^इति वच् चातुरथि कः, डिनत्वाद्विरोपः । (शद्रः) । “दाघेद्सि
शदसदो ₹* शातयतीति (शद्ः,) वृशदिमभ्यां “जन्” इति चन् । बाहुरुकात्. णेछपो ब्य
भावश्चेति प्रत्ययलक्षणेन णिज्नमित्तं तत्त्वम् ॥ ८४० ॥
श्त आह्वाने रोदने च ॥ सदादयश्रयोनुदात्ता उदात्तेतः । तथा च व्याघ्रभूतिः ।
अदि हदि स्कन्दिनिदिच्छिदिश्चदीद् सदि शदिं स्वद्यतिपद्यती स्विदिम् ।
तदि जुदि विद्यति विन्त इत्यपि प्रतीहि दान्तान् दशपञ्च चानिटः॥
दिरि दकि दंशिमथो स्परदि सशिम् ररि रिशि क्रोशतिमष्टमं विष्िम् ।
कुच | प्रथमगणः । ` १५३
किरि च शान्ताननिटः पुराणगाः पठन्ति पाटेषु दद्ञोव नेतरान् ॥
( कोदाति । चुक्रोश । चक्शुः । । चुक्रोरिथ । चुक्रुशिव । चुक्रुरिम ) क्रादिनिय-
मादिट् । ८ कोटा । क्रोक्ष्यति । क्रोशेत.) आरिषि (कुर्यात । अक्र्त ) “शल इगुपधादू
इति क्सः । ८ चुकरुक्षति ) । “हलन्ताच्च” । इति कित्वं, ( चोकुक्षते चोकोषटि हो चोक्रु-
डिड । धित्वषत्वटत्वजगत्वानि । खडि तिष्सिपोः ( अचोक्रोर् । क्रोशयति । अचुक्रुशत् ।
आक्रोशकः ) । *देविक्रुशोश्वोपसरगं इति तच्छीरादौ बुन् । (दे क्रोष्टो ।) “सितनिगमि
इत्यादिना तुन् । अस्य +तज्वत् क्रोष्टुः# इति असम्बुद्धौ सखवैनामस्थाने वृजन्तरूपातिदेशात्
क्रोष्टा कोष्टारावित्यादि । शसि (करोष्ट॒न्) । अन्यत्र #विभाषा वृतीयादिष्वचि* इति तृज्वद्धा-
वविकल्पनात् ( कोष्टा । क्रोष्टुनेत्यादि ) आमि [ जुमचिरतृज्वद्धावेभ्यो नट् पूवेविप्रतिषेधे-
न ] इति नुमि अनजादित्वात् तृज्वद्धावाभावे (कोष्ट नामिति) भवति । ( कोष्ट ) “यां
च, इनि तृज्वद्धावः । ““मतिबुद्धि”, इत्यत्र चकारस्यानुक्तसमुच्चयाथेत्वात् (अक्रुष्टः) । वत्ते-
माने क्तः । ( कोशः । क्रुशः) णाभावे इगुपधत्वात्कः ॥ ८४१ ॥
कुच संप्चनकोटिल्थप्रतिष्टम्भविटेखनेषु ॥ एतदादयः कसन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । (को-
चति) । कुच शब्दे तार इति पटितस्यापीह पाटः संपचैनादादेव कोच इति ज्वालादिसम्बन्धेन
णो यथा स्यादिति ॥ ८४२ ॥
बुध अवगमने । (बोधति । बुबोध । बोधिता इत्यादि बुबुधिषति । बोधित्वा ) “रलो-
व्युपधा०इति कितत्वव्रिकल्पः। रुधि संराधियुंधिबन्धिसाधयः कधिष्षुधी युद्धयतिढुध्यती व्य-
धिरित्यत्र श्यनानिदेशात् दैवादिकस्य ग्रहणं नान्यस्य नापि बुद्धिर् बोधन इति वक्ष्यमाणस्य
( बोबुध्यते । बोबोद्धि )“क्चषस्तथोः"इति धत्वे जत्वे (बोभोत्सि) । “एकाचो बो भष अ-
षन्तस्य सूध्वोः, इति भष्त्वे “खरि च”इति चत्जं, रोटि देद्धिभावे जदत्वे च (बोबुद्धि । बो-
बुधानि) । “नाभ्यस्तस्य ०» इति गुणनिषेधः । रुड़ तिपि (अबोभोत्) । पदत्वात् भष्भावो
जदत्वं च । सिपि तु “दूच” इति वा रत्वे (अबोभोरित्यपि भवति । बोधयति देवदत्तः । अ-
बूबुत् ।) “अणावकर्मकात्” इति परस्मैपदं, यदायमणावचित्तवत्कन्त कस्तदापि “ुधयुध०?
इति परस्मैपदमेव, न च तत्र युधादिसाहचर्यात् जुध्यतेरेव ग्रहणमिति वाच्यम् । एवं उुधिग्र-
हणे उय्थं स्यात् । यतो बोधने बोधयते इति दुर्वारम् , न च बोधतिबुघ्यत्योरथेभेदः, णुं
“दीपजन० इति लुडि तशब्दे वा॒विण्विधावपि श्यन्विकरणेरात्मनेपदिमिश्च साहचर्यात्
बुध्यतिबोधत्योदैयोर्भहणमिति (्यत्यबोधि, व्यत्यबोधिष्टेति भवति), असत्यपि वाग्रहणे न
विशेषः, यतो दैवादिकेन व्यत्यबोधि व्यत्यबोधिष्टेति रूपद्वयं दुर्वारं, भावादिकर्मणोः (उधि-
तमनेन बोधितमनेनेत्यादि) ॥ ८४३ ॥
रुह बीजजन्मप्रादुभावे च ॥ अनुदात्ता उदात्तेतः ( रोहति र्रोह । ररोहिथ रूरदहिव )
करादिनियमादिद् । ( रोढा ) । गुणढत्वधत्वष्टत्वढरोपाः ( रोक्ष्यति ) “षढोः कः सि!” इति
कत्वं ८ रोहतु । अरोहत् । रोदेत्.) आशिषि ( रुद्यात् । अरक्षत् ) “शल इगुपधादनिरः
क्सः, ८ सरश्चति । रोरुद्यते रोरोडि । रोखूढः ) “दलोपे” इति दीधः ८ रोरोक्षि ) खोटि सो-
ईले धित्वष्टुत्वरोपदीर्घेषु (रोरूडि) । कुडि (आरोरोर् । अरोरूढाम् । रोहयति । अरूरूहत् ।
रोपयति । अखरूपत् ) “रुहः पोन्यतरस्याम् इति पक्षे हकारस्य पकारः, (आरूढो बश्चम् ।
आरूढो बक्षः) । “गत्र्थाकमेकः” इत्यादिना कन्त कर्मणोः क्तः (रोहितिः ) ““हूखरुदिपुषिम्य
इतिः" इतीतिः । ( रोहितः | रोहितः) ^“र्हेरितश्च रो वा"इति इतः । पक्षे रेफस्य रत्वम् ।
अरोहितो रोहितो भवति,(रोदहितायते । खोहितायति)। भखोहितादिडाज्म्यः क्यषः च्व्य-
थैविषयाइच्व्यन्तात् भवत्यथ क् । “वा कयषः'*ति पक्षे तङ् । (रोहित एव खोहितको
मणिः) ) “लोहितान्मणौइति मणौ वर्तमानात् रोहितज्ञब्दात् स्वां कन् । (रोहितक सुखं
कोपेन) । “वर्णे चानित्ये इति अनित्यवणं वत्तेमानात् ' खोहितशब्दात् स्वाथं कन् , श्यां
१५४ धातुवत्तो-- [ कस
[लोहितालिङ्गबाधनं वा) इत्युक्तत्वात् “वर्णादनुदात्तात्,, इति पक्षे कनोन डीन्विधिरिति
(खोहितिकेति भवति)। अन्यदा तु डीम्नकारयोखिङ्गविरिष्टपरिभाषया कनि हस्वे च (लोहि
` निकेति) । रोहितेन रक्तो (रोहितकः पटः) । “रक्तः” इति लाक्षादिना रक्तं व्रमानात्
ोहितशब्दात्स्वाथं कन्, अत्रापि खियां ““लोहितालिङ्गबाधनं वा” इत्यस्यानुवर्तनात्
(लोहितिका पटो लोहिनिका पटीत्युभयं भवति । रोदहिषो सखगभेदः ।) ““दे्ृद्धिश्च'" इति
रिषचि वृद्धिः । खियां (रोहिषी) ॥ ८४४ ॥
कतो ॥ ( कसति । चकास । कसिता । अकसीत् । अकासीत् । चिकसिषति । चनी
करयते । चनीकसीति चनीकधीत्यत्र) “धिच” इति सरोपः तस्यासिद्धत्वात् “अतो देः”
इति लङ्ग भवति । रड़ तिपि “तिप्यनस्तेःईति सकारस्य पदान्तत्वात् दत्वे (अचनीकत् ) 1
“सिपिधातोर्वा"” इति र्त्वं, “नीग्वज्चु, इत्यभ्यासस्य नीक् । (कासयति । अचीकसत् ।
कस्वरः) “<स्येश्भासः” इ ति वरच् । शब्दकुत्सायां कसत। इति गतम् । कुञ्चादय उदात्ता उदा-
तेतः । रहिस्त्वनुदात्तः ॥ ८४९ ॥
वृत् । ज्वखादयो वृत्ता इत्यथः ॥
अथोभयपदिनेः ॥
हिक अव्यक्तशब्दे ॥ एतदादयो गूहत्यन्ता उदात्ताः स्वरितेतः । ८ हिक्कति । जिहि- `
ककः । हिक््किता । दिक्कियति । दहिक्कतु । अहिक्कत् । हिक्केत् । हिक्यात् । अहिक्कीत् ।
जिहिकिकिषति । जेहिक्यते । जेहिक्ति ) “स्कोः इति करोपस्य असिद्धत्वात् अरुधूपध
त्वान्न गुणः ( हिक्कयति । अनजिहिक्कत् । हिक्कते । जिदहिक्के । हिक्किता । हिक्रिकष्यते ।
हिक्कताम् । अदिक्कत । हिक्किषीष्ट । अहिक्कि । जिहिकरकिष्यते ) “पूर्ववत्सनः, इतिं
तङ् ॥ ८४६ ॥
अन्चु गतौ याचने च ॥ (अञ्चतीत्यादि)। अन्चु गतिपूजनयोरित्यत्रेवोदाहतम् । (अञ्चः
ते । आनन्चे । अच्चितासे । अञ्चिचिषते ) पूेत्र गताविति पाठः क्रियाफलस्य कत्त गामित्वे
परस्मैपदाथेः । अचु इत्येक इति मेतरेयः । क्षीरस्वामी अन्चु गतो, अच्चि गताविति द्वौ धातू
पपाट । तत्र इदित्तवप्रयोजनमच्चित इत्यादौ नलोपाभावमाहः । कार्यपसेत्रेयसंमताकारा
स्त्वस्य इदित्त्वं नानुमन्यन्ते, अञ्चु इति पठन् शाकटायनोपि उदित्पक्च एवा नुक्ः, तेन तवि
दित्स्थान एव उदित्पथ्यते ॥ ८४७ ॥
दुयाच याञ्चायाम् ¦ ( याचति । ययाच । याचिता । याचते । ययाचे । यियाचिषते
यायाच्यते । यायाक्ति । याचयते । अययाचत् ) । “नाररोपि”, इति हस्वनिषेधः । न याच॑
- त इति(अयाची) । ग्रहादिषु याचृन्यवहप्रजवदसां प्रतिषिद्धानामिति पाठादिनिः। प्रतिषि
द्ानां। नज्पूर्वाणामित्य्थः। (याचशुः) । “रिवतोऽथुच,। के चित् इतं पन्ति । तदपि प्रमाणं
तेन याचिच्रमित्यपि भवति । याचितेन नित्त (याचितकम्) । “अपमित्ययाचिताम्यां कक्कनौ
इति तृतीयान्तात् निवेत्तमित्यथं यथासंख्यात कन् , अपमित्यरब्दस्य अव्ययत्वात् न तृती
थास्तीति । (याञ्चा) । “यजयाच, इत्यादिना नड , श्चुत्वम् । (याच्यम् ) । “यजयाचर्-
चप्रवचर्चश्च, इति ण्यति कुत्वनिषेधः । निष्ठायामनिदत्वे ऊत्ववचनमितिवासिकमते
त्वस्य नेव प्रसङ्गः ॥ ८४८ ॥
रेट् परिभाषणे ॥ (रटति । रिरेट । रेटिता । रिरेटिषते । रेरेव्यते । रेरेद्धि । रेटयति ¦ अरि
रेटत् ) ऋदित्त्वान्नोपधाहस्वः ८ रेटते । रिरेटे ) इत्यादि । (रेटित्वा । रेटितः ) ॥ ८४९ ॥
` ˆ चते चदे याचने च ॥ ( चचात । चेततुः । चतिता । अचतीत् ) । एदित्त्वान्न द्धिः (चि
चतिषति । चाचत्यते । चाचत्ति । चातयति । अचीचतत्। चतते । चेते । चिचतिषते ) इ-
ह्यादि ( चतित्वा । चतितः । चत्यम् ) ““चतितकिरासि?, इति यत्। ८ चतुरः ) । “मन्दिः
वरि” इत्यादिनोरच् । न चतुरः+अविद्यमाना वा चतुरा यस्य अचतुरः,तस्य भावः (आचातु-
[
=
चते | भ्रथमगणुः । १५५
यम्) । ब्राह्मणादिपाटात् प्यन् । “न नज्पूर्ात् तत्पुरुषात्” इति निषेधोत्रैव अचतुरेति पर्यु
।दासात् न भवति । ( चत्वारः ) “चतेरुरम्” इत्युरन् । *चतुरनडहोरामुदात्तः* इति सवेना-
मस्थाने आमागमः। तदन्तविधेरत्रेटत्वात् । प्रियचत्वाः । (प्रियचत्वारौ ) इत्यादावाम् मवति ।
हे (प्रियचत्वः)। “अम् सम्बुदधो"इत्यमागमः । अयं समास एव । केवर्स्य ` नित्यबहूवचना-
न्तत्वात् सम्बुद्धयभावात्। आमि ““षटचतुर्य॑श्च'"इति नुटि चतुर्णाम् । अत्रापि तदन्तविधिना
(परमचतुरणाम् ) इत्यत्रापि नुट् भवति । “षट् चतुभ्येश्चइति बहुवचननिदंशात् यत्र संख्यायाः
प्राधान्ये तत्रेवायमिति प्रियचुरामित्यादौ अप्रधाने नुट् न भवति । (चतुर्ष) इत्यत्र “रोः सु-
पि? इति नियमान्न विसर्जनीयः! ख्यां “त्रिचतुरोः खियां तिख्चतखः इति विभक्तौ चत-
_ सरादेशे +अचिरकतः* इति अजादावृकारस्य पूव सवणेदीर्घापवादे च रेफे (चतखः) इत्यादि ।
“व्रन्नेभ्यो डीप्"स्वखादिपागात् ^“न षट्स्व खादिभ्यः"इति निषिध्यते । (चतखणामित्यत्र)
[ ल॒मचिरतृज्वद्धावेभ्यो चुद् पूवविप्रतिषेधेन ] इति नुट् । आजादिविभक््यभावे न रेफा-
देशः । नामि दीर्घो “न ॒तिखचतख?, इति प्रतिषेधान्न भवति । चतच्रादेशस्तदन्तेपि भवति
(परमचतखः) इस्यादि । यत्र बहुव्रीह्यादिना समासस्यान्यलिङ्त्वं तत्रापि चतुरथैश्मीत्वाश्रयोय-
मादेशो भवति । प्रियाश्चतखो यस्य (प्रियचतसा बाह्यणः। प्रियचत छा वित्यादि) सावानाडा-
देशः । आजादौ “अचिर ऋतः,» अयं परत्वात् पूर्वसव्णत्वं बाधते । ““ऋतोड्सर्वनामस्थान्-
याः” गुणं बाधित्वा पूर्वैविप्रतिषेधेन, तेनाजादौ सवत्र रेफ एव भवति । अत्र “नद्यृतश्च” इति
कप् सन्निपातपरिभाषया न मवति । कपि हि प्रृतिविभक््योरानन्तर्यं विहन्यते । प्रियाश्च-
त्वायोरूथाः (प्रियचत्वा खी । प्रियचत्वारौ) इत्यत्र अङ्कस्य खीत्ेपि चतुरर्थ॑स्याश्ीत्वात् चत-
खादेशो न भवति । चतुर्णा पूरणः चतुथः) । “तस्य पूरणे उट्इति डि “षट्कतिकतिपयच-
तरां थुक्” इति थुक्, ( तुर्यः, तुरीयः ) भचतुरश्छयतावाचक्षरलोपश्च* इति पूरणा छयतौ
आधक्षरलोपश्चेति चशब्दस्य खोपः। तुरीयं भिक्षायाः(तुरीयमिश्चा), चतुर्थभिक्षायाः(चतुर्भभि-
क्षा)! भद्वितीयावृतीयचथुधेतुर्याण्यन्तरस्याम् इति द्ितीयादीन्येकदेशवाचिना षष्टयन्तेन सह
वा समस्यन्ते इति तत्पुरुषः । एकदे शिसमासः। अन्यदा षष्ठीसमासे (भिक्षातुरीयं भिक्षा चतु-
-थमिति भवति)! पूवेनिपातमेदः। (चतुष्टयम् ) । #संसख्याया अवयवे तयप् इति अवयवे वत्ते.
मानायाः संख्याया अवयविनि तयप् । “खरवसानयोः” इति रेफस्य विसर्जनीये “हस्वात्तादौ
तद्धिते” इति सस्य षत्वं षत्वं तकारस्य । जसि “प्रथमचरमतय०” इति वा सवेनामत्वात्
(चतुष्टये, चतुष्टयाः)। खयां “टिडाण्*इत्यादिना डीप् । (चतुष्टयी । चतु ङ्,)चतुरो वारान्
ड़ः इत्यथैः । कद्वित्रिचतुम्येः सुच्* इति क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच् । “रात्सस्य इति
सकारलोपः । एककठकाणां तुल्यजातीयानां क्रियाणां जन्मसंख्यानं क्रि्ाभ्यावरत्तिगणनम् ।
स्वाद्युत्पत्तिः । स्वरादिषु सुजितिपाटात् अव्ययत्वात् सुब्ट्क् ( चतुः करोति । चतुष्करोति )
+इन्निश्वतुरिति कृत्वोय* इति कृत्वोथं वतैमानानामेषां विसजेनीयस्य कुप्वोवा षत्वम् । अ-
न्यदा तु कुप्वोः कपौ च” इति विसजैनीयजिह्वामूलीयो ( चतुष्कपालम् । चतुष्पात् )
%इदुदुपधस्य चाप्रत्ययस्य इकारोकारोपधस्य यो विसजेनीयोऽप्रत्ययसम्बन्धी तस्य कुष्बोः
पत्वमिति षत्वम् । अविद्यमानानि विशिष्टानि शोभमानानि चत्वारि यस्य॒ सः ( अचतुरः।
विचतुरः । सुचतुरः) “अचतुर” इत्यादिना बहुब्ीहो अचि निपात्यन्ते । उयश्चत्वारो वार्थोऽ-
न्यपदार्थः । (त्रिचतुराः ) वृ्तिस्वाभाव्यात् संदिग्धेस्य वृतिः । चतुर्ण समीपे ( उपचतुराः )
#संङ्ययाव्ययासन्नादूराधिकसंख्याः संख्येये । अन्ययादीनि पूपदानि संक्येयवाचीनि
संक्यया समस्यन्त इति बहुव्रीहिः । चतुरोच्प्रकरणे [ च्युपास्यासुपसंख्यानम् ] इत्यच
समासान्तः । ८ चात्वाखः ) यत उन्तखेचर्थाः पांसवो हियते तदुच्यते । “स्थाचति-
दजेरार्ज्वाजारोयवः,, इति यथासंयात् वाख्ज_। ( चत्वरम् ) ““छित्वरचत्वर०", इति रचि
निपात्यते । उणादिवृतो छद् अपवारण इत्यस्य निपातनुक्तम् । द्वितीया दिश पव्यते (चदति।
१५६ धातुबत्तो- [ प्राम
चदते) । इत्यादि ॥ ८९१ ॥
प्रोथ पर्यासत ( प्रोथति । पुप्रौध । प्रोथिता । प्रोथते ) इत्यादि । ( पुप्रोथिषति । पुरो
थिषते । पोप्रोभ्यते । पोप्रोति । प्रोथयति । अपुप्रोथत् >) ऋदित््वान्नोपधाहस्वः । “प्रोथद्-
श्चोभयवसःइत्यच् प्रोथति सूदति शाश्वदश्व इवायमग्निरिति भट्टभास्करः ।अयनमेवापप्रोथदुन्दुभे
दुच्छुना दित्यत्रापप्रोथत् । यमारम्य !दुच्छुनात्. दुरवि्ात् उपसर्गस्य तकारः प्रोधु पर्या
गतावित्याह । क्षरे अपुप्रोथनं कारणमिति । (प्रोथः) । “हरश्च, इ ति करणे घञ. ॥ ८१२ ॥
मिह मेह मेधाहिससयोः ॥ अयं पाटो दिवादीनाम् ( मेदति । मिमेद । मेदिता । मेदि
छ्यति । मिमिदिषति । मिमेदिषति । मिदित्वा । मेमिद्ते \ मेमेलि । मेदयति । अमिमेदत्।
` मदत इत्यादि) द्वितीयस्य तु मिमेदतुरित्यादौ कूड्तिरेकारश्रवणं विरोषः। क्षीरस्वामी थान्तां-
वेतो । भिदादिसूत्रे मेधाशब्दं व्युत्पादयन् न्यासकरो धान्तावाइ । भोजराजस्तु मेधि नानु-
मन्यते । यदाह । अङ्विधो रखिख्िखिसिधिमिथिगुहिभ्यो युणइचेति । कैमारश्रात्रैवानुकरः।
मेदत इति दय॒तादौ स्नेहने गतः ॥ ८९९ ॥
मेष्ट संगमे च ॥ ( मेधति । मिमेध । मेधिता । मेधिष्यते इत्यादि ) मे्ट सेचने ।
मिदादित्वादङ । गृहमेधो देवतास्य (गृहमेध्यम् । गृहमेधीयम् ) । “यावा एथिवीः” इत्या-
तो
4 ¬ ~ कसनिकरवो ॥ (नेदती) इत्यादि, मिदहमेदवत् । (प्रणेदति) । ““उपस-
गात्? इति णत्वम् । निन्दतीति त्सायां गतम् ॥ ८९७ ॥
श्रध धरु उन्दने ॥ उन्दनं क्लेदनम् । ८ शद्धंति । शशद्धं । शश्धतुः । शद्धिता । शद्धेते
शशय । इत्यादि । शिशद्धिषति । शरीशचध्यते। शरीशद्धि ) हो देद्धिः । “कषस्तथा” इति
धत्वे जरत्वे.रोटि हो (शरीश्वद्धि) । कडि तिपि (अशरीरे) । “रात्सस्य इति नियमात्
न संयोगान्तलोपः । सिपि तु कत्वे “दश्च” इति वा रुत्वे ““रो रि“रोपे ““दलोपे” इति दीघ
(अश्चरीज्ञा) इत्यपि भवति । एवं रप्रिकोरपिं । ८ शद्धंयति । अशशडत् । अद्रीदयृधत् ) । ,
दित्वाद्रेर् ( शद्धित्वा । शद्धा । शुद्धः ) । एवं (मदेतीत्यादि) । शेधेढैतादो पाठः शब्द '
त्सायां क्रियाफखस्य अकर्वगामित्येपि आत्मनेषदाथेः । तथा भबद्धयः स्यसनोः» इति स्यस
नोलयैरि च क्रियाफलस्य कठगामित्वेपि परस्मेपदाथेः । तथा “'पुषादिद्य॒तादि” इत्यङ्धेश्च ।
तृतादिश्च चय॒त्ता्न्तगेणः। तथा “न ब्रदधश्चतुस्येश्च" इ ति स्यसनोः परस्मेपद इण्निषेधाथेश्च ॥ `
बुधिर बोधने ८ बोधयति । बुबोध । बोधिता । अबुधत्। अबोधीत् ) “इरितो वा”
इत्यङ। विकल्पेन ( बोधते । बुबुधे ) इत्यादि । क्षीरस्वामी तु उुधेत्यनिरिते पपाठ । बोधतीति `
ज्वलादिः परस्मैपदी अवगमने गतः । अस्य तशब्दे ““दीपजनः, इति चिण् नेति अबोधिष्टं
इत्येव भवति अत्र दैवादिकेन वात्मनेपदिभिरकमकेः साहचर्यात् तादश एव उधिगंह्यते।
तथा “बुधयु° इत्यत्र युधनरजनेरकमेकेः साहचर्यान्नास्य संग्रहः । स्पष्टं चेतत् तन्न वृत्तौ । `
तेन (बोधयति बोधयते इति भवति) ॥ ८६० ॥
उनबुन्द्र निलामने ॥ निदलामग चघ्चुविक्यनम् ८ बुन्दति । बुबुन्द । उन्दिता । अवन्दत् ।
अडन्दीत् 1 न्दिषति । बोजुन्धते । बोडुन्ति ) हौ हित्वादयुनासिकलोपे ८ बोबुन्दि । ड
न्दते । बुबुन्दे इत्यादि ) उदित्वात्. क््वायामिदिवकल्पनात ( बुन्दित्वा । उत्त्वा ) निष्ठा
यां (न्नम् )। नरोपे “रदाभ्याम् इ ति निष्ठानत्वम् । ` (बुबदः) [घनथं। कनादीनकि द्वेभव-
तः] इति द्विवचनम् । पृषोदरा दित्वान्न हखादिशेषः ॥ ८६१ ॥
वेणगतिक्ञानचिन्तानिशामनवादिज्नगहणेषु ॥ वादित्रगहणं नाम वादिन्रस्य वाद्यभाण्डस्य
वादना ग्रणमिति क्षीरस्वामी (वेणति विवेण । वेणिता । विवेणिषति । वेवैन्यते ¦ वेवेण्ि ।
वेणयति । अविवेणत् । वेणते । विबेणे इत्यादि । वेणिः । वेणी ) इन् । “कृदिकारादक्तिनः `
इति डीष्वा । उत माता महिषमत्वेनम् इत्यत्र भाष्यकारास्तवगेपन्वमान्तमयुं पेटः ॥८६२॥
|
1
खनु |] # प्रथमगखः । १५७
खनु अवदारणे ॥ ( खनति । चखान । चख्नतुः ) “गमहन०”” इत्याजादाबुपधालोपः ।
तस्य “द्विवर्चनेचि इति स्थानिवत्त्वात् द्विर्वचनम् ( खनिता । खनिष्यति । अखनत् । ख-
नेत । खन्यात् । खायात् ) “जनसनखनां सनुञ्चरोः"? “ये विभाषा? इत्यात्वम् । घातुपारा-
यणे तु “छोपो यि” इतिवत् “ये विभाषा? इति वणेैमात्रे निरदैव्ये य इत्यत्वतोनिदशादि-
दमात्वं यग्यङोरेव न तु यासुरात्युक्तम् । ( अखनीत्। अखानि । चिखनिषति चद्कुन्यते ।
चाखायते । चद्ुन्ति । चट्भातः) “अनुनासिकस्य, इति दीर्घं परत्वात् बाधित्वा ““जनसनख -
नाम्” इत्यात्वं भवति । तत्र ्टप्रहणं सनोत्यर्थं तस्येव छादेः सनः संभवात्, तेन चिखनि-
षतीत्यत्रात्वभावः। (खानयति । अचीखनत्। खनते । चे इत्यादि । खेयम् )।*ष्चखनः*क्यपि
तत्सनियोगेन “¶कारेन्तादेगे आदृगुणः । इइ इति प्रश्टेषेणेकारदरयं विधीयते । एकस्मिन्वि-
धीयमाने“ये विभाषा? इत्यात्वाभावपक्षे सावकाशोसौ परेणान्तरङ्घेण चात्वेन बाध्येत, यतो
हि यकारादौ बुद्धिस्थ एव विधानादन्तरङ्मात्वम्, शकारः, क्यप्संनियोगेन विधानात् बहिर-
ङ्गः । यदा तु “ये विभाषा” इति परसप्तमी तदात्वमेव बहिरङ्मीत्वं तु क्यप्संञ्नियोगे -
नान्तरङ्गमिति नाथैः प्ररलेषेणात्वबाधनार्थंन, एवं च सूत्रेपि हस्व एव पठितव्यः । नन्वेव.
मेकादेशस्य “षत्वतुकोरसिद्धः” इत्यसिद्धत्वात् हस्वाश्रयस्तुक् स्यात्। नैतत् ,। "पदान्त-
पदाद्योरेकादेशोसिद्धः' इत्येवं तत्र उ्यवस्थापनात्। ( खनकः । खनकी ) “शिल्पिनि ष्डु-
जूः । तत्र च “नृतिखनिरञ्जिभ्यः इति पगिण्यते । परितः खाता, ( परिखा ) । “अन्येष्वपि
इश्यते” इति डः। खायते अनेनेति ८ खनित्रम् ) । “अतः, इत्यादिना करणे इत्रः ( खा-
स्वा । खनित्वा ) उदित्वादनिटपक्षे क्षरा दिश्कित्परत्वात् पूरवेवदात्वम् । ( निखाय ) । ^ये
विभाषा इति आत्वं । (खातः) “ यस्य विभाषा” इत्यनिटत्वम् । खन्यतेनेन अत्रेति (आ-
खनः ) खनो घ च+ इति करणाधिकरणयोधैः चकारात् घनि ( आखानः । आखः ) । [ डे
वक्तव्यः ] इति डः ; ( आखरः ) । [ डरो वक्तव्यः ] इति डरः । ( आखनिकः ) । [ इको
वक्तव्यः ] इतीकः । ( आखनिकवकः ) । [ इकवको वक्तव्यः ] इति इकवकः । आखा-
-दयः खनित्रवचनाः। परिखा भ्रेदस्मिन्नस्य वा (पारिखेयं स्थलम् ) पर्वया उज्* इति प्र-
यमान्तात् सभावनोपार्िकाद् अस्यास्मिन्नित्यथें ढ् । ( आखनतीत्याखुः ) । “आङ्परयोः
खनिुभ्यां डित्"'इति उप्रत्यये डिनतत्वा्िरोपः । ( सुखं ) “डित् खनो सुट् चोदात्तः? इत्यत्र-
प्रत्यये डित्त्वादिखोपः, धातोयंडागमश्च । सुखे भवं, ( सख्यम् ) । “दिगादिभ्यो यत्, इति
यत्प्रत्ययः । इह पाटोऽशरीरावयवा्थैः । शरीरावयस्य तु “शरीरावयवाद्यत्, इत्येव सिद्धः 1
सुखमिव ( मुख्या ) । शश्लाखादिभ्यो यः इति भवाथे यः । सुखतो भवं ( मुखतीयम् ) ।
[ खखपाश्वेतसोरोपः ] इति गहादिपाटाच्छप्रत्यये सलोपो “यस्यः इति रोपः परिखं भकं
( परियुख्यम् ) । “अव्यीभावाच्च इति यः। तत्र हि [ परिञ्खादिभ्य उपसंख्यानम् ]
इति वातिके, तेन परिसुखादेरेवाव्ययीभावादयं प्रत्ययः ! परिमुखं वर्तते ( पारिमुखिकः )
सेवकः । *परिसुखं च* इति द्वितीयान्तात् अस्माद सते इत्यस्मिन्नित्यथे उक् । सुखस्य सा-
श्यं ( यथासुखं ) प्रतिबिम्बम् । समं सुखं ८ संमुखम् ) । समशब्दः स्ेपर्यायः। यथासुखं
दर्शनः ( यथामुखीनः ) । आदर्शादिः । एवं संमृखस्य दनः ८ संमुखीनः ) । दशन इत्यधि-
करणे ल्युट् । +यथासुखसंमुखस्य दशेने* इति षष्टयन्ताभ्यामाम्यां दोन इत्यथ खः। अत एव
खादृश्येपि निदेशात् यथासुखमित्यव्ययीमावः । तथा समोन्त्यरोपश्च । अयं च रोपः प्रत्यय-
नियोगेनेति केवरो न प्रयोगाहं इति व्याख्यातारः । यथासुखीना सीताया इति भद्िप्रयोग-
श्चिन्त्यः । ( गौरमुखा नाम का चित्) “नखमुखात् संत्ञायाम्" इति स्वाङ्लश्षणस्य ङीषो
-निषेधात् टाबेव । असंज्ञायां तु ( सुसुखी सुसुखा ) इत्युभयं भवति ॥ ८६३ ॥
चीन आदानसंबरणयोः ॥ ( चीवति । चिचीव । चीविता । चिचीविषति । चेचीज्यते ।
-चीवयति ! अविचीवत् । चीवते ¦ चिचीवे ) इत्यादि । उड्भावित्वान्नास्य यङ्लगस्ति ।
१४ माच
१५८ धातुवृत्तो -- ` [चाय्
अनृदिदित्येके । ( चीवरम् ) । ““छित्वर” इत्यादिना वरचि वलोपः । चिनोते्वां निपातनम् ।
( संचीवरयते भिक्षुः ) चीवरमजेयति परिधत्त इति वार्थः । “पुच्छभाण्डचीवराण्णिङ्"” इति
तत्र चीवरादजेने परिधाने चेति वृ्तिः। अयं चुरादौ च ॥ ८६४ ॥
चाय पूजानिशामनयोः ॥ ( चायति । चचाय । चायिता । चिचायिषति । चेकोयते ) ।
““चाथः कीः इति यङ्यङ्लुकोः कीभावः । दीर्घाच्चारणं यङ्लगभैमिति स्थितघ् । ( चेकयो
ति । चेकेति । चेकीतः । चाययति । अचचायत् । चायते । चचाये । इत्यादि । अचा यिष्ट ।
चायित्वा । अपचितः ) । #*अपचितश्च+ इति निष्ठायामनियूत्वं चिभावश्च पक्षे निपात्यते, अ-
न्यदा ( अपचायितम् ) । [ क्तिनि नित्यं चिभावो वक्तव्यः ]। ८ अपचितिः । चनः) ।
अन्नम् । “चायतेहैस्वरच' इत्यसुनि नुगागमे हस्वश्च, वछिरोपः ॥ ८६९ ॥ |
व्यय गतो ॥ (व्ययति । वन्याय । ठ्ययिता । व्याययति । अविन्ययत् । उ्ययते । वन्य-
ये ) इत्यादि । व्ययत इति चित्तत्यागे नित्यमात्मनेपदी । अयं चुरादावदन्तः ॥ ८६६ ॥
दाश्च दाने ॥ ( दाति । ददाश्च । दाशिता। दिदाशिषति । दादाश्यते । दादाष्िः । दा-
कायति । अददाशत् । दारयते । ददाश ) इत्यादि । भद्स्वान्साह्वान्* इति ।कसावद्धित्वम-
निरत्वं च निपात्यते । दाशतेस्मे इति ८ दाश्चः ) । “दाशगोघो संप्रदाने” इति अचि निग-
त्यते । पुरो दाश्यत इति ८ पुरोडाशः ) । तत्सहचरितप्रन्थोपि (पुरोडाशः) । पुरोडाशस्य सै-
स्कायो मखस्य शिरोसि' इत्यादि मन्त्रः । ( पौरोडाशः) । पुरोडाशस्य पोरोडाशस्य च व्या
ख्यानं तत्र भवं वा ( पुरोडारिकं, पौरोडाशिकम् ) । *पोरोडाशपुरोडाशात्षन्+ इति प्रत्येकं
षष्टयन्ताभ्यामाभ्यां भवव्याख्यानयोरथेयोष्ठन् । अत्रेव निदंशात्. दाशेदेकारस्य डकारः । अ-
स्मादनन्तरं स्वामिकाश्यपावयति पठतः । तदना प्रतीयते । यदाह । , “उपसर्गस्यायतौ?
इत्यत्र हरदत्तः । अयतिरनुदात्तेदिति ॥ ८६५७ ॥
भेष भये ॥ क चित् गताविति वख्यते । ( मेषति । भिभेष । मेबिता । बिभेषिषति । बे
मष्ट । भेषयति । अबियेषत् । मेषते । बिभेषे ) इत्यादि ॥ ८६८ ॥
ओष देषु गतो ॥ ( भ्रेषतीत्यादि पूर्ववत् । ( भ्रेषः ) ॥ ८७० ॥
असख गतिदीप्त्यादानेषु ॥ ८ असति । आस । असिता । असिसिषति । आसयति ।
आसिसत् । आसते इत्यादि) अष इत्येकडइति क्षीरस्वामिमेत्रेयो । शाकगयनस्तूमावपिऽ०५१) `
स्पश बाधनस्पर्शनयोः ॥ स्प्यनं ग्रथनमिति स्वामी । ग्रहणद्लेषणयोरयं चुरादौ । (स्प-
शाति । परस्पा । स्परिता । अस्पाशीत् । अस्पशीत् । पिस्पशिषति । पास्पश्यते । पा- `
स्पष्ट । पस्पशा ) यङ्लगन्तादचि टाप् , “संज्ञापूठेको विधिरनित्य' इति नाभ्प्रासत्य दीबैः ।
( स्पादायति । अपस्पदात् ) । “अत्सद् इत्वर” इत्यादिनाभ्यासस्यात्वम् । € स्पते । प-
स्परे इत्यादि ) अचर स्वामो पष इत्येक।इति, तेन ( पाषण्डः, पाषाण, इत्याह) । दुगेशा-
कटानयोरप्यमेव पक्षः, अनयोः पटे 'प्रतिस्पश्ो विखजतूणितमं, यतो बतानि परस्पर उप-
खगश्च स्पदाः। शाब्दविच्व नो भाति राजनीतिरपस्पशा?इत्यादिप्रयोगोननुगुणः। पाषण्डपाषा-
णप्रयोगस्तु “अनुपसर्गात्” इति कथादेभैविष्यति । यद्वा पष गन्धन इति युजादेः । अष्ति-
चायं युधादौ, यद्वक्ष्यति चुरादौ मेत्रेयः पष बन्धन इति युजादा्ेके पठन्तीति । अत्र स्वामि-
कादयपादयः । पाश्चादिदश्ेनात् पदोति पठन्ति । पाशादयोपि चौरादिकेन खण्डनाथ॑नापि सि-
दाः । पञ्चशब्दस्तु परोव्युत्पादयिष्यते । पसेति दन्त्यान्तरूसोत्रो धातुः । तस्य पसतीत्यादि ।
परोयंड लकि “जपजभः इत्यादिना भभ्यासस्य नुकि ८ पंपर्यते । पंपशीतोत्यादि । पप्य
तीति ) कण्डवादेः । दुखायत इत्यथः ॥ ८७२ ॥
रष कान्तौ ॥ ( कान्तिरिच्छा । कषति । ला । अरूषोत् । अलाषीत् । छिलषिष-
ति । खार्ष्यते । खारुष्टि । लखाषयति । उग्टीरषत् । रुषते । ठेषे) इत्यादि । “वा आश ०?»
इत्यादिना शान्विषये वा श्यनि । ( ष्यति, रष्यते । रषणः ).। “^जुचङ्क्रप्यः, इत्यादिना
चष ] प्रथमगणः । १५९.
युच् । ८ खाघुकः ) । “लषपत ०” इत्यादिनोकन् । ८ विलाषी । अपलाषो ) । “अपे च ल~
वः, इति धिचुण् । चशब्दाद्वौ च । त्रयोपि ताच्छीलिका: ॥ ८७३ ॥
चष भक्षणे ॥ ( चषतीत्यादि ) । रुषतिवत् । ( चषकः ) । “श्रुन् शिल्पिसं हयोः" इति
क्रन् । ( चाषः ) । घन् ॥ ८७४ ॥
छष हिसायाम् ॥ ( छषतीत्याददि) पूववत् । (चच्छाष । चच्छतु) इत्यादौ अभ्यासस्य
जशत्वम् [ जरत्वचरत्वंमेत्वतुकोः सिद्धं वक्तव्यम् ] इत्यत्र यथासंख्याश्रयणात् पत्वाभ्यासलो -
पयोरपि चर्त्वस्य सिद्धत्वादादेशादित्वान्नेत्वाभ्यासरोपौ ॥ ८५९ ॥
इष आदानरांवरणयोः ॥ ( क्चषषतदइत्यादि) रुषिवत् । अयं हिंसाथः परमेपदिषु गतः८७६।
अक्ष अदने ॥ भ्लक्षेति क्षीरस्वामी । भक्षेति मेत्रेयः । तत्र “गतिबुद्धि” [ भक्षेरहिसा-
ल्य प्रतिषेधः ] इति वार्तिकस्य भश्चयति पिण्डीं देवदत्तः । भश्चयति पिण्डीं देवदत्तेनेति
ण्यन्ताद्धतुमण्णो प्रयोज्यस्य कर्मत्वा भावं द्छीयता भाष्यकृता भक्षतिरनमिहितः । सति हि
. अणिकर्तं स णावित्यसामज्ञस्यादस्मादैव दहेतुमण्णाबुदाहतं स्यात्, तथा वत्तितदूव्या-
ख्यानेष्वपि [ भक्षेहिसा्थंस्य ] इत्यत्र चुरादिण्यन्तादेव भक्षेहंतुमण्णाबुदादहियते । ( भ्रश्च-
ति । भ्लक्षिता । बिभ्खक्षिषति । बास्रक्ष्यते । बाभ्रष्टि ) । “स्कोः इति कलोपः ! खो.
टि हौ ( बाम्कडि2 ) धित्वष्टुत्वजरत्वानि । खडि तिप्सिपोहैर्डयादिलोपो ( अवाम्खट् ।
स्लक्षयति ।; अबभ्लश्चत । भ्लक्षयति । अबम्खक्षत् । स्लश्चते। बभ्टे्चे ) इत्यादि । यो.
त्र प्लक्ष इति केषां चित् पाठः सोपि प्रक्षरतीति प्लश्षदृति प्रपूर्वात् क्षरतेः प्श्चरा्द्स्य
भाष्यकारेण व्युत्पादितत्वादनाषे एव । तथा च श्रुतिरपि (तस्य शिरदिछत्वा मेध्यं प्राक्चा-
रयात् स प्लक्षोऽभवत्तत्प्लक्षस्य प्लशक्चत्वं, यत् प्लक्षशाखेति, अत्र रुत्वं कपिखादित्वाद्
द्ष्टज्यम् ॥ ८७७ ॥
दाख दाने ॥ ८ दासति । ददास । दासिता ¦ दासत इत्यादि ) । दाशतिवत् ॥ ८७८ ॥
माह माने ॥ ( माहति । ममाह । माहिता । माहते । ममाहे । मिमाहिष्ते । मामा-
यते । मामाडि ) धित्वढत्वषटत्वढलोपाः ( माहयति । अममाहत्.) ॥ ८७९ ॥
गृहू संवरणे ॥ ( गृहति। ` जगृह ) “उटुपधाया गोहः” इति अजादौ प्रत्यये ऊकारः ।
स च 'गोहः इति विङृतनिर्दशात् गुणविषय एव, तेन जगुहतुरित्यादो न भवति । (गृहित)
उदित्त्वादनिद्पक्षे धत्वढत्वष्टुत्वदलोपगुणेषु ( गोढा ) । ठत्वादेरसिद्धत्वात्परमेव गुण इति
टलोपदी्धेप्रसङ्धः । ( गृहिष्यति । धोक्ष्यति ) उत्वभष्भावयोः “षढोः कः सि” इति कत्वम् ।
( गृहतु । अगूहत् । गूहेत् । आशिषि गुह्यात् ) अगुणविषयत्वादनजादित्वाच् च उत्वं न भ.
वति । ( अगृहीत् ) इडभावे “शर इगुपधा? इति कटत्वभऽमावेषु ( अधुक्षत्.। गृहते ।
जगृहे । गूहितासे । गोढासे । गृहिष्यते । धोक्ष्यते । गृहताम्। अगृहत । गूहेत । आशिषि
` -गूहिषीष्ट ) इडभावे “लिङ्सिचौ इति कित्वा न गुणः । तत एव गोहिखूपाप्रसङ्गव् अजा-
दित्त्वाभावाच्चोत्वं न भवति ( घुक्षीष्टेति । अगृहिष्ट ) इडभावे श्लुगवा दुह दिह छिहगृहामा-
त्मनेपदे दन्त्ये* इति दन्त्यादावात्मनेपदे पके लुक्, धत्वष्टत्वढलोपदीषेषु ( अगृढ । अगू-
ढाः ) । अन्न ताविति वक्तव्ये दन्त्यग्रहणस्य दन्त्योष्टयस्यापि परिग्रहाथेत्वात् । ( अगुहहि )
इत्यत्रापि ल्टुगभवति । अलुक्पक्षे ठत्वभष्भावकत्वेषु ८ अधुक्षत् , अधुश्षातामित्यादि ) ।
“क्सस्याचि,” इत्यजादावद्छोपः । कर्मकाण्येकचने चिणि (अगूहि । ) अन्यत्र पूर्ववत् । स-
नि “सनि ग्रहगुहोश्च" इति इणनिषेधे “हलन्ताच्च” इति कितत्वठत्वादौ ( जघुक्षति । जोगु-
द्यते । जोगुहीति ) “नाम्यस्तत्यः, इति गुणनिषेधादृत्वाभावः । ( जोगोडि ) अनजादित्वा-
दृत्वाभावः । ( गूहयति । अज॒गूहत् ) । उदिति तपरकरणात् णो चडुपधाहस्वत्वं बाध्यते
इति केचिदाहः। एतद्धाप्यवाततिकादौ न दश्यते । अपरे तु बरुवते नियुद्य गत इत्यत्र “ल्यपि
रबुपूर्वात्, इति णेरयादेशे कत्तव्य “असिद्धवदत्रा,, इत्यृत्वस्यासिद्धत्वनिनर्यथेमिति । ने-
१६० | धातुव्त्तौ-- ` [कये
तदयुक्तम् । व्याश्रयत्वेनासिद्धत्वाप्रसद्गात्। ल्यपि णेरयादेशः, उत्वगुणाबुपधायाः । ( युदय, )
[ शंसिदुदिगुहिभ्यो वा ] इति वक्तव्ये क्यपि मिप् । तद्भाषे ण्यति गोद्यं, । काकेभ्यो गुद्य-
न्त इति ( काकगुहास्तिकाः) [मृरूविभ्रुजादिभ्य उपष॑ख्यदानम् ] इति कः । गृहतेत्रानयेति
वा ( गृहा ) । गिर्योषध्योरित्यङ् । ( मूढिरन्यत्र । गृहित्वा । गढवा । गूढः) ॥ हिक्कादय
उदात्ताः स्वरितेतः ॥ ८८० ॥
अथाजन्तानुभयपदिन आह ॥
श्रिज् सेवायाम् ॥ उदात्तः ( श्रयति । शिश्राय । शिश्रियतुः । हिश्ियुः । लिश्रयिथ ।
शिश्राय । शिश्रय । शिध्चियिव ) भचि इत्यादेशः । अन्यत्र बृद्धिगुणौ अत्र “असंयोगाद्धिट
कित्, इति रिटिः कित्वात् “श्रयुकः किति" इति प्राक्षस्येटो निषेधस्य कोदिनियमेन बाधः ।
८ श्रयिता । श्रयिष्यति । श्रयतु । अश्नयत् ) आशिषि ( श्रीयात् ) । “अक्कत्साञधातुकयोः
इति दीर्घः । ८ अशिध्रियत् ) । “णिश्ि* इति चङ । ख्घूपधगुणादन्तरश्नत्वादियङ् । ८ श्र
यते । शिश्रिये इत्यादि । दिश्रयिषति । लिश्रीषति ) “सनीवन्तद्धं इत्यादिना इडिक- `
ल्पः ) अनिद्पक्े “अज्छन०”» इति दीः । “इको क्च” इति कित्त्वादगुणत्वं, ( शेश्रीयते ।
शोश्रयीति । शेश्रेति । ययति । अश्िश्रयत ) बृद्धयायौ, णौ कृतस्य स्थानिवत्त्वात् श्रीद-
बदस्य द्विर्वचनम् ( श्रायः ) । ““श्रिणीभूवोनुपसग” इति घन् । ( उच्छ्रायः ) । “उदि ्-
यतियौतिपू द्रवः इति घन् । कथ पतनान्ताः समुच्छया इति, ““ृत्यल्युयो बहुरम् इतिं
वचनात , एवं च उदिश्नयतीति रितपा निदंलात् यङ्लुगन्तात् ८ उक्नाय ) इति अजेव ।
( विश्रयी ) “जिदृक्षिविभशिः, इति ताच्छीकिक इनिः । ( भित्वा । शितः ) । “श्रयुक
किति, इति इण्निषेधः । ८ कष्टश्ितः ) “द्विरीया शिता?” इति समासः । ८ श्रेणिः ) “व-
दिशरिश्चुयुद्रग्छाहात्वरिध्यो नित्? इति निः ¦ ( श्रेणीकृताः ) “श्रेण्यादयः कृतादिभिः" इतिं
तत्पुरुषः । [श्रेण्यादिषु चव्यथंवचनम् ] इति तत्र वात्तिकम् । [ करिब वचिप्रच्छयायतस्तुक
रप्रज॒श्ीणां दीर्घोऽसंप्रसारणं च ] इति क्रिबदीर्थो । इयङ् स्थानित्त्वाव , नदीत्वाभावात् ( दे
श्रीः) इत्यच्र ""अम्बाथेनदयोहेस्वः" इति न हस्वः। डिद्रचनेषु “डिति हस्वश्च इति पक्षे नदी-
त्वादाटि ङेश्चामि ( श्रिये । याः । शियामित्यादि ) अन्यदेयडि ( धिये, शियः । शि-
यि ) षष्टीबह्वचने च “वामि इति नदीत्वे नुटि (श्रीणां, धियाम् । शिमन्यं नाद्यणङ्ककम् ) `
भाष्यकारवचनात् श्रीज्चब्दस्य हस्वः सुमभावश्च । ( शमश्च ) । “श्यनि श्यतेडंन्" इति
शयन्दान्दे उपपदे इन्, रिखोपः, ८ शमश्रुणः, ) पामादित्वान्नः ॥ ८८१ ॥
शङ् भरणे ॥ एतदादयो वयत्यन्ता अनुदात्ता उभयपदिनः । ८ भरति । बभार । बभ्नतुः।
बभथे । ब्रुव ) । कादिनियमादिडभावः । पिति गुणः, वद्धिः, अन्यत्राजादौ यण् । ८ भर्ता!
रिष्यति ) "दनोः स्ये” इतीद् । (भरतु । अभरत्। भरेत ) आशिषि ( भियात् )। “रिक्
शायग्लिडश्ु” इति रिङादेशः । रीडि प्रकृते रिङ्ग्रहणात् अङृत्सावंधातुकयोने दीः ( अभा-
षीत् । भरते । बभ्रे । भर्तासि । भरिष्यते । भरताम् । अभरत । भरेत) आशिषि ( खषोष्ट)। `
“उश्च, इति आत्मनेपद विषययोक्षैरा्योरिङ््सिचोः कित्त्वान्न गुणः । ८ अभ्चत ) । “स्वाद्
ङ्धात्ः इति सिचो खोपः । सिजाश्रयो गुणः “उश्च, इति कित्त्वान्न भवति । ( बिभरिषति )।
““सनोवन्त०> इत्यादिना वेट् । इडभावे सनो श्चखादित्वात् “इको अल", इति कतपेअजञ्च
नगमाम्' इति दीधे “उदोष्ठयपूवेस्य” इति उत्वरपरत्वयोः “हलि चः इति दीधं (बुभूषंति ।
बेश्रीयते ) । “रीड ऋतः” इति परत्वा द्री छते द्वि$चनं, ( बर्भ॑त्ति ) खोटि हेङिन्त्वादगुणत्वे
८ बश्वेहि ) र्ति “हल्ड्यापृ” इति रोपे ( अबरभैः ) एलं रिश्रीकोरपि । “सखनीवन्त०” इत्यत्र
भरेति शपा निदेशात् यङ्लुकि नेड़िकल्प इति ( ब्भरिषति ) इत्येवे भवति । अत एव शपा
निदेशात् आचार्याः शब्विकरण नेच्छन्तोति मतं प्रत्युक्तम् । तथा च वद्धंमानघुधाकरशिव-
स्वाम्यादयो भरेति शपा निद॑शाद्श्न् भरण इति भोवादिकस्य ग्रहणमिच्छन्ति । (भारयति \ `
ड5. ] ८ प्रथमगरः। ` ६६१
अबीभरत् । भर्ता ) भर्र्मावकमेगी, ( भार्म ) । उद्रात्रारित्वादन् । ( ्रामभर्ता )। या-
जका दित्वात् समासः । जारं भरति इति ( जारभरः ) । जारभरति वचादिपादादच् ( त्यः}
भरणीयः । “श्रनोसंक्ञायापर” इति क्यपि तुक् । संपूर्वाद् विभापेत्यु कत्वात् । ण्यदपि मयती-
ति ( संशत्यः संभायै इति ) क्यवृण्यतौ भवतः । संज्ञायां ण्यदेव ( मा्यंति ) पाणिगृहीती-
स्यथः । (संभारं ) गवामयनो हविविशेषः । शत्या भरणविशेषः । “संज्ञायां समज” इत्या -
दिना ख्यां भावे क्यप् , “कमेणि शतो"इति निदंशात् ८ श्तिरिति ) क्तिन् भवति । (आ-
त्मम्भरिः “फलेग्रहिरात्मम्भरिश्च, इति इन्प्रत्ययान्तो निपातितः । चकारात् ( कक्षिम्भरि-
शेति ) उत्त । अत एव चकारात् ज्योत्लाकरम्भसुद्रम्भरयश्चकोरा इत्यपि निर्वाह्यः । ( वि.
श्वरभरा ) “संज्ञायां खतृजि०" इत्यादिना खचि समागमः । ( मारः ) घन् । व॑शभार व-
इति, ( वांशभारिकः ) भतद्धरतिवहत्यावहति भाराद्रंशादिम्यःः* वंचादिपूवेपदाद् भारा-
न्तात् प्रातिपदिकात् द्वितीयासमर्थात् वहत्यादिष्वथेषु ठगिति ठक् । अपो भरतीति (अन्नम् )।
सूरविमूजा दित्वात् कः। अन्नं करोति, ( अभ्रायते ) *यब्दवेरकलहाश्चकण्वमेषेभ्यः करणे
इति द्वितीयान्तात् करेणे क्यङ् । करणं करिया । '“अङ्कत्सार्वधातुकयोः" इति दीः । ( भर,
भत्ता )। शोत्युप्रत्ययः । ८ बभ्रुः ) पिङ्करलोचनो नऊुरुश्च । “कुश्च, इति ऊुग्रत्यये
द्वित्वम् । ( भरतः ) “्रशियज्” इत्यतच् । इदयं जहोत्यादो, क्कारान्तो भत्सनादो
यादौ ॥ ८८२ ॥
हन् हरणे ॥ हरणं प्रापणं स्वीकारः स्तेन्यं नाशने च । यथा भारं हरति ग्रामं अशं हर-
ति सुवण हरति चोरः पापं हरतीति, विहाराहारादावर्थान्तराभिधानं तूपसर्गवशातः। तच्र
यदा प्रापणाथेस्तदा “अकथितं च, इति द्विकर्मैकोयम् । तत्रास्य लादयः प्रधानकर्मणि मव-
न्ति } ( दियते भारो रामम् , हसेव्यः, हृतः सुहर इति ) । कृयागोलक्षणा षष्ठी द्वितोयावत्
उभयत्र भवति ८ हर्ता हारस्य प्रामस्येति ) । उभयथा गोणिकापुत्र इति भाघ्य उक्तत्वात्
गुणकमेणि द्वितीयापि द्रष्टव्या । हन्ता हारस्य ग्राममिति । हरैध्यो भारो ग्रामं देवदत्तेनेत्यत्र
“कवृकमेणोः कृति” इति प्राक्चा षष्टी “्रत्यानां कत्रि वाः, इति छृत्यानामिति योगं विभज्य
उभयप्राक्चविति नेति चानुवर्त्य उभयप्राक्तो कृत्ये षष्टी नेति भाष्ये प्रतिपादनान्न मवति ।
स्पष्टं धेतत् केयटादौ । ( हरति । हरते इत्यादि ) भरतिवव ! ८ हारयति अजीहरत् भारं
देवदत्तं यज्ञदत्तः, देवदत्तेनेति वा ) “हक्रोरन्यतरस्याम्? इत्यणौ कन्तर्णो वा कर्मत्वम् । इयं
च विभाषा यदायमभ्यवहाराथं ठदा पूवंण नित्ये कर्मत प्राप्ते, अन्यदा त्वप्राक्च इत्युभयन्र
विभाषा द्रष्टव्या । ( हारयति मारम् इत्यन्न ) प्रापणाधेत्वेष्यस्ति गतिप्रतीतिरिति गत्यथे-
त्वेन प्रा्िरुक्ता, स्पष्ट चैतत “इको? इत्यन्न न्यासपदमज्जर्योः । केयटाकारस्याप्यन्र गत्यथत्व-
मनभिमतमेव, यदाह । “न वेति विभाषा इत्यत्र इको रित्यस्य उभयच्रविभाषोक्तो प्रत्युदा-
` हरणप्रदशेने विूर्वोहरतिगेत्यथं इति । संप्रहरन्ते राजान इत्यत्र हरतेर्हिसा्ैत्वेपि “न गति-
हिसा? इति निषेधत्य [हवद्योरप्रतिषेधः] इति तङ् । अत्रे हरदत्तः । अर्थग्रहगलामरथ्यात् ये
शब्डान्तरनिरपेश्चा गतिदिंसनयोवेत्ैन्ते त इह गृद्यन्ते इत्युहसतीत्यत्र ^ निगरणचलनाथम्यः?
इति परस्मेपदनियमो न स्यात् , तथा इह येगमभ्यवहतमित्यन्न “^्तोधिकरणे च"? इति क्तो
न स्यात् । कि चार्थ॑ग्रहणमन्तरेणापि यत एवान्यापेश्चया तदर्थाभिधायिनां ग्रहणस्य सिद्ध-
त्वादथेग्रहणं यथाकथंचित्तदर्थाभिधापिनां रहण एव प्रत्युत प्रमाणम्, एवं हि “उपमानं शन्डा-
प्रकरृतावेवइ ति प्र्कतिग्रहणमप्य्थेवत् । तस्येदं हि प्रयोजनं यत्र णिनिप्रङ्ृतिरेव शब्दां तत्रे-
वायं स्वरो यथा स्यात् , यत्रोपसर्गाद्यपेक्षया श्डाधेत्वं गदैभोच्चारीत्यादो तत्र मा भूदिति ।
यद्र्थग्रहणमप्यन्यानपेश्चयोपात्तार्थामिधायिनां ग्रहणाथं स्यात् किं ,्रङतिग्रहणिन, तथा च
चृत्तिरपि, प्रङ्तिग्रहणं कि, प्रङरतेरेव यत्रोपसमेनिरपक्चा राढ इथां भवतीति । एव तत्र न्या सपद्-
मज्र्योरपि, तस्मादथंग्रहगं यथाकथं चिदुपात्तार्थाभिधायिनो ग्रहण एव प्रमाणप । अत एव “न
१६२ धातुचृत्तो- ¦ [हन्
गतिषिसा" इत्यत्र पदमज्जयामाहरिति कर््न्तरनिदैशः । ततः संग्रहरिष्यन्तो दष्टा कणेधन-
जयौ इत्यत्र युद्धाभिमुश्यमात्रम्ं इति कर्मव्यतिहारस्यामावात् परस्मैपदम् । ( पैतकमश्वा
अनुहरन्ते, ) पितुरागतं प्रकारं सततं शीख्यन्तीत्यर्थः । #हरते्गतताच्छील्ये* इति तः । गतं
प्रकारः । ताच्छोल्यं तत्स्वभावता । न्यासे तु गतीति पवयते । यदाह गतो ताच्छील्यमिति,
( खतस्य व्यवहरति ) शतं पणते, क्रीणाति विक्रीणीत इति वाथेः । *व्यवहपणोः समथेयोः*
इति शेपे कर्मणि षष्ठी । चूते कयविक्रयव्यवहारयोः समानाथेत्वमनयोः । अन्यत्र ( शलाकां
व्यवहरतीति ) इति द्वितीयेव, विक्षिपतीत्यरथैः । ८ प्रतिहत्तां ) तस्य भावकमैणी ( प्रातिह-
त्रम्, ) ।उद्रात्रादित्वादन् । ( अवहारः । माहः । ग्रहः ) । ““इयाद्वयधा? इत्यादिना णः ।
( अंशहरः । भहरतेरनु्यमनेच्* इति कमेण्युपपदेऽच् । अनुद्यमनमलक्षेपणम् । उद्यमने तु
( भारहारं ) इत्येव । ( कवचहरः ) । वयसि च* इति कर्मोपपदात हरतेरच् वयसि गम्य-
माने । कारङृतश्चरीरावल्थां यौवनादिर्वयः । उद्यमनार्थोयमारम्भः। उद्यमनं क्रियमाणं सम्भा- .
व्यमानं वा वयो गमयतीति वृत्तिः । ८ पुष्पाहरः ) । *#आड़ि ताच्छील्ये* इति क्मापपदात्
आङ्पखष्टात् ताच्छील्येऽच् प्रत्ययः ¦ ( इतिहरि पञ्चः । नाथहरिः पञ्चः ) । *हरतेर्तिना-
थयोः पशोभ इति हतिनाथयोः कर्मणोरुपपदयोः इनः पशौ कत्तेरि इन् प्रत्ययः । संहियन्तेऽ-
नेनात्रेति वा ८ संहारः } । #*अध्यायन्यायोद्यावसंहाराधारावायाश्च* इति करणाधिकरणयो-
५५ ॐ ~ € >
धन् निपात्यते । ८ हरणं हारा ) काराबन्धन इति भिदादिपाटादङ् गुणो दीषेत्वं च । आ-
दियन्तेल्माद्रस इति (आहारः ) “अकर्तरि च कारके” इति घन् । ८ हरिः ) । इन्प्रत्ययः ।
( प्रहिः ) कपः । प्रहरतेः कूप इति प्रोपखष्टादल्मादिकारप्रत्ययः। तत्र डिदित्यनुत्र्तेः टि-
लोपः । ( हदयम्) । “खहनोयुक्टुकौ च इति कयम प्रत्ययो दुगागमः । हदयस्य प्रियं, (ह-
दयम् ) *+हृदयस्य प्रिय इ ति षष्टयन्ताद्यत् । हृदयस्य बन्धनो ( इदो मन्त्रः, ) *बन्धने च-
* इति षष्टयन्तात यत् । बध्यते ऽनेनेनि बन्धनम् । ऋषिवंदः। हदये भवं ( हार्दम् )।
“प्राग्दीव्यतोण्, इदयं लिखतीति ( दृदेखः हदय्यम् ) बाह्यणादिपाठात् ष्यञ् । एवं
( दौहदय्यभू ) । हदयस्य रासो ( इद्धासः ) । *+इद्यस्य हद्ेखयदणरासेषुः इति हदा-
देशः । तत्र वृत्तौ लेखेत्यगन्तस्य ग्रहणं घनि ८ हृदयलेख इति ) हदयस्य शोको
( हच्छोकः, इदयशोकः ) । रोगे, ( हृद्रोगः । हृदयरोगः ) । “वा शोकष्यज.रोगेषु” इति
हदादेशविकल्पः । ष्यनि हृ्धावपक्षे “हददगसिन्ध्वन्ते पूवेपदस्य च इत्यु भयपदचृद्धिः ।
(सुहत्। दुत) *सुहद् ददो मित्रामित्रयोः इति बहवीहौ हृदयस्य हृदादेशः समासान्तः ।
मित्रामित्राभ्यामन्यन्न ( सुहदयो दुदैदय इति ) मवति । सुहृदो भावकम्मंणी सुह द्यस्य,
( सोहा्दैम् ) “हयनान्तयुवादिभ्यो ऽण्» इति अण् “इद्धग०”› इत्युभयपदवृद्धिः। “ह द्यस्य
हस्टेख इत्यादिना हृदयल्य हृद्धावः इद्यस्य भावकर्मणी ( हादैम् । ) युवाद्षु
हदयस्य हृद् इति पाठात् अणि हृद्धावः । हृदयमस्यास्तीति ( हदायालधः ) ।
“'हृदयाच्चालुरन्यतरस्याम्ः, इति मत्वर्थीय आच् तदूभाव इनिव्नो । ( इदयी
हृदयिक इति । हरिणः ) “जास्त्याहरिविम्य इनच्” इत्यनच् । ( हरिणी ) ।
“जातेरखरीविषयात्, इति डोष् ( हरेणुः ) । गन्धदव्यविशेषः । “कृहम्यामेणुः इति एणुः
प्रत्ययः ¦ ८ हरितः ) “ह्याभ्यां तन्” इति तनू । ८ हरिणी ब्राह्मणी । भवर्णादनुदात्तात्तो-
पधातः इति च्ियां वा डीष् तकारस्य नकारः । अवमितनो नितत्वादुदा्ादिस्तकारो-
पधश्च भवति । डीबभावे टापि ( हरिति ब्राह्मणी । इरित् ) “हखयुषिभ्य इतिः” इति
इतिप्रत्ययः ॥ ८८ ॥
` न् धारणे ॥ (धरतीत्यादि) भरतिवत् । ““धारेरुत्तमणेः” इत्यत्र शन् अनवस्थाने इति
तौदादिकस्य ग्रहणमिति न्यासपदमञर्यादिषु । “इङ्धार्योः, इत्यत्राण्यस्येति न्यासे, *"अ-
धयायन्यायः, इति निपातनमस्त्यस्येति वृत्तिकारेण दशितम् । धारयतीति ( धारयः ) ।
णज 1 | प्रथमगखः | १६३
“अनुपसर्गालिम्पविन्द ०" इत्यादिना शे शपि गुणायौ । वसु धारयतीति ( वसुन्धरा ) ।
“संक्ायां शतृघृजि” इति खचि “खचि हस्वश्चः इति हस्वत्वे मुमागमः । ( धारा ) धारा
प्रपातन इति भिदादिपाखादडि गुणो दीधैत्वं च । द्रवद्रन्यनिपातनं धारेतिन्यासे खडग-
धारादाबुपमानात् प्रयोगः । ( ध्मः ) । “अत्तिस्तुदख्टभायाश्नदियक्षिम्योमन्"” इति मन् ।
धमं चरति ८ धामिकः) । भधर्म चरति इति द्टितीयान्तात् चरतोत्यथं ठक् । तत्र
[ अधर्माच्चेति वक्तव्यम् ] इत्युक्तत्वात् (आधार्भिकोपि ) । धमेण प्राप्यं, ८ धम्यम् ) ।
कनोवयोधर्म+ इति वृतीयान्तात प्राप्येथं यत्, धर्मादनपेतमपि ( धमम्म् ) । “^धर्मपथ्य-
०” इति यत् । कल्याणो धर्मा ऽस्येति ८ कल्याणधर्मा ) धर्मादनिच् केवल्यत्ः इति
धर्मात्तात् बहुीदिरनिच् । अत्र केवलादिति बहुवीद्याक्षिक्तस्य पूवेपदस्य विरोषणत्वेन पूवे-
पदीभवतः केवलादन्यनिरेक्षात्परो यो धमेशब्दर्तदन्तात् बहुव्ीदेरिति सूत्राथः । तेन पर-
मस्स्वोधर्मोस्य परमस्वध्म इति त्रिपदे बहुीहावनिच् न भवति । अच्रान्यपद्पेश्चयेव
स्वराब्दः पूर्वपदं भवति । [ सर्वनामसंख्ययोरूपसंख्यानम् ] इति स्वशब्दस्य पूवेनिपातो
न भवति आहिताग्न्यादेराङृतिगणत्वात्। यदा स्वौ धमः स्वधमैः । परमः स्वधर्मास्येति
बहुब्ीहिस्तदा यद्यपि पूेपदं केवरं भवति तथापि ततः परो न धमशब्द् इति समासान्ता-
भावः । निबरत्तघमां हीत्यन्न निवरत्तिशाब्दो बहुव्रीहेः पूवपद भवन्नान्यमपेक्षत ' इति केवलाद् -
स्मात् परो धमेशब्द् इति अनिच् सम्भवति । एवं ( साध्यसमानधमां सपक्ष) इत्याद्यपि
निर्वाह्यम् । साध्येन समानः साध्यसमानः, साध्यसमानः धर्मस्येति । ब्राह्यणस्य धर्मो
(बाह्मणधमेः ) सोऽस्यास्तीति ( ब्राह्यणधममी ) । शधमेशीखवर्णान्ताचच* इति मत्वर्थीय
इनिः । सिद्धे सति वचनं ठनो निचरृत्त्यथम् । धन् अवध्वंसन इत्यत्राप्रे । ज. धारणे
चुरादौ क्षीरस्वामी । तद्धाष्यकारस्यानभिमतम् । यदाह भिदादौ धारा, प्रपतने वृत्तिरस्ये-
ति। यद्ययं चुरादिः स्यादस्मादेवाडि धारणान्येति ब्रूयात् । एवं हि दीधैनिपातनक्लेशोपि `
न भवति, न चास्त्यथं मेदः । तथा न्यासहरदत्तावपि न सहेते । यदाहतुः दीर्घत्वं निपा-
तनादिति । तथा “अनुपसर्गाल्लिम्प०"› इत्यत्र न्यासे टन. हेत॒मण्ण्यन्त उक्तः । स पार्था-
द्यस्तूभयथा, यदाह, पारतीरकर्मसमाक्तो चुरादिण्यन्तः । अथ वा पृ पालनपुरणयोरहतु-
मण्ण्यन्त इत्यादि, हरदत्तोपि शन. धारणे घृन. अनवस्थाने ण्यन्तो, विद् चेतनाख्याननि-
पातनेषु चुरादिः । ज्ञानाघर्थानामन्यतमो वा देतुमण्ण्यन्त इति । यदि चुरादिः स्यात्
` इतरच्चुरा दिण्यन्तौ चेति ब्रुथाताम् । अत्र के चित् छन् करणदइति धातुं पठन्ति तदना-
षम् । यदाहतुरन्यासकारहरदत्तौ "कः करत् करति” इत्यत्र व्यत्ययेन शिति । किं च यद्ययं
स्यात् अकरदित्येवम्थ ““छहरुहिभ्यः छन्दसि" इति करोतेरङ्विधानमनथेकं स्यात् ।
असमात् डि शपि अस्य सिद्धे “छन्दसि लड्लडखिटः"” इति लादीनामेकत्र विधानात्
नास्त्यथमेदः ॥ ८८४ ॥
णीज् प्रापणे ॥ इह प्रापणं गमनाङ्ग' भवति । ८ प्रणयति । अन्तणैयति ) [ अन्तर्- `
ब्दस्याङ्किविधिण्वेषूपसग॑त्वसुक्तम् ] ८ निनाय ) बरदधथायो । “द्वि्वैचनेचि इति स्थानिव-
द्ावान्नी शब्दो द्विङूच्यते । ( निन्यतुः ) । इयङः स्थानिवद्धावा न्निशब्दे द्विरुक्ते पुनरंत्तर-
खण्डस्येयङः न भवति । अस्यां दश्चायामनेकाचत्वात् ““ए्रनेकाचः इति यणा बाधादि
इयेथेत्यन्नोपपादितम् । ८ निनयिथ । निनेथ । निन्यथुः । निन्य । निनाय । निनय >) गुण-
बृद्धयोरयायोौ । ( निन्थिव ) । ऋूया दिनियमादिट् । थलि भारद्वाजनियमाद्टिकल्पः ८ नेता ।
नेष्यति । नयतु । अनयत् ) नयेत् । नीयात् । अनैषीत् । निनीषति । नेनीयते । नेनयीति ।
नेनेति । नेनीतः । नाययति । अनीनयत् नाययति अजां यज्ञदत्तेन देवदत्तः ) । [ नीवह्योः
प्रतिषेधः ] इति प्रयोज्यस्य कर्म॑त्वनिषेधः । अत्र हरदत्तः 1 यद्यपि नेतयोमतिरथैः, . अथापि
गतिफलं प्रापणमथे इति फलतया गातः प्रतीयते इति मत्वा प्रतिषेध इति । - तथा च केयटे
१६४ धातुचत्तो- । [ णीन.
तयोगंद्त्यथत्वसुक्ते तत्फर्त्रा प्रतीयमानगत्यपेश्चम् । ८ नयते । निन्ये 1 निन्यिषे । नि-
न्थयष्वे । निन्ये । निन्यिवे । नेतासे । नेष्यते । नयताम् । अनयत । नयेत । नेषीष्ट ।
अनेष्ट ) । भसम्माननोत्सञ्ञन०# इति आत्मनेपदम् । अक््रभिप्रायार्थोयमारम्मः । सम्मा-
ननं पूजनम् । उत्सजैनसुत्क्षेपणम् । आचार्थकरणमाचार्थक्रिया । जानं प्रमेयनिश्चयः । शति-
चेतनम् । विगणनश्णादेः प्रतिनिर्यातनम् । व्ययो धरममादिप्रयोजनो विनियोगः । तत्र संमान-
नाचाकरणाद्यो धात्वर्भविशेषणानि । अन्ये तु धात्वर्थः । श्टशान्नयतेरुतङ् स्यात् ।
( नयते शाखे ) । अर्थान्युक्तिभिः स्थिरीङृत्य शिष्येभ्यः प्रतिपादयतीत्यर्थः । इह पूजा
शाखस्य युक्तिभिः स्थिरीकरणम् । शिष्याणां चैवंविधा प्रतिपादना । ( पुत्रसुदानयते ) ।
उरस्क्षिपतीत्यथेः । ८ माणवकमुपनयते ) । शाखीयेन विधिनात्मसमीपं प्रापयतीत्यथेः ।
( नयते शाख ) तत्त्वप्रमेयं निश्चिनोतीत्यथैः । अच्रायमकूमेकः । कमणो धात्वर्थान्तर्भावा-,
त् । ( कर्मकरानुपनयते ) । श्चतिदानेनात्मनः समीपे प्रापयतीत्यथैः । ८ ऋणं विनयते ) 1
निर्यातयतोत्यथेः । ( शतं विनयते ) । धर्मादौ षिनियुङ् इत्यथः । शककस्थे चाशरीरे
कमेणि‰ । नयत्यर्थस्य यः कत्तं तत्स्थे शरीरेकदेशवजिते कर्मणि कारके सति नियस्तङ्
स्यात् । इह शरीरं तदेकदेश इति वृत्तौ । ( मन्युं विनयते ) । कवग्रहणादू् देवदत्तस्य
मन्युं विनयतीत्यत्र न भवति, तथा शरीरग्रहणात् गडुं विनयतीत्यत्र न भवति । अयमकथि-
तेप्सिततमाम्यां दिकमेक इत्युक्तम् । तन्न खादयः प्रधाने कर्मणि भवन्ति, षष्टी तूभयत्र ।
अचर प्रधाने पक्षे द्वितीयापि “उभयप्राप्तो कतिः कर्वैकर्मणोः षष्ठी नेति सर्वमेतद्धरताबुक्तमु-
दाहृतं च, इहापि तथेवोदाहरणं नेयम् । “अकथितं चः, इत्यन्न न्यासे नीवहिहरिजिरण्डी-
न्प्रस्तुस्य प्रामादीनामप्यजादिवत् क्रियाजन्यफलभाक्त्वे ऽपि तद्विवक्षया ऽकथितत्वसु-
क्तम् । यदाह । अकथितत्वेप्येषां ग्रहणं यदा प्रामादीनामीप्सिततमत्वमनीप्सिततमत्वं च
न विवक्ष्यते किन्तु कतरीप्सिततमत्वमाच्रमेव तदथ॑मित्ति । न्यासोद्योते च अजादीनां ्रामा-
दीनामीप्सिततमत्वमविशिष्टमित्युक्तम् , तत्र नीवहिहरीणां प्रापणस्थेः । तथा च “न गति-
हिसा? इत्यत्र भाष्यम् । देशान्तरप्रापणक्रिया बहिरिति । तत्रेव केयटे । देश्ान्तरप्राप्त्यु-
पसज्जेनं प्रापणमस्य वाच्यं, तत्र गपिनाँन्तरीयकल्वात्प्रतीयते न त्वसौ धात्वथं इति,
“गतिबुद्धि” इत्यत्र नीवही प्रक्रत्य पदमज्ञ्यामेतयोगेतिफल प्रापणमथं इति । तस्मादत्र
गतेरधात्वथेत्वादकर्वैकत्त्वात्तत्फलसंयोगाद्याप्यमानत्वेपि मरामादीनां न कम॑तोपपत्तिः ।
अजादीनां तु धात्वथकव्यापारप्रापणफलगतिद्वारेणाप्यमानत्वादक्तं कर्मत्वम् । न चेवं .
वाच्यम् । अजादिमिः स्वव्यापारे गतो कतृं भिस्तत्संयोगद्वारेणापुमिष्यमाणत्वादनीप्सित-
कमेत्वमिति । यतः “कन्तु रीप्सिततम्१ इत्यत्र कतृं ग्रहणे कमणः स्वव्यापारद्वारेणाघुमिन्य-
माणत्वमस्य कमेत्वनिचृत्त्यथेमिति स्थितम् । अत एव मापेष्वरवं बध्नातीत्यत्र गन्धनक-
मणाऽवेन स्वव्यापारेण भक्षणेनाप्तुमिष्यमाणानामपि माषाणां कमेत्वं न॒ मवति । कथं
` तहिं “गत्यथं०ः, इत्यत्र भाष्यकृता उद्यन्तां देवदन्तेनेति वहिर्गत्यथं उदाहृतः । नेष दोषः ।
तत्र गतिलोरीत्युच्यमानेपि अर्थाद् गत्यथरोटीति सिद्धे ऽथेग्रहणस्य प्रतीयमानगतीनामी-
हशामपि संग्रहाथेत्वात् । यच्च “ह कोरन्यतरस्याम्” इत्यत्र हरतेः “गतिबुद्धि” इति
नित्ये प्रासे विकल्प इति हरदत्तादिवचनम् । तत्र “गतिबुद्धिः” इत्थत्रार्भग्रहणस्य पूर्वेवन्न-
यत्या्यथपरिग्रहाथेत्वात् युक्तमेव । प्रतीयमानानां गतीनामपि तत्र ग्रहणे, एवं नोवद्योः
प्रतिषेध उपपद्यते । “न गतिहिसा?” इत्यन्न त्वथेगरहणेन प्रतीयमातगतीनां ग्रहणं भाष्य-
कारस्य नेष्टम् । यत्तत्र “हवद्योरप्रतिषेधः, इति वात्तिकपरिग्रहणान्न वहिगंत्यथं इति
प्रत्याचष्टे । ( विनीयः कल्पः, ) कल्कश्च पिष्ोषधे पक्ान्नतैकादीनाश्रजीषे पाके वत्तते ।
विपूयविनीयजित्या सुञ्कल्कह रिघु* इति विपूर्वादल्मात्कल्के क्यपि निपात्यते । ( आ-
नाय्यः ) गाहेपत्यादाहवनीयादानीतो दक्षिणाग्निः । तस्य हि योनिर्विकल्प्यते वैशयकुला-
धेट ] प्रथमगणः । १६५
च
द्वित्तवतो वा गृहात् गाहपत्याद्रेति । #आनाय्योनित्ये* इति आङ्पृूवादस्मात् ण्यदायो
निपात्येते । अनित्यत्वं चास्य नित्यमज्वलनात् , निपातनस्य रूढ्य्ंत्वादूबरादावन्ययोनौ
च दक्षिणाग्नौ च ( आनेय इति ) भवति । ८ प्रणाय्यः ) अपू्यो निष्कामो वा *प्रणाय्यो
असम्मतौ इति प्रपूर्वादस्माणृण्यदायो । संमतिः पूजाभिखाषो वा, सा यस्य नास्तीत्य-
सावा संमतिः । संमतौ त॒ ८ प्रतिप्रणेयः । सान्नाय्य हविः ) तच्च दधिपयसी । “पाय्य-
सान्नाय्य०” इति इविषि ण्यदायौ । उपसर्गस्य दीर्धैत्वं च । ८ नयतीति नायः ) । श्दुन्यो-
रनुपसर्गो* इति अनुपखष्टादस्मात्कर्सरि णः । उपखष्टात् (अनुनयः ) । पचाद्यच् । (प्रणोः) ।
“सत्सुद्धिष०” इत्यादिना क्रप् । ८ ग्रामणीः ) इत्यत्र पूकैवत् क्रिपि [ अग्रम्रामाभ्यां नयते-
रुपसेख्यानम् ] इति णत्वम् । ( नायः ) । ““शिणौश्रुवोऽनुपसरा” इति घज् । उपखष्टात्त
( नि्णांयः) इत्येतत्तूपसर्गप्रतिरूपकात्परस्य निजो घनि णते चानुपसगेत्वादेव भवति । कथं
नय इति बाहुख्कादच् । ( अवनायः । उन्नायः ) “अवोदोनिय इति घन. । ( उन्नयः
पदार्थानाम् ) इति बाहुर्कादचि । ( परिणायः ) समन्तादक्षादिना यद् दतम् । शपरिन्यो-
नीणोद्य ताभ षयाः+ इति यथासंख्यात्पराबुपपदे दूते नियो घन् , अक्षादविभिः कोडनं दूतम् ।
ञं षश्चलनमचलनमश्रेषः । अनपहार इति यावत् । ( आनायः ) । “जारमानायेः इति
जाठे घनि निपात्यते । ( नीमिः ) नीजो मिरिति मिः । ( नेमः ) अत्तिस्वित्यादिना मच् ।
अस्य सर्वादित्वात् तत्कायं पू वेशब्दवत् । ( नीथो ) यज्ञः । “हृतिह षि इत्यादिना थन् ।
८ नेष्टा )। नयतेः पुक्चेति ` तृनि गुणो धातोः घुगागमः। *अप्तृनू» इत्यादिना चतो
डि इत्यादिना च यथायोगं गणदीर्घो सर्वनामस्थाने । हरत्यादयश्चत्वारोऽनुदात्ता
उभयपदिनः ॥ ८८९ ॥ |
अथाजन्ताननिटः परस्मेपदिन आह-
घेद् पाने ॥ एतदादयो जयत्यन्ता अनुदात्ता उदात्तेतः ( धयति । दधो । दधतुः । दधुः ।
दधाथ । दधिथ । दृधिव) *आदे च उपदेशे शिति* इति एजन्तो यो धातुरूपदेशे तस्यात्वमिति
सर्वत्राकारे “आत अ णलः» इति ओत्वे ब्द्धिः, अन्यत्र कडित्यजादावाद्धेधातुके “आतो रो
पः, इत्याल्लोषः । इटि च तस्य “द्विवेचनेचि"दइति स्थानिवत्त्वाद्धाशब्दस्य द्विवचनं, करादि-
नियसादिद् । थलि भारद्राजनियमादिड़िकल्पः ( धाता । धास्यति । धयतु । अधयत् । ध-
येव । आशिषि घेयात् ) । “एङि घुमास्थागापाजहातिसामित्येकारः । श्दाधा घ्वदाप्#
इति दाण् दाने, देड रक्षणे, इदान् दाने, दो अवखण्डने, घेद् पाने, इधान् धारणादौ एते घुसं-
ज्काः, दाप् शोधने दैष् ख्वन इत्येतौ वजैयित्वा । प्रङृतिवदनुकारणं भवतीत्यात्वेनेजन्तानु-
करणमपि दाधारूपमेव । रक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषाया नेह प्रसङ्कः । एवं हि अदाबिति सा-
मान्यग्रहणा्भं दैपः पित्त्वमथवद्धवति । ( अद्धत् । अद्धताम् ) #विभाषा पेट्श्व्योः+ इति
कतृवाचिनि खडि च्ेविभोाषा चङि “आतो रोप .इटि च” इत्याछ्छोपस्य स्थानिवत्वात्
“चङि, इति धाशाब्दस्य द्विवे चनम् । चङ्भावे सिचि “यमरमनमाताम्"” इति सकि सिचश्चेरि
(अधासीत् । अधासिष्टामित्यादि)। यदा “विभाषा घापेदृशाछासः इति घादिभ्यः परस्मेप-
द्परस्य सिचो लक् तदा (अधातु । अधाताम् । अघुरित्यादि) *भातः+ इति शचेजसू सिज्लग-
न्ताद्यदि भवति आत एति नियमाथेमिदं सूत्रमित्युक्तम्, यदा कमेञ्यतिहारे तङ् तदा
(व्यतिधयते व्यतिदघे) इत्यादि । #आदेच उपदेशे इत्यत्र रितीति कर्मधारये ननः तत्पुरूषे
श्च एव इत् शित् न भित् अशिव इति । तेन यस्मिन् विधित्तदादावस्महण इतीत्सरकरका-
रादावयं पर्युदास इति एशि आत्वमेव भवति । तडि “विभाषा पेटङ््योः इति वा चङि
८ अदधत । अदधेताम् ) । #स्थाघ्वोरिचच इति आत्मनेपदपरस्य सिचः कित्त्वे धातोशेत्े
“हृस्वाद द्धा? इति क्चल्परत्येन सिचो रोपेन ( उ्यत्यधित । ठपत्यधिषत )। सिचः कित्त्वात्
गुणो न भवति । इत्वविधानं तु गुणविधानाथमेव स्यात् “^स्याध्वोरिच्चः” इति एकारस्यावि-
१६६ धातुबत्तो- [ घेद्
धोनमपि हस्वादिति सिचो खोपार्थं रष्वथ् स्यात् । इदं चेत्वं न सिचीत्युच्यते, कि तहि
इकारश्चान्तादेशः सिच् किद् भवति इत्येतावत् । तेनास्य सिज्निमित्तत्वात संनिपातपरिभा-
षया सिरोपो न स्यादिति नाशङ्कनीयम् । कमणि लुञ्येकवचने ( अधायि ) । *आतो युक्
चिण्कृतोः इति युक् । चिणि ज्णिति छृति परे आकारान्ताङ्स्य युगित्य्थैः । द्विवचनादौ
-चिण्वदिरपक्षे युकि ( अधायिषातामित्यादि । अन्यदा ( अधिषातामित्यादि धित्सति )
“सनिमीमा” इत्यादिना इसि; “सः स्याद्धधातुकेः इति तत्ते “अत्र खोपोभ्यासस्थः, इति
लोपः( देधीयते) घुमास्थागापाजहातिसां हदट"इति एषां हलादौ किड्त्याद्धैधातुके परे आ-
कारस्येकार इतीकारो द्टिवेचनं, ( दाधेति >) इटि “आद्गुणः? । अन्यद्! ( दधाति । दाद्धः )
क्दनाभ्यतयोरातः अनयोराकारस्य कडिति सार्वधातुके खोप इति रोपे “क्षषस्तथोः° इति
धत्वे जशत्वम् । “‡ हल्यघोः? इतीत्वमत्रेकाधोरिति निषेधान्न भवति । आकारलोपस्य पूवै-
स्मादपि विधाविति स्थानिवद्धावः पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवदिति निषिध्यते । अत एव हि
अध इति दधाति; पर्युदस्यते । धयतेस्त्वयं पयदासो ऽस्मात् क्षन्तात्परसूमेपदपरयोरभावाज्न
भवति । न च यङ्लुकि संभवात्तदार्थोयं पयुदासः स्यादिति वाच्यम्। दधातो चरिता त्वात् ।
तथा च तत्र वृत्तिः । दधाति वजेयित्वेति । कार्यपवर्षगणो ( दाधमि दाधामि । दाध्वः )
खोरि हौ शष्वसोरेद्धावभ्यासरोपश्चशइति अन्तस्येकारोभ्यासलोपश्च । अन्र रोषस्य शित्तवा-
त्स्वादेरत्वम् । तेन ८ घेहीति ) भवति । कडि (अदाधात् । अदांद्धाम् । अदाघुः) । “सिज -
भ्यस्तः, इति शचेजैस् नित्यम् । परत्वात् “लङः शाकटायनस्यैव, एषेति आकारान्तनिबन्धनो
विकल्पो नाश्यः । अस्मात्परत्वानित्यत्वाच्च ““इनाभ्यस्तयोशातः” इति पूैमेवाल्लोपे
आकारान्तस्याभावात् , छि (दाध्यात् ) । ““हनाभ्यस्त०» इत्याल्लोपः । आशिषि ““ए्-
छिडिः” इत्येत्वं ८ दाधेयात् । लुडि अदाधात् ) ) “गातिस्थ०” इति नित्यं सिचो लक् ।
“विभाषा घ्रापेट्” इति विकल्पस्तु सानुबन्धकनिदंशान्न भवति । अत एव “विभाषा
घेशन्योः” इति चडपि न भवति ( धापयति धापयते शिच् ) आत्वे पुक् । पादिषु [ घेट
उपसंख्याम् ] इति “निगरणचरन०”› इति परस्मैपदं निषिध्यते । (अदीधपत् ) इत्यत्राकारा-
श्रयः पुक् तस्योपधात्वसंपादनेन “णो चडि” इति हस्वस्य निमित्तं न स्यादिषि नाशङ्क्यम् ।
'मारणतोषणनिशामनेषु ज्ञाः इति जानातेर्णो पुकि हस्वार्थत् भित्तवविधानाल्लिङ्घात् ।
( उद्धयः । धयः ) शपाघ्राध्माषेद् हशः* इति उपखष्टादनुपसष्टाच्च कन्तेरि शः ८ स्तनंधयः ।
नासिकंधयः ) “नासिकास्तनयोध्मधिटोः” इति खरि समागमः । नासिकायाः “खित्यन-
व्ययस्य, इति हस्वश्च । घेटश्टित्वमवयवे ऽचरिता्थत्वात् ८ स्तनंधयीति ) समुदाये डीबथेम् ।
अत्र हरदत्तः । स्तनन्धयीत्यत्रैव डीविष्यते नान्यत्रेत्याहुरिति । इदं खहप्रत्ययान्तोपलक्षण -
मित्येके । तथा च क्षीरस्वामी स्तनन्धयीत्यादौ डोबर्थं इति । वरदधमानोपि छनिन्धयी स्तन.
न्धयी खद प्रत्ययान्त एव ङीबिति । ( नाडिन्धयः । सुष्टिधयः ) “नाडिसुष्टयोश्चः, इति खड! ।
( छनिधयः ) खदप्रकरणे [ वातञ्यनीतिरशधेप्वनज्येटतुदजहातिभ्य उपसंख्यानम् ]इति छनि-
शब्द् उपपदे खश् ( घटं (१) धयः खरिधयः खरी गदेभी, वातन्धयः ) [ खरीघवातेषु ] इति
वक्तव्यात् खश् । केचित्त खरीशब्दस्थाने खारीज्चब्दं परिमाणवचनं पठन्ति, वातशब्दो भाष्ये
न् ह्यत इति हरदत्तः (धासवैत्सोमातरं) “दाधेटसिः, इति रः । “न लोकाव्यय०”› इति क-
मणि षष्य्या निषेधः । तत्र हि उकारोऽपि प्रिरष्यते । उउक इति, धयन्ति तामिति (धात्री)
स्तनपायिका, “धः कर्मणि टन्” इति टन्, कर्मणीतीहाभिघेयनि्दं शः, पित्वं डीषर्थ, धीत्वा
““घुमास्थ ०» इतीत्त्वम् । ( प्रधाय ) “न ल्यपि» इतीत्वनिषेधः, *¶तत्वमवकरादो, इति
भष्येऽ स्थितमिति क्रिप्यपि ८ धीः । सन्धिः ) “उपसगं घोः किः” इति किप्रत्ययः । धीय-
त इति ( धाना ) “धापुवस्यजनिभ्यो नः इति नः । ८ धेनुः ) । “धेट इचः” इति नुप्रत्ययः,
(१) घरिमिति रपु पा० । घटीति २ पुर पार.
ग्रे | प्रथमगशः । १६७
इकारश्च धातोरिति । डिद्रचनेषु “ङिति हस्व च, इति पक्षे नदीसंत्तायामाद्।। ८ घेन्वाइति,
घेन्वामित्यत्र ) #इदुश्च याम् इति इकारोकाराभ्यां परस्य डरामादेशः । षिस्॑ञापक्षे युणादौ
( घेनवे, घेनोरिति, पेनावित्यत्र ) *भच्चघ्ेः* इति रत्वं, ेश्वाकारः येनुनां समूहो, (वनु-
कम् ) *“अचित्तह स्तिघेनोष्टक्' इति ठकि “इसुसुक्तान्तात् कः" इति कादेशः । शसामूहिकेषु
तदन्तविधिरिष्यतेः तन गोधेनूनां समूहो, ( गौ यनुकमिति भवति ) *जङ्ल्धेजुवलजान्तस्य
विभाषितमुत्तरम् इति वृद्धिनिभमित्ते तद्धित उत्तरपदस्य वा ब्रद्धिः, पूवेपदस्य तु नित्यम् ।
“पोटायुवतित्यादिना समासः । अधेनूनां समृहो आधेनवमित्यत्राधेनोरन इति तच्निषेधात,
प्राग्दीव्यतीय उत्सादिक्षणोज. । धेनुः बन्धकीङरता, (घेनुष्या) आ(?)हितदुरधघेति यस्याः
प्रसिद्धिः। “संज्ञायां धेनुष्या ० इति यत् प्रत्ययः षुगागमश्च निपात्यये । धेनुभविष्यतीति,
८ धेनुम्भव्या ) “धेनोभेव्ये सुम्” इति समागमः ॥ ८८६ ॥ ।
गे म्ले हर्षक्षये ॥ हर्षश्चयो घातुक्षयः ८ ग्लायति । जग्लौ । जग्कतुः । जगाथ । ज-
ग्ल्थि । जग्छो । जग्लिवि । जग्लिम । ग्लातां । ग्लास्यति । गायतु । अग्लछायत्। रखये-
त्) । आशिषि (ग्लायात् । ग्लायेत ) भवान्यत्य संयोगादेः* इति घुमास्थादेरन्यस्य
संयोगादेराधधातुके कडिति छिडि वा एत्वम् । ( अग्लासीत् ) सगिटौ (जिग्खासति । जा-
ग्छायते । जाण्ठेति । जाग्टीतः ) ५१ हल्यघोाः०* इति कडिति सावधातुके इना प्रत्यस्य चा-
घोरभ्यस्तस्य चकारस्य $कारविधानादीत्वं लोटि हेरपित्त्वाव् डित्वादीत्वं, ( जाग्रीहि ।
अनिग्खपत् । प्रापयति) #ग्लाख्ावनुवमां च* इति अनुपसगेस्य वा मित्त्वसुक्तम् । सुग्ला-
यतीति ( सुगः ) “आदे च” इत्यात्वं प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तरनेमित्तिकमिति “आतश्चोपसगे
इति उपसखष्टादाकारान्तात् विहितः को भवति ( ग्खानः ) “संयोगादेरातो धातोयण्वतः?इति
निष्ठानत्वम् ८ रखास्नुः ) “ग्लाजिस्थश्च क्स्नुः । ( सुग्छानं भवता ) *+आतो युच्+इति
ईषदादिषु कृच्छराक्ृच्छ्राथेषपपदेषु युच् । खियां ८ ग्लानिः ) । “ग्छाज्याहात्वरिम्या निः” ।
८ ग्लौः) । “ग्छानुदीभ्यां डौः» इति डौः, डित्त्वात् टिलोपः । “च्विरग्यम्'” । एषां चव्यन्ता-
नामेवाव्ययत्वमिति नियमात् ““@रन्मेजन्तः, इत्यठ्थयत्वा भावात् ( रखावौ रावः ) इत्या-
दि यथासम्भवं नेयम् । रखे गात्रविमान इति कं चित्पल्यते, गात्रविमानः कान्तिहानिः॥८८८॥
चे न्यक्कणे । न्यङ्घविमानदइति क्षीरस्वामी । न्यङ् कुत्सिताङ्गम् ( द्यायति दद्यावित्यादि)
गखायतिवत् ॥. ८८९ ॥
स्वप्ने ॥ ॥ घ्रे वृक्षौ ॥ ध्ये चितायाम् ॥ ८ द्रायति । ध्रायति । ध्यायति) इत्यादि
ग्खायतिवत् ) ( निद्रः ) । “स्प्रहिगृहि"” इत्यालचि द्रा त्सायां गतावित्यदादिकल्य
ग्रहणमिति वृत्तौ । ( निद्रा ) । “आतश्चोपसगे", इत्यः । अनिद्रो निद्रावान् भवति, निद्रा-
यते । *रोहितादिडाज्भ्यः क्यष्# इति रोदहितादैराङ्कतिगणत्वादस्माव् च्व्यथं भवत्यर्थे वा
क्यष । “वा क्यषः"? इति पन्ने तङ् । निद्राशब्दो वरृत्तिविषरे तद्वति वतेते इति न्यासकयरपद्-
मन्नजर्यादिषु । निद्रातीति ८ निद्रः) 1 “आतश्चोपसगे” इति कतेरि कः, अस्माद्रा, उक्तं चेतत्
द्रा कुत्सायां गतावित्यत्र गणे । (निद्राणः) । अकमैकत्वात् कत्तेरि निष्ठा, “संयोगादेः"इति
निष्ठानत्वम् । ( निद्रितः ) इति तारकादेराङ्ृतिगणत्वादितच् । सुष्टु धयायतीचि ध्यायतेः
किप्प्रसारणयोः “संप्रसारणाच्चः'इति परपूरवत्वे “हः"इति दीरधैः। (सुधीः। सुधियावित्यादो)
“एरनेकाचः इति यणो “मूसुधियोः' इति निषेधात् “अचि इनुधातु० "इति इयङ् । (ध्यातः)
संयोगादेः इति निष्ठानत्वं “न ध्याख्या०”” इति निषिध्यते । ( धीवा ) “ध्याप्योः सम्प्रसा-
रणं च, इति कनिपि सम्प्रसारणं पूरवैत्वे दीघेत्वं, खयां “वनो र च» इति ङीपू(धीवरी)८९२
रे शब्दे ॥ ८ रायति । ररौ रातेत्यादि ) पूैवत्। कति रायति इति ( कीरः ) “सुपि
स्थः, इति अत्र सुपीति यागा विभात्कः । एवमीदशा अन्येपि नि्ाँह्याः। रा दानहइत्यदादौ८९३
( १ ) पीतदुग्धेति २ पुर पा०।
१६८ धातुवृत्तो- [स्त्यै
स्त्यै टे शब्दसंघातयोः ॥ एको दन्त्यादिः । परो मृदधन्यादिः । षोपदेशलश्चषगपदासख
एक एव गृह्यते उभयोः पाठ्वेयर्थयप्रपङ्गात् । तत्रा्योर्थथासं क्यं न भवति प्रथग् निदेशात् ।
( स्त्ययति । तस्त्या वित्यादि, ) रेवत् । षोप्देशस्यापि “धात्वादेः षः सः? इदुमेव रूपम् ।
प्रयोजन तु तिष्ठ्यासति अतिष््यपत् ) इत्यादावादेशसकारत्वात् षत्वम् । यतत, मत्रेयस-
म्मताकारकाश्यपादिभिरुक्तं पुनः पाटफरं “धात्वादेः षः सः इति सत्वाभावे दन्त्यपराः
सादयः षोपदेशा इति लक्षणस्याव्याप्षिप्रसङ्गादुपक्ष्यम् । पठे षोपदेक्ञानां प्रथोगे सादित्वाद्-
जन्त्यपरत्वे हि लश्चण, व्यापकेन च नाम क्षणेन् भवितव्यम् । ( प्रस्तीतः । प्रर्तीतवान्
प्रस्तीमवान् ) । “स्त्यः प्रपू वस्यः, इति निष्ठायां संप्रसारणे परपूवेत्वदीर्ैत्वयो “्रस्त्यो-
न्यतरस्याम्? इति प्रोपखष्टादस्मात्पराया निष्टायास्तकारस्य पश्चे मकारः । मकाराभावे
^“संयोगादेः इति निष्टानत्वस्य “स्त्यः इति संप्रसारणे पूर्वत्रासिद्धत्वात् कृते च तस्मिन
यण्वत्त्वाकारान्तत्वयोरभावादप्रसङ्ः । प्रस्त्य इति लघु वक्तव्ये “स्त्यः प्रपूर्वस्य, इति वचनं
प्रशब्दो यल्माद्धातूपसगेससदायात्पूं इत्याश्रथणार्भम् । तेन ( प्रस॑स्तीत ) इत्यादावन्योप-
स्गव्यवधानेपि, संप्रसारणं भवति । मत्वं तु ““प्रस्त्यः, इति निरदेशाद्भयवहिते न भवति ।
( स्त्यानः, संस्त्यान ) इत्यादौ प्रस्त्याभावान्न संप्रसारण, नापि मत्वं, संप्रसारणविधौ षोपदे-
शोप्ययं स्त्यायो गृद्यतहति वृत्त्यादौ, तेन तल्यापि निष्ठायासुक्तान्येवोदाहरणानि दष्टव्यानि ।
ये ऽस्य सत्वं नेच्छन्ति तेषां स्त्यारूमापन्नयोद्रेयो्भंह इति वृत्त्यादिमहाग्रन्थविरोधश्च । न
च तस्य प्रङृतिवदनुकरणमिति स्त्यारूपत्वं यतस्तैः प्रकरतावेव सत्वं नाभ्युपगम्यते । स्त्या-
यति संहन्यते ऽस्यां गभ इति (खी ) । संस्त्याने “स्त्यायतेडडट्"» इति । इटि (०० ¦
वलि रोपे च टित्वान्डीप् । जादो “स्याः” इतीयङ ( खियावित्यादि ) । अ
"“वाम् शसोः” इति इयङ्विकल्पनात् ८ स्त्रीम् । खयम् । खियः । 'स्त्रीरिति ) प्रथमयोः पृवे-
सवणेदी्धो भवति । “नेयङ्वङ० इत्यत्र अखीति निषेधादियङस्थानत्वेपि नदीत्वात् ( खिये
खियामित्यत्र ) “आण् नद्याः इति ङेराम् भवति । तथा (खीणाम् ) इत्यत्र “हस्वनद्यापो?
इति नुड् भवति । ८ हे चि ) इत्यन्न “अम्बाथनद्योः"' इति इस्वो भवति । खियाः संबन्धि
( खेणम् ) । ¦ #खीपुंसाम्यां ननुखनौ भवनात्* । आभ्यां यथासंख्यं प्रागूमवीयार्थषु
तत्तदर्थ नुकूखसमथेविभक्तिभ्यां नजूस्नजाविति नन् । ( श्ीत्वम् स्त्रीता ) । (आच
त्वात्» चकारेण त्वतखोरभ्यनुज्ञानात् त्वतलौ । ख्ीवन्मा भूमेति भाष्यकारेप्रयोगा-
दरतिस्साश्चुः । “स्त्रीः पुवच्च इत्यादि्निरदेशस्य प्रयोगापेक्चत्वाद्रा । अन्र विषये
बाधकान्येव निपातनानीति नन स्ननौ बाध्येते । यथा सर्ननामेत्यत्र णत्वम् ।
परसिया अपत्यं, ( पारश्वम् ) ¦ परश्ली पर्यु चेति शिवादिवाखादपत्ये परञ्चभावश्च ।
€ पारख्णेयम् ) “कल्याण्यादीनामिनड्?* इति ठकि ण्यादेशोन्त्यस्येनङ । अचुरातिकादि-
त्वादुभयपदन्रद्धिः । कुखिया भावः कमै वा ( कोचम् ) युवादित्वादण। एवं ( दौखम् ।
खीतरा, लितरा ) “न्याः शेषस्य, इति हस्वो वा । सूत्रार्थश्च ज्वरुत्याढौ द्र्टन्यः(१) ।
८ स्तूपः । उच्छ्रायः ) “स्त्यः सम्प्रतारणसुच्चः" इति पप्रत्ययः, प्रसारणपूर्न॑त्वे तस्य
चकारस्य उकारो दीर्धः । उच्चेत्येव वक्तव्ये दीधविधानं हस्वस्थापि श्चवणारथं, तेन
( स्तपः ) इत्यपि मवति % ८९९ ॥ |
खे खदने ॥ खदने स्थेयं हिसा च ( खायति । चखौ । खातेत्यादि ) ॥ ८९६ ॥ `
षे जे पे क्षये ॥ ( क्षायति । चक्षो । ्चातेत्यादि । क्षामः । क्षामवान् ) “क्षायो सः”
इति निष्ठातो मः । णौ ( क्षपयति ). । अथं मिदिति घटादौ ४वनताङक्तम् । ए
( जायति, जजो, जातौ । सायति । ससो । साता ) “धुमास्था? इत्यत्र साग्रहणेन स्यते-
गरहणं नास्येति आश्चीखिडिः हैत्वाभावात् ( सायांदिति भवति ) । अत एव ( सासायते
(१) व्याल्यरात इति ३ पु°।
५] प्रथमगणः । १९९
सायते ) इत्यादो “घुमास्था? इति श्वं न भवति । तथा च तत्र न्यासे । गामादाग्रहणे-
स्वविदोषसुक्तवा षो अन्तकर्मणीत्ययमेवोपात्तः । तथा च तन्त्रान्तरे । पास्यति जासयति
सास्यतीति स्पष्टं षो अन्तकर्मेणीत्ययमेव नि्दिकयते । “विभाषाघ्राघेद्साछासः इति सिचो
खग्विधावपि शइयन्विकरणाभ्यां साहचर्यात्स्यतिरेव गृह्यते इत्यस्मात्सिचि सति च असा-
सीदित्येव भवति । ( सिषासति ) आदेशसकारत्वात्षत्वम् । ( सापयति । असीषपत् )
“शाच्छासा०११ इति युग्विधावपि इयन्विकरणाम्यां साह चर्यात् स्यतिरेव गृह्यते इति अस्य
युगेव भवति । के विदुसुं दन्त्यादि पठन्ति ! तत् षोपदेशलक्षणविरोधादुपेश्ष्यम् ॥ ८९९ ॥
कै गे शब्दे ॥ इह शाब्दः शब्द विशेषः । उक्तं ह्येवं स्वामिनां + ८ कायति । चको ।
काता । काकः ) ““इण्नीकइति कन् ( गायती । जगौ । गातेत्यादि ) “घुमास्था ०'१ इत्यत्र
गामादाग्रहणेष्वविशेष इति खाश्चणिकगारूपस्य गायतेरपि ग्रहणात् आश्ीखिडिः एत्वं (गेया -
दिति ) भवति । “गातिस्था ०” इत्यत्र गापोग्रेहणे इण्पिबत्योग्॑हणमिति वृत्तावनुक्तत्वात् अ-
स्मात्सिचोदधगभावात् ८ अगासीदिति ) भवति ८ गाथकः । गायनः ) “गस्थकन्” इति
“युट् च, इति कन्तेरि थकन् , ण्युटो णित््वात् “आतो युक्” इति युक् , रित्वात् च्ियां
{ गायनी ) वासरूपेण ण्बुट तृचौ, (गायकः, गातेति) भवति । (उद्राता) । तस्य भावकम्मैणी
( आओद्रात्रम् ) । “उद्भात्रादिभ्योन्? इति अन् । साम गायतीति, ( सामगः ) । गापो
क् इति कमण्यु पपदे क् । रित्त्वात् च्ियां ( सामगी । गीत्वा । गीतम् ) “घुमास्था ०”इति
इत्वम् । ८ प्रगीतिः )। “स्थागापापचो भावे” इति खियां भावे क्तिन् । “चखियां क्तिन्”
इत्येव सिद्धे पुनवचनं “आतश्चोपसगे', इति स्थन् । ( अवगथः ) प्रातस्सवनं सोमो वा ।
«“निशीथगोपोथावगथाः'” इत्यवपूर्वादसमात्थनि धातोहँस्वत्वं च निपात्यते । ८ उद्रीथः )
“गश्चोदिः* इति उदुपखष्टात्क्थन् । ““घुमास्था०* इतीत्वम् ॥ ९०१ ॥
हो ओ पाके ॥ इह पाको विक्लित्तिः । तथा तं पाक' इत्यत्र वृत्त्यादावुक्तम् ( शायति
डाशौ । शाता । श्नायति । शश्र, श्रातेत्यादि ) गायतिवत् । ८ श्रपयतीति ) षादित्वात्पा-
के मित्वम् । अन्यत्र ( श्राप्रयति ) स्वदेयतीत्यथेः ८ श्तं क्षीरम् ) । “श्रतं पाके” इति क्ते
भावो निषात्यते । तत्र पाको विक्ि्तिः, तत्फर्को व्यापारश्च । तत्र तत्फलर्के व्यापारे
णिचमन्तरेण बृत्तेरभावात् श्रपेरप्ययं श्भाव इति ( शतं क्षीरं देवदत्तेनेति भवति )। तथा
च तत्र वाक्तिकं, “श्राश्रप्योः श्मावो निपात्यते!इति । यत्त श्रपेणिचि श्न पिशब्दः, न तस्याय-
सादेशः, पाक इति वचनात् , अत्र पाचनाः पाकस्तु गुणीभूतः । अयं भावो व्यवस्थितवि-
भाषावित्ञानात क्षीरहविषोनित्यं भवति । अन्यत्र तु न भवति । ( श्नाणा यवागूः । रपिता
यवागुरिति ) “संयोगादेः” इति निष्ठानत्वम् । श्राणास्मै नियमेन दीयते ( श्राणिकः ) ।
#श्राणामांसौदनादिन्* इति नियमेन दीयमानो पाधिकार्थात्तदसमे दीयते चतुरथ्यं यिन् ।
सित्त्वात् चियां ( श्ाणिकी श्राता ) इत्यादा दिकल्य, (श्नापयतीति) (चौरादिकस्य) ॥९०३॥
वै ओव ध्नोषणे ॥ (पायति । पपौ) ^पाघाः'इत्यन्न नास्य ग्रहणम । पारूपस्य लाश्चणि- `
कत्वात् । एजन्तोपदेशसामर््यादरिति पारूपस्य मेदाभावात् । ( पपौ । पाता । पास्यति ।
पायतु । अपायत् । पायेत् , आश्चिषि पायात् ) “शुमास्था"” इतीत्वं तद्विशेष ^एङिङिइत्ये-
त्वं चास्य न भवति, पारूपस्य क्षणिकत्वात् । अत एव “गातिल्था०इ ति सिज्ुग्विधावपि
अस्याग्रहणात् ८ अपासीदिति ) भवति ( पिपासति । पापयते ) “ई हल्यघोः” इत्यभ्य-
स्ताश्रयमीत्वं ङितसार्वधातुकविषयमितीह भवति ८ पापाति। पापेति ) ईटि युणः, (पापीतः)
«ह हस्यघोः” इति ङित्सारवेधातुकपरत्वादीत्वम् । (पापति) । “इनाम्यरु तयोः इत्यालोपः
ङि ८ अपापेत् । अपापात् , अपापीताम् ) इत्यादि । “सिजभ्यस्त' इति नित्यं जसूभावे
८ अपापुः ) “लङः ज्चाकटयनस्येवः› इति विकल्पो नेति धयताबुक्तम् । आशिषि किङ आ-
इधातुकत्वातव्. ई हस्यधोः" इतीत्वाभावात् ( पापायादिति भवति ) । “घुमास्था? इति
१५ मधर
१७० धातुचृत्तौ- [ष
ईत्वमस्य नेति प्रागेवोक्तं, ( पाययति ) “लाच्छासाह्वाच्यावेषां युक्» इति णौ युगागमः ।
तत्र खाक्षणिकपारूपस्य ग्रहणमिति घृत्तिन्यासपदमञ्जर्यादिषु । ( पीत्वा पानं ) सरः! पा
इति पानाथं इहाग्रे । रक्षणार्थोऽदादौ ( वायति । ववौ ) इत्यादि, पायतिवत् । णौ ८ वाय-
यति शिरः ) आत्वे युक् । “वो विधुनने जुक्, इति अन्न शवा गतिगन्धनयोः"इत्यदादिकस्यैव
ग्रहणं तस्येव विधूनने ब्रृत्तिसम्भवादिति व्याख्यातारः । ““लाच्छासा इति युक्त तत्रैव वा
इति निदेशात धरन् तन्तुसन्तान'इत्यग्रे परिप्यमाणस्थेव, न त्वस्य प्रसजति (वानं) तु फलम् ,
ओदित्वान्नम् ॥ ९०९ ॥ ।
ष्टे वेष्टने ॥ ( स्तायति । तस्तौ । स्ताता । स्तापयति । अतिष्टपत् ) इत्यादि । अयं च
पाठो मेत्रेयस्य । भट्रभास्कारोऽप्यत्रवानुकूखः, यदाह "“स्तायुनां पतये नमइत्यत्र स्तेना वस्वा-
दीनपहरन्ति, ८ स्तायवः ) 'घ्टै वेष्टनः इत्यस्माद्वाहल्कादुणिति । स्वाम्यादयस्तु ष्णै वेष्टन
इति पठन्ति । तथा च निरक्तमू-“उष्णीषं स्नायते््याचरकः” । एवमुष्णीषं शिरोवेष्टनम् । खा-
यतेः शोभार्थस्य उभयत्रापि खम्भवाद्विति। अत एव व्याख्यानात् ष्णै ज्लोभन इत्यपि भूवादौ
द्रष्टव्यः । प्रयुज्यते च भारते-
पाञ्चाल्याः पद्यपत्राक्ष्याः स्नायन्ति जघनं घनम् ।
| याः खियो दृष्टवन्त्यस्ताः पुम्भावं मनसा ययुः ॥
इति । क्रियानिषण्टौ च स्तायति खायत्याप्लवत इति, देवे च सातीति । शोचे खायेदिति
चेच्छन्ति केचनेति ॥ ९०६ ॥
देष शोधने ॥ पकारो ऽदाबिति विशेषणार्थः । अयमेव छाक्षणिकानामपि घुसञ्लकानां
ग्रहणे लिङ्गम् । दायतीत्यादि पायतिवत् । णिचि ( दापयति अदीदपत् ) दाण् दाने । दङ्
` रक्षणेः इतीहेवाग्रे । "दाप् लवने, इत्यदारो । “दान् दाने इति जहोत्यादौ । दो भवखण्डने"
दीङ् रक्षणः इति दिवादौ ॥ ९०७ ॥
पा पाने ॥ (पिबति) “पाध्रा"इत्यादिना पिबादेशः “पिबेर्मृणप्रतिषेधः, इति कात्यायनः +
वद्ध॑मानस्तु-“रोपः पिबतेः इति लिङ्गाद्गुणो नेति । वृत्तौ तु अकारान्तोऽयमादेश आ्-
दात्त इति, अतो रुघुपधत्वाभावा हर गुणप्रसङ्गः ( पपौ । पाता । पास्यति । पिबतु । अपि-
बत् । पिबेत् । आश्चिषि पेयात् ) ““रछिडि"” इत्येत्वम् । ( अपात् ) । “गातिल्था०» सिचो
ल् । ८ पिपासति । पेपीयते ) “घुमास्था? इत्यादिनेत्मे द्वित्वम् । ( पापेति । पापाति ।
पापीतः ) । ^ हल्यघोः” इतीत्वम् । ( पापति ) ““इनाभ्यस्तयोः"» इत्याल्लोपः । पापिते-
ल्यादाविरि “आतो खोप इटि चइत्याह्छोपः । कुडि “सिजम्यस्त०१दइति नित्यं जुसि (अपा-
पुः ).। ““रुङः शाकदायनस्येव ०” इति विकल्पो नेति धयताबुक्तम् । छिङि ( पापायात् ) +
अनार्धधातुकत्वात् “घुमास्था? इत्वं न भवति । आशिषि आरधंधातुकत्वादीत्वापवादः, ५ए्-
खिडि” इत्येत्वम्, ८ पापेयात् ), लंड “गातिस्था५३ति सिचो लुकि ( अपापात् । अपापुः )
“आतः,” इति जख । ( पाययति । पाययते ) “न पादि", इति निगरणे परस्मेपदनिषेधः ।
“शाच्छासा०” इत्यादिना युक् । णेश्वडि “रोपः पिबतेरीच्चाभ्यासस्यः» इत्यु रधाया आका-
रस्य रोपः । युक्षययमुपधां भवति । अल्लोपस्य णौ छृतं स्थानिवदिति स्थानिवत्त्वात् पाय-
.शाठ्दस्य द्विर्वचनमीच्चाभ्यासस्येतीकारे ( अपीप्यत् ) ¦ तत्र पिबतेरिति निद॑शाद् यङ्लुकि
अपापदिति भवति । ८ उत्पिबः ) । “पाघ्राध्माघेरटशाच्छा सः” इति कर्वरि श्प्रत्यते पिबा-
देशः । ( सुरापः । शीधुपः ) । “गोपोष्टक्?, इति कमेण्युपपदे टक् टित्वात्खियां ८ सुरापी )
अन्न पिबतेः सुराशीध्वोः इत्युपपदनियमादुपपदान्तरे “आतोऽनुपसगं कः इति को
भवतीति विशेषः । खि डीबभावः, ( क्षीरपा ब्राह्यणीति) । दवाभ्यां पिबतीति
८ द्वीपः ) । “सुपि स्थः» इत्यत्र सुपीति योगविभागात्तत्र चात इत्यनुवत्तनादाकारान्ताद्-
समात्सुप्युप्रपदे कप्रत्ययः । एवं .(कच्छपादयः) । प्रपिबन्त्यस्यामिति ( प्रपा ) । ““घजथे क-
पा) भ्रथमगणः। १७९१
विधानम्” इति कः । ( प्रपीतिः ) । “स्थागापापचो भावे” इति भावे क्तिन् । “खयां क्तिन्”
इत्येव सिदे वचनम् “आतश्चोपसगं” इत्यङ्बा ध नाथम् । ८ पीत्वा ) “घुमास्था?” इतीत्वम् ।
( प्रपाय ) । “न ल्यपि, इतीत्वनिषेधः । ( निपीयति ) पीडे रूपम् । ८ पीत्वा स्थिरकः ) ।
^मयूरम्यंसकादयश्च"इति तत्पुरुषः । ““खमासे नन् पूवं इति क्त्वो ल्यबादेश्ोऽत एव मयूरञ्यं
सक्रादिपाडान्न भवति । यद्रा अननिति ननसदशमव्ययं परिगर्यते, तेन ननोऽन्येनाञ्ययेन
क्तान्तस्य समासेऽयं ल्यन्विधिरिति इह नेव प्रतजति । (पीतिः) । पीयतेऽनेनेति पानं, क्षी-
रस्य पानं (-क्षीरपाने, क्षीरपाणमिति वा) “वा भावकरणयोः"इति पूवंपदस्थान्निमित्तादुत्तरस्य
भावकरणविषयपाननकारस्य णत्वविकल्पः, क्षोरं पानं येषां ते ( क्षीरपाणा उञ्चीनराः ) इत्यत्र
“वानं देशे इति पूेपदस्थान्निमित्तादुत्तररूय भावकरणविषयपाननकारस्य देशेऽभिधेये नित्यं
णत्वम् । “पयः पानं अुजङ्गानाम्? इत्यन्न कमणि च येन संस्पशत् कत्तंः शरीरसुखं येन कमेणाः
संसुपृश्यमानस्य कठः शरीरस्य सुखं भवति तस्मिन्कमेण्युपपदे धातोभवि ल्यु-
डिति ल्युट् । एवं चोपपदसमासः सिद्धः । “ल्युट् च इति ल्युटि तु षष्ठीसमासस्य “कमे-
णि च इति निषेधः स्यात् । (समाना पीतिः । संपीतिः) विशेषणसमासः, “समानस्य छन्द्-
सि इति समानस्येति योगविभागात्समानस्य सभावः । कथं पीता गाव इति ? यतः-प्रत्यव
सानार्थत्वात्कर्छरि निष्ठया न भाव्यम् । उच्यते-पानं पीतमेषामस्तीत्यशे भायजन्तोऽयं द्ष्-
व्यः । ( पायुः ) । “क्त्वापाजि? इत्युण् । ( सोमपीथः सोमपानम् ) । “पावाजुदिवदििसि-
विभ्यः कयन्", इति क्यन् । ( पेरूः । आदित्यः ) “वापर? इति रप्रत्ययः, इकारश्चान्ता-
देशः । तस्य च गुणः । ८ पापम् ) “पानीयाभ्यः पः इति पः । ( पाथः ) । ““पातेरसुन्?”
इत्यसुन्प्रत्ययः थुगागमश्च । ( पयः ) ““पिबतेरीचच, इत्यसुनि इकारन्तादेशे गुणायादेशौ ।
पय इवाचरति । (पयायते पयस्यते) “कतुः क्य? इति क्यङ् । “ओजसोऽप्सरसो नित्यं'प-
यसस्तु विभाषया, इति पक्षे सलोपः । * नः क्ये", इति नान्तस्येव पदसंज्ञेति नियमात् “सस-
ज॒षोरः"» इति न भवति । पयसो विकारः (-पयस्यः ) । “गोपयसोयेत्,, इति यत्। ८ पा-
कः । अभैकः ) ''इण्भीपाक>” इति कन् । ८ पात्र ) । ष्टन् । पित्त्वात् ख्यां डीष् ( पा.
त्री ) पञ्चानां पन्नाणां समाहारः ८ पञ्चपात्रम् ) ““तद्धिताथे” इति समाहारे द्विगुः, [ अ-
कारान्तोत्तरपदो द्विगुः खियां भाष्यते ] इति डीपि प्रापे [ “पात्रादिभ्यः प्रतिषेधः? ] इति
निषिध्यते । “स नपुंसकम्'' इति समाहारद्विगुद्रन्द्रनिबन्धनं नपुंसकत्वमेव भवति । पात्र-
स्य वापः कषेन्नं (पाच्रिकम् ) उप्यतेऽस्मिन्निति वापः । “पात्रात् ष्टन्"इति षष्ट्यन्ताद्रापेऽथ -
ष्टन् । षित्त्वात् ङीषि ( पात्रिकी कषेत्रभक्तिरीति ) पात्रं परिमाणविरोषः । पान्नं सम्भवति
अवहरति पचति वा ८ पाच्रीणा स्थारी ) “आढकाचितपात्रात्खोऽन्यतरस्याम्ः' इति
द्वितीयान्तात्संभवत्यादिष्वर्थ॑षु खः ¦ खाभावे प्राग्वतीय ष्टरूनि (पात्रिकी) । आधारप्रमाणा-
दाधेयप्रमाणानतिरेकः संभवः । उपरंहरणमभ्यवहारः । विक्लेदनं पाकः । द्वे पात्रे सम्भव-
ति अवहरति पचति वा (द्विपात्रिकी, द्विषान्रीणा) । “'द्विगोष्ठंश्चः"इति आढकावितपात्रान्तात्
द्विगोद्धितीयान्तात् सम्भवत्यादिष्व्थ॑षु ठक्। चकारात् खश्च । अत्रान्यतरस्यांग्रहणानुचरत्तः प्रा-
र्वतीयष्टनपि भवति । तस्य चाहींयप्रत्ययत्वात् “अध्यद्धपूर्वा"इति लुकि “द्विगोःइति डीपि
( द्विपानत्री ) स्थारीत्यपि भवति । ठनूखनोस्तु विधानसामर्थ्यान्न लक् । पात्रमहेति ( पा-
त्रियः। पात्यः) ^पत्राद् घंइति द्वितीयान्तादहेतीत्यथं धघयतो । इह पात्रं भाजनं परिमाणं
च । सर्वपात्रं व्याप्नोति (सर्वपा त्रीणः सूपः) । “तत्सवादिः" इति खः (पात्रे समितः पात्रेबहु-
खः । “पात्रेसमितादयश्च इदि क्षेपे सक्षमीतत्पुरुषः । अत्रेव पाठदलुक् । भच्रावधारणेन क्षेपः ।
पात्रण्व समितो न पुनः कचित्काय । ( अयस्पात्रम् ) “अतः करकमिकंस"“इत्यादिना अकारा -
त्परस्य विसजैनीयस्य पात्रे परतः सत्वम् । अत्र २रोतिर्धातुः कमिश्च । अन्यानिप्रातिपदिका-
नि । लिङ्विशिष्टपरिभाषया ( अयस्पानश्री ) इत्यत्रापि भवति पायतीति कोषणे गतम् ॥९०८॥
शम
` १७२ धातुच्रत्तौ [ष्ठा
` ध्रा गन्धोपादाने ॥ ८ जिघ्रति ) । “पाघ्रा? इत्यादिना जिघ्रादेशः शिति । (८ जघौ ।
` जधिथ । घ्रातेत्यादि ) आश्चीरिडि ( घ्रायात् । प्रेयात् , ) “वान्यस्य” इति एत्वविकल्पः ।
लंड ( अघ्रात् अघ्रासीत् ) “विभाषा घ्राघेद”” इति सिचो वा लुक् परस्मैपदे । आत्मनेपदे
( अघ्रायि, अघ्रासाताम् ) सुमनसौ इति नित्यं सिचः श्रवणमेव ( जिघ्रासति । जेघ्रीयते >
“ई घ्रा्मोः"” इति यजीत्वम् । ( जाघरेति । जाघ्राति । जाघ्रीतः ) “‰ हल्यघोः» इतीत्वम् ।
( घ्रापयति । अजिच्र१त् । अजिधरिपत् ) । “जिघ्रते, इति चङ्परे णाबुपधाया वत्वम् ।
हितपा निदेशात् यङ्लुकि ( अजाघ्रपदित्येव ) । आ जिघ्रतीति ( आजिः )। “पाघ्ा
इत्यादिना उपखश्टादल्माच्छे शपि जिघ्रादेशः, व्याजिघ्रतीति (ठ गध्ः) । “जिघतेः संज्ञाया-
म्? इति कः । "गतिकारकोपपदानां कद्धिः सह समासवचनं प्राक् सुबुत्पत्तेः इति सुबुत्पत्तेः
प्रागेव समासस्तेन खियां “जातेरश्ीविषयात्” इति अदन्तरक्षणो डीष् भवति (व्याति) ।
सुबन्तेन समासे पूवं खियां टापि अदन्तत्वाभावात् ङीष् न स्यात् । व्याघ्रस्य विकारश्चमे
( वेयाघ्रम् ) । भप्राणिरजतादिभ्योऽन्#* इति प्राणिवाचिभ्यो रजतादिभ्यश्च षष्ठयन्तेभ्यो
यथायोगं विकारावयवयोरथेयोरजि “न य्वाभ्याम्” इति वृद्धिनिषेषे एेजागमश्च । वैयाघ्रेण
परिवरतो रेथो ( वेयाघ्रः ) । भदरेपवेयाघ्रादम्” इति द्रैपवेयाघ्रशब्दाभ्यां' परिवृतो रथ इति
विषयेऽञ् । प्राग्दीण्यतीयस्याणोऽपवादः । ( घ्राणम् । घातम्, ) ““्ुदविद०'› इति निष्ठान-
त्वविकल्पः ॥ ९०९ ॥
४मा शब्दांभिसंयोगयोः ॥ इहा्िसंयोगो सुखवायुना ऽग्निसंयोगः । ( धमति ) । "पा
7", इत्यादिना धमादेशः शिति । ८ दध्मो, धमातेत्यादि ) लिङि ८ धमेत्) । आशिषि
( ध्मायात । ध्मेयात् ) “वान्यस्य, इत्येत्वविकल्पः । ८ दिध्मासति । देऽमीयते ) “ई
घ्रा्मोः° इति यङीत्वे, दाध्मेति । “$ हल्यघोः” इतीत्वम् । ( दाभ्मति ) “श्नाभ्यस्तयोः?
इत्यारोपः । ( ध्मापयति। अदिध्मपत्। उद्धमः ) । “पाघ्राध्मा"” इत्युपखषटाच्छे शपि
धमादेशः । ( नासिकंघमः ) नासिकास्तनयोः इति नासिकायां कमेण्युपपदे ऽस्मात खश्
( नाडिधमः ) *नांडीसुश्योश्चः इति नाडीमुष्ट्योः कर्मणोरूपप्दयोः खप्रत्ययः । तस्य मुष्टि
कब्दस्यापूवेनिपाताद्यक्षणन्यभिचारात् लिङ्गात् ध्माधेयोरूपपदयोश्च यथासंख्यं न भवति ।
पाणयो ध्मायन्ते येषु ( पाणिधमाः पन्थानः ) । “उग्रेपश्येरंमदपाणिधमाश्चः" इति खशि नि
पात्यते । ( ध्मात्वा ध्मातम् ) ॥ ९१० ॥
` षठा गतिनिन्रत्तौ । ८ तिष्ठति ) । “पाघ्रा इति तिष्ठादेशः । ( तस्थौ । अधितष्ठौ ) ।
““स्थादिष्वभ्यासेन चाभ्यासस्यः” इति षत्वम् । ( स्थाता । स्थास्यति । अधिष्ठाता । भ-
, धिष्टास्यति ) । “उपसर्गात्, इत्यादिना षत्वम् । ( तिष्ठतु । तिष्ठेत् ) आशिषि {स्थेयात् )
“ए्रिडिः” इत्येत्वं “वा न्यस्यइति विकल्पस्तु न भवति । अन्यत्येति धुमास्थोदिपयैदासात्
( अस्थात्.) 4गातिस्था” इति सिचो ` लक् । ८ अध्यष्ठात् ) “प्राक् सितादड्व्यवायेऽपि?
इति षत्वम् । ८ तिष्ठासति । तेष्ठीयते ) “घुमास्था? इतीत्वे द्वित्वम् ८ तास्थाति । तास्थी-
तः ) । “हल्यघोः इतीत्वम् । ८ तास्थति ) । “श्राभ्यस्तयोः”” इत्यारोपः ( स्थापयति !
अतिष्टिपत् ) *तिष्टतेरित् इति चङ्परे णो उपधाया इत्वं रितपा निदेशात् अतास्थपदित्यत्र
न मवति ( संतिष्ठते । संतस्थे । संस्थाता । संस्थास्यते । संतिष्ठताम् । समतिष्टत । संति-
छेत । संस्थासीष्ट ) । “समवप्रविभ्यस्थः"” इति तङ् । (समस्थित, समस्थिषातामित्यादि)
“स्थाघ्वोरिच्च, इति सिचः कित्वं तिषठतेश्वेकारः । “स्वादतः, इति सिज्लक, सन्निपात-
परिभाषाया नेति धयताबुक्तं, सिचः किन्तवात्प्रत्ययलक्षणेन गुणो न भवति । एवम् अवतिष्ठते
प्रतिष्ठत इत्यादि नित्यं शब्दमातिष्ठते ) । प्रतिजानातीत्यर्थः । “आड स्थः प्रतिक्ताने”इति
तङ । अथेस्वभावाद्यमाङपूर्छः । ८ तिष्ठते कन्या छात्रेभ्यः ) । स्थानेन स्वाभिप्रायं प्रका-
तीत्यथेः, प्रकाङ्चनमर्थो ऽनेकाथेत्वाद्धातूनामिति कश्चित् । "“छाघह्कङः इत्यत्र पदमजजया
छा] प्रथमगखः) १७३
तु स्थानेन स्वामिप्रायप्रकारानमथं इत्युक्तम् । “छाघन्हुङ्” इति रीप्स्यमानस्य सम्प्रदा-
नत्वम् । ( धर्माध्यक्े तिष्ठते ) । तत्र निणैयमयेक्षमाणस्तिष्ठतीत्यथेः । स्प्रकारनस्थेयाखल्ययो-
श्च# इति तङ । प्रकादाने स्वाभिप्रायाविष्करणं, स्थेयस्याख्या, स्थेयाख्या । तिष्टत्यस्मि-
` निति स्थेयः । रूढश्चायं विवादपदस्य निणेतरि, तिष्टत्यस्मिन्निति स्थेय इत्यत्र प्रकरणादिना
विवादपदनिणतुः प्रतीतिः । |
ननु शब्दे नेत्यात्मनेपदाभावो हरदन्तनोक्तः । कुटुम्ब उत्तिष्ठते तदर्थं घटत इत्यथः ।
“दोन् दृष्वंकम्मैणि" इति तङ् । उध्वैकमणि आसनात् (उत्तिष्ठति) अत्र॒ उद् ईहाया-
मित्युक्तत्वात् अनृद्धंकमेण $हया विशेषणादस्मादूग्रामाच्छतमुत्तिष्ठति इत्यत्र ईहामावा-
त्तः :न॒ भवति । उत्पद्यत इति द्यत्राथेः । ( रेन्द्रधा गाहैपत्यञुपतिष्ठते ) । रेन्द्रधा
त्वा गाहपत्यमभिधत्त इत्यथैः । “उपान्मन्त्रकरणे, इति तङ् । मन्त्रः करणं यस्याथस्य
मन्त्रकरणः । तदर्थादुपोपखष्टात् स्थस्तडिति सूत्रार्थः । (आदित्यमुपतिष्ठते) पूजयतीत्यथेः ।
८ गङ्गा यञयुनासुपतिष्ठते ). । संश्िष्यतीत्यथः । ( राजकीयानुपतिष्टते ) मित्री
करोतीत्यर्थः । ( अयम् पन्थाः खुध्नसुपतिष्ठते ) । प्राप्नोतीत्यथेः । [ उपादेदप्जास-
इतिकरणमिच्रकरणथिष्विति वक्तव्यम् ] इति तङ् । “आ्ञा प्ररिम्सुविनयादुपास्थुः?
इत्यत्र भदिश्छोके देवपूजादिभ्योन्योऽथ इति तङ् न कृतः । ( अथीं राजानसुपतिष्ठते । उप-
तिष्टतीति वा ) । शप्सुरूपसपेतीत्यथैः, उपोपखष्टोऽथमार्थान्तरवृत्त्या सकमैकः । “वा छि-
प्सायाम् इति तङ् विकल्पः । (यावद् ुक्तसुपतिष्ठते) वीप्सायामग्ययीभावः । मोजने भोजने
सन्निधत्तःइत्यथः । “मकमकाचः इतिः उपोपखष्टादस्मादकर्मकात्तङ । तिष्ठतीति (स्थायी) ।
ग्रहादित्वाण्णिनिः । समे तिष्ठतीति ( सभस्थः ) । “शुपिस्थः इत्यत्र सुपीति योगं विभज्य
आकारान्तानां कत्तेरि कविधानात्कः प्रत्ययः । अच्र रूथ इति वचनं तिष्ठतेरप्याकारान्तत्वा-
स्पूवंणेव कस्य सिद्धत्वात् अनिर्दिष्टार्थाः प्रत्ययाः स्वाथ भवन्तीति भावे कविधानार्थं, तेना-
खनासुत्थानम् ( आखत्थम् । अलभोत्थम् ) इति भवति । “उदः स्थास्तम्भोः पूरवेस्यइति
सकारस्य पूवेसवणैर्तकारः । शं सुखं तत्र॒ तिष्ठतीति ( शंस्थः ) । "स्थः कः च, इति कप्र-
त्ययः । चकारात् क्रिपि ( संस्थाः ) । “शुमास्था"” इति, हत्वं भाष्यकारप्रयोगान्न भवति ।
[ $त्वमवकारादौ ] इति तु न स्थितम् । ¦
ननु “सुपि स्थः" इत्यत्र योगविभागात्कः सिद्धः, क्रिविति क्रिबपि वासरूपेण, तत्र कि
“स्थः क चः इति सूत्रेण, उच्यते । “शमि धातोः संज्ञायाम्?” इत्यत्र क्िबिति धात्वधिका-
रादेव धातुग्रहणे सिद्धे पुनरधातुग्रहणं बाधकबाधनाधेमित्युक्तम् । तेन यदा शङ्करा नाम
परिवाजिका तच्छीला चेत्यत्र “छरनो देतुताच्छील्य०» इति ठं बाधित्वाज् भवति, तथा
कक्किपावपि बाधित्वात्राप्यच् स्यात् , कं तु परत्वादपि बाधेतेति, तन्मा भूदित्यारन्धञ्यमेव
“स्थः क चः, इति सृन्नम् , एवमपि किं क्रिपो विधानेन, यतो वासरूपेणायमपि भविष्यति ।
न । अस्य विधाने यथा कः अचं बाधते तथा क्रिपमपि बाधेत । ८ स्थास्नुः ) । “रलाजिस्थ
च» इति तच्छीरादौ कखः, “घुमास्था इतीत्वं स्था इत्याकारप्रशेवेणाकारान्तस्थ वि.
धानान्नेति भाष्ये स्थितम् ।
` अन्ये तु गिद्य तेनेत्वस्यन प्रसङ्धः । ( जिष्णुः ) इत्यत्र गुणाभावस्तु “न धातुखोप
आद्धधातुके” “किडति च इति संहितया सूत्रपाठात् छतचत्वेस्य गकारस्यापि तत्र
निदैशात् । तथा “युकः किति" इत्यत्रापि चत्वंन गकारस्यापि निदंश।त्.( भूष्णुः )
इत्यत्रेडभाव इत्याहुः । उक्तं च--
स्नोर्गित्वान्न स्थ इकारः 1कान्डतोरीत्वश्चांसनात् ।
गुणमावच्िषु स्मायैः इन्युकोऽनिटत्वं कगोरितोः ॥
इति। ( स्थायुकः ) । “रुषपतः इत्यादिनोक् । ( स्थावरः ) ““ल्येश०” इति वरच् ।
१७४ धातुवृत्तो- [छ
प्रस्थास्यतइति प्रस्थायी । “प्रस्थः"इति णिनिः। णित्त्वाद्यगागमः। गम्यादिषु पाठात् “भवि-
ष्यति गम्यादयःइति भविष्यत्कारता ( स्थित्वा । स्थितम् ) । (उपस्थितो गुरं दिष्यः ।
उपस्थितो गुरः शिष्येण ) “गत्यर्थ” इत्यादिना कततैकमेणोः क्तः । उपपूर्वोऽयं सकमेकः ।
““छ॒तिस्यतिमास्थाम्”” इति “घुमास्था” इतीत्वापवाद् ईकारः । ‹ प्रस्थाय ) इत्यत्र अ~
न्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो ल्यब् बाधतेः इति पूवमीत्वं न प्रवर्तते । पश्चात निमित्ताभावा-
ननास्य प्रसङ्धः । प्रतिष्ठतेऽस्मिन्निति (प्रस्थः) “वजथ कविधानम्? इति कः। माहक्िप्रस्थो नाम
उदीच्यग्रामः, तत्र भवो (माहकिग्रस्थः) “श्रस्थोत्तरपदरपर्द्यादिकोपधादणः" इति प्रस्थोत्तरप
लक्षणोऽण् शे षिकः । “उदीच्यग्रामाच्च बह्चोऽन्तोदान्तात्?'इति अचोऽपवादः । अणचोः स्वरे
विदोषः । इन्द्रप्रस्थे भवः ( देन्द्रप्रस्थः ) अनुदीच्यम्रामत्वोत्प्राग्दीव्यतीयोऽण् । माल्ाप्रस्थे
भवः { माखाप्रस्थकः ) । ““प्रस्थपुरहान्ताचः इति प्रस्थाद्यन्तादेश्चवाचिनः शेषेऽथं बुन् ।
छस्यापवादः । प्रतिषठत्यग्रे गच्छतीति (प्रष्ठः) “आतश्चरोपसगं, इति कः। ^प्रष्ठोऽग्रगामिनि?
इति षत्वम् । अग्रगामिनोऽन्यत्र प्रस्थः. । ( प्रस्थितिः ) । “स्थागापापचो भाषे, इति
चिन् । ““आतश्नोपसर्गे” इत्यडोऽपवादः । “दतिस्यतिमास्थामिति कीति? इति इत्वम् ।
कथ तहिं (आस्थेति) । “उ्यवस्थायामसंजायाम्ः'इति निरदैशात् ज्ञापका दुत्सर्गोऽपि भवति ।
आस्था शीख्मस्य ( आस्थः ) । “छत्रादिभ्यो णः, इति श्ीरोपाधिकात्प्रथमान्ताच्छत्रादे -
रस्येत्यथं आस्थाज्ञब्दादण् प्रत्ययः । यद्यपि छत्रादौ स्थाशब्दः पच्यते, तथापि केवरस्याभा-
वात् सोपसगदिव प्रत्ययः । छत्रादीनां तस्य कामेशब्दस्याण्निबन्धनप्रकृतिभाववाधनार्थात्
“कामेस्ताच्छील्ये इति टिलोपनिपातनालिङ्गात् छत्रादिभ्योणेऽण्कार्यं भवतीति ज्ञापनात्
खिथां ङोपि ८ आस्थीति ) भवति । तिषठत्मक्मिच्चिति ८ स्थाबीयम् ) बाहुरुकादधिकरणे-
ऽनीयः ( उपस्थानीयः ) इति “भव्यगेय >'इत्यादिना कतैक्मणोः । भीरूणां स्थानं ( भीरं-
ष्टानम् ) । “भीरोः स्थानम्” इति समासे षत्वम् , असमासे तु “सात्पदाच्ोः” इति निषेध
एव भवति । प्रासिस्त्वस्त्येव ““नुम्बिसजेनीयशाव्येवायेऽपि"” इति । गोः स्थाने जातः ( गो `
स्थानः ) । “स्थनान्त' इत्यादिनाणो लुक् । ( स्थिरम् ) अजिरशिशिरस्थिरेति किरि
निपातितः ( स्थेष्ठ । स्थेयान् ) ^प्रियस्थिर०”, इत्यादिना वा इष्ठेमेयस्सु स्थादेशे “प्रह.
त्येका च्” इति प्रकृतिभावात्. खोपाभावे “अद् गुण. । स्थिरशब्दस्य पृथ्वाद्िषु अपाग-
दिमनिच् नास्त्येवेति वृत्तौ स्थितम् । तेन स्थेमशब्दश्चिन्त्यः। स्थिरं करोति ( स्थापयति )।
“गाविष्ठवत्इ ति इष्ठवद्धावाण्णो स्थादेशे वृद्धिषुको । (गव्रिष्ठिरः। युधिष्ठिरः) । “गवि-
युधिभ्यां स्थिरः” इति षत्वम् । “हर्दन्तात्सक्तम्याः' इति अद्धुक् । अम्बेव तिष्टतीति
अम्बष्ठः ) “सुपि स्थः, इति कः । उपपदसमासे चरत्तिस्वभावात् इवार्थोऽन्तभूतः। न्यासे
त्वम्बायां तिष्ठतीति उपा(श)पादि । “इथापोः संक्लाछन्दसोः इति पृवेपदस्य हस्वः ।
*अम्बाम्बगोभूमि* इति अम्बादिभ्यः परस्य स्थः सकारस्य षत्वम् । एवमम्बष्ठा-
. दीन्युदाहार्याणि । तत्र रूढिषु यथाकथञ्चित् व्युत्पत्तिः, सरवेत्र “सुपि स्थः, इति कः ।
( गोष्ठः ) इत्यत्र तु गावः तिष्ठन्त्यस्मिन्निति प्रथमान्ते गोज्ञब्दे उपपदे घले
क इत्यधिकरणे कः । भूतपूर्वम् गोष्ठम् ( गोष्ठीनं ) “गोष्ठात् खन् भूतपूे, इति
भूतपूर्वो पाधिकार्थात् गोष्ठात् स्वां खम् । ८ गोष्टीति ) गौरादित्वात् डीषि । (सव्येष्टः)
इत्यत्र “हख्दन्तात्,, इत्यलुक् । एकं ( परमेष्ठदिविष्ठयोरपि) । ॑
यद्रात्रे सविभक्तिकनिदंशसामर्थ्यात् अलुक् । ( अपष्ठ ) इति वृत्तिुणदाय अपाष्ट
इति क्रचित् पाटः । तत्र “अन्येषामपि दश्यते”, इति दीं इति न्यासे उक्तम् । ( ङष्टः )
इत्यत्र यदा कुदाब्दो निपात स्तदा प्रथमान्तेऽस्मिन्नुपपदे विधिः । अथानिपास्तदा
( १) व्युदषादीति २ पुर पार ।
दाण ] प्रथमगणः । १७५
सक्ठम्यन्त इति च न्यासे ८ सव्येष्टा 1 सव्येष्ठी ) सव्येष्ठा सारथिः ) [ स्थास्थिन्स्थ-
णामिति वक्तव्यम् ] इति अत्र स्थशब्द विवदन्ते । “सष्येस्थच्छन्दसि,, इति
करन्नन्तस्य्र च “नयतेडिचव' इत्यतः डिदित्यनुवर्तनाष्टिरोये “दशनः इति अन-
ज़ सवैनामस्थानदीघेत्वमिति न्यासे । प्रदीपादौ तु स्थाशब्द्ः कििबन्तः [ $त्वे बका-
रादौ प्रतिषेधः] इति घुमास्थाडिनेत्वं न मवति । अनयोः क्रिवन्तपक्षो न्याय्यः, नर्न्त-
तवे स्थाइत्येव स्थृशब्दस्यापि षत्वे सिद्धेरुतदुपादानमन्थकं स्यात् । हम््ेष्ठः रथेष्ठा इत्याद्य
प्रयोगा नोपपद्येरन् । तत्रेतवे वकारप्रतिषेध इत्यस्य भाष्ये प्रत्याख्यानात् तत्रैव स्थेत्यस्य नि
देशात् ईत्वाभाव इति वाच्यम् । (परमेष्टी) इत्यत्र “परमे स्थः किच्च''इतीन्प्रत्ययः कित्वादा
कारलोपः । (सुष्टु, दुष्डु, अपष्डु,) ““अपदुःसुषु स्थः”, इति ऊप्रत्ययः । खगय्वादित्वात् कुप्र-
त्यय इति न्थासकारवचनात् अयं योगरहितः प्रतीयते । “सुषामादिषु च'इति षत्वम् । “उप.
सर्गात्सुनो तिःइत्येव सिद्धे सुषामादिज्वनयोः पाठोऽनुपर्गाथैः, यदा सखशब्डः पूजार्भस्तदा
“सुः पूजायाम्? इति कमेगप्रवचनीयत्वात् एकसंज्ञाधिकारात अनुपसर्गात् सूपसर्मप्र-
तिरूपकाश्च । ( सो्ठवं, दोष्टवं, १ युवा दित्वात् भावकर्मेणोरण् । ( अपष्ठः ) अयमपि सुषामा-
दिषु द्रटव्यः ( स्थाणुः ) स्थाणुरिति णुः ( स्थविरः ) अजिरशिरिरेत्यादिना किरचि अवा-
देशोऽन्त्यस्य निपात्यते, स्थविरस्य भावकमेणी ( स्थाविरम् ) युवादित्वादण् । दधित्थः क-
पित्थः ) “सुपि स्थः, इति कः । पृषोदरादित्वात् सकारस्य तकारः । ( स्थाम् ) बरुप् ।
मनिन् । अश्वस्येव स्थामस्य ( अश्वत्थामः ) अययपि प्रषोदरादिः । अद्वत्थाम्नोऽपत्यम् ,
( अश्वत्थामः ) “स्थाम्नोऽकारः” इति “दित्यदित्यादित्य ०” इत्यत्र पाटाद्कारप्रत्ययः । अत्र
केवलस्य स्थाम्नोऽपत्येन सम्बन्धा भावात्तदन्तविक्चानम् । ८ स्थल ) “स्थापति"दइत्यादिन्प
रः ( स्थाली ) गोरादिपाात् ॥ ९११ ॥
स्ना अभ्यासे ॥ ( मनति ) । “पाघा” इत्यादिना मनादेशः शिति । अन्यत्र र्केवत् ।
मन्नावित्यादि । ( आश्नायः ) घनजि युक् ( आश्नातः) आश्नातमनेना्नाती व्याकरणे ।
“इष्टादिभ्यश्च इति प्रथमान्तादनेनेत्यथं इनिः, सक्तमीविधाने [ क्तस्येन्विषयस्य कमेण्युप-
संयानम् ] इति कमेणि सक्तमी । नीचभावममभ्यस्यतीति ( निश्नम् ) सुपीति योगविभागात्
“आतोऽनुपसगंःइति वा कः । नेन चभाववचनत्मेन मनत्यधेस्या विशेषणान्न तं प्रतीहोपसगेत्वं
दिने आश्नायत इति ८ दृश्नम् ) घुशब्दो दिनवचनम् , श्यते च धारयेरत्र ८ दयन् ) सुतरामा
प्नायत इति (सुन) सुखम् । घजथे, कः ॥ ९१२ ॥
दाण् दाने ॥ ( यच्छति ) “पाघ्रा"” इति यच्छादेशः शिति । अत्रेव दाणिति विशेषणार्थो
णकारः ( प्रणियच्छति ) घुत्वात् “नेर्मद्०” इति णत्वम् ( ददौ । दाता । दास्यति । यच्छतु
अयच्छत् । यच्छेत् ) आशिषि ( देयात् ) ध॒त्वग्त् “एकिडिइति एकारः (अदात्) ““गाति-
स्थाः, इति सिचो टुक् (प्रण्ययच्छत् । प्रण्यदात् )अङ्ब्यवायेऽपि नेगेदादिषु णत्वमिति उक्त
म् । ८ दित्सति ) “सनि मीमा” इति इस्भावः । “ अत्र रोपः" इत्यभ्यासस्य रोपः ।
“सस्याद्धंधातुकेः इति तत्वम् । ( देदीयते >) धमास्था” इतोत्मे द्विकेचनम् ( दादेति । दा-
दाति । दात्तः ) ““शइनाभ्यर्तयोः"* इत्यारोपे चत्वेम् । “पू्ेत्रा सिद्धम्” इति वा चत्वेम् ।
चत्वविधि प्रतीति चारोपस्य न स्थानिवत्त्वम् । खोटि हौ “ध्वसोरेदधौ इत्यन्त्यस्येकारे
अभ्यासलरोपे च देहि, ८ दापयति । अदीद्पत् ) ( दास्या मालां संप्रयच्छते ) काञ्ुकः सन्
तां तस्ये ददातीत्यथेः । कदाणश्र सा चेचचतुथ्येथ* इति समुपखष्टात्ततीयायुक्तादस्सात्तङ् ,
सा चेत्ततीया चतुथ्य्थे, तृतीया “अशिष्टव्यवहारे” इति । पूवेसूत्रे सम इति षष्य्यन्तमित्युक्तं
तदेवाच्रानुवर्त॑त इति प्रेण व्यवधानेऽपि तद्भवति (दास्या मालां सम्प्रयच्छते सम्प्रादित) “स्था
घ्वोरिच्च, इति सिचः किन्ते इत्वं च, “हस्वादज्गात इति सिचो रोपो ङि । दण इति
सानुबन्धकनिदंशा्यङलकि नायं तङ्विधिरिति ( दास्या मालां सम्प्रददातीति भवति ) ।
१७६ धातुब्रत्तौ --. [ष
८ गां प्रयच्छतीति, गो प्रदः ) प्रे दाज्ञः# इति कमेण्युपपदे प्रोपखष्टादस्मादणोऽपवादः कः ।
ननु “आतश्रोपसर्गः?इति कप्रत्ययेन प्रदशब्दं कृत्वा गोशब्देन षष्ठीसमासे गोप्रद इति सिद्धं
कि सूत्रेण ? उच्यते । गां प्रयच्छतीति विवक्चायामणि गोप्रदाय इति स्यात्। यथा प्रादन्ये-
नोपसखष्टाद्रोसम्प्रदाय इति स मा भूदिति । (गोदः) “आतोऽनुपसग” इति अयुपसष्टत्वे कः ।
नतं रलदायं जितखत्युखोकं रात्रिचरः कान्तिखतोऽध्यतिष्ठत्,
इति भदिटप्रयोगोऽयं दय दाणित्यपि द्रष्टव्यः ।
यद्रा “श्याद्वयध० इत्याकारान्तलक्षणे णे दायशब्दं व्युत्पाद्य तेन रलस्य दायो
रलदाय इति षष्ठीखमासे विधेयः । ८ दारः ) “दाधेट्सिशदसदो ₹'” इति रू । ८ दा-
नीयो बाह्णणः ) “कृत्यल्युटो बहुरम्” इति सम्प्रदानेऽनीयर् । उपदीयत इति (उपदा) “आ-
तश्चोपसर्गं?, इत्यङ् । ( देयम् ) “अचो यत्, इति यति “ईति” इतीत्वे गुणः (दत्वा ।
दत्तः । दन्तवान् इति) शदो दद् घोः* इति तकारादौ किति दद्धावः। ८ प्रत्तम् ) *अच उपस ,
गात्तः# इति अजन्तादुपसर्गात्परस्य दा इत्यघ्य योऽच् तस्य् तकारादेशः । “खरि च इति
दकारस्य तकारः । अच्राच इति द्विरावर्तते, तत्रेकेनोपसर्गो विशष्यते परेण स्थानिनिर्दैस्यते
इत्याकारस्य स्थानित्वखाभः । अन्यथा “आदेः परस्य, इति दकारस्यैव तकारः स्यात् ।
अन्ये तु “उपसर्गात्तः इति द्वितकारकोऽयमादेकयो निदिश्यत इति अनेकाल्त्वात्स्वादेशं
कर्वन्ति, तेषाम् “अपो भिः” इत्यत्रेकस्तकारोनुवत्यैः । अन्यथा द्धिरित्यादावपि सर्वादेशत्वं
स्यात् । ( नीत्तम् । सत्तम् ) #दस्ति* दा इत्यस्य यस्तकारस्तदादावुत्तरपदे इगन्तस्योपसगेस्य
दीधे इति दीरधैः । चत्वेस्याश्रयात्सिद्धत्वात्तकारादित्वसुत्तरपदस्य । येषाम् *अच उपसर्गात्तः
इति द्ितकारक आदेक्षस्तेषामाश्रयात् सिद्धिरनपेक््या ।
'अवदत्तं विदत्तं च प्रदत्तं चादिक्मेणि ।`
सुदत्तमनुदन्तं च निदृत्तमिति चेष्यते, ॥
इति वचनादवदन्तादौ तो न भवति । अत्रैव वात्तिके चकारावदत्तादीनामबाधः, तत्रादि-
कमेणीत्यर्थात्प्रदत्तविशेपणम् । |
अन्ये तु अवदत्तादाववाद्य उपसर्गप्रतिरूपका निपाता न तूपसर्गां इति तत्व.
स्य नास्ति प्रसङ्ग इति चाहुः । मरुद्धिदत्तो ८ मरुत्तः ) [ मरुच्छन्दस्योपसंख्या
नम्” इति उपसर्ग सक्ञाविधानसामर््यादनजन्तत्वेऽपि तत्त्वं भवतीति व्याख्यातारः ।
८ प्रदाय ) "न ल्यपि" इति ‹ घुमास्था?› इतीत्त्वं निषिध्यते । ल्यपः पूर्वम् “अच उपसगा -
त्तः, इति तो न भवति । “अन्तरङ्ानपि विधीन् बहिरङ्चो ल्यप् बाधतः इति । ८ दानुः ) ।
“दाभाभ्यां नुः» इति नुप्रत्ययः । ( देष्णुः )। दानशीलः । गादाभ्यां चेष्णुः । दायतीति
शोधने गतम् ॥ ९१३ ॥ श
हव कोरिल्ये ॥ ( हरति । ज्वार । जरतः । जह । जहसि ) कादिनियमादिट् ।
थि तु “अचस्तास्वत्? इति निषिध्यते । “कत्तश्च संयोगादेगणः" इति गुणः । अयं वृद्धया
पूवेविप्रतिषेधेन स्वविषये बाध्यते ८ हत्त । ह्वरिष्यति ) “क्हदनोः स्ये, इति इट् । ( ह्वरतु
अह्वरत्। आशिषि हर्यात् । ) श्गुणोत्तिसंयोगाच्योः* इति अर्तककारान्तस्य संयोगादेयेकि
यकारादावा्धधातुके छिडि च गुण इति गुणः । ( अह्म् । यकि हय॑ते ( छिडीव गुणः ।
यदाशीखिडि यगात्मनेपदे च तदा “ङ्ड्सिचोरात्मनेपदे? इत्यधिछ्त्य “ऋतश्च संयोगादेः
इति पक्षे इरि ८ व्यतिह्वरिषीष्ट । व्यात्यद्वतंत्यादि ) । “लिङ्सिचावात्मनेषदेषु?, इति अधि-
कृत्य ““उश्चः"इति किन्त्वविधानात् न गुणः । खि सिज्खोपः ( जुहूषति) “अज्क्नगमां सनि"
इति दीर्ध “उदोष्टयपूर्वस्यः इत्युत्वे रत्वे च “हलि च"इति दी्ेः । ८ जाह्वयते ) “गुणोत्ति-
संयोगाचोः” इत्यधिङत्य “य डि च” इति गुणः । ८ जहति । जद्वैतं इत्यादि ) । खोरि देडि-
नत्वात् । ( जहं हि ) । उत्तमे । ८ जर्हंराणि 2) । कुडि ( अजद्वैः ) । ( इतम् ) ॥ ९१४॥ .
„ अ) प्रथमगसखः । १७७
स्र शब्दोपतापयोः ॥ ८ स्वरति । सस्वार । सस्रतुः । सस्वथं । सस्वरिथ । सस्वरिम )
“स्वरतिसूति, इति।वलादाविडविकल्पः । अत एव तासौ नित्यानिटत्वाभावात् “अचस्ता.
` स्वत्, इति निषेधो न भवति । नापि “ऋतो भारद्राजस्य'” इति निषेधः । यतोऽयम् “अच-
स्तास्वत्", “उपदेोऽत्वतः'"इति निषेधावृकारान्तेकविषयाविति नियमादर्थादकारान्तेषु पाक्षि.
कत्वमात्र फलो । “श्रयुकः किति", इति निषेधेन पुरस्तात् प्रतिषेधकाण्डारम्भसामर्थ्यात् पर-
` स्यापि स्वरत्या दिविकल्पस्यापि बाधः । तेन वमयोः क्रादिनियमेन नित्यमिडेव, न च मन्त.
व्यं “श्रयुकः किति? इति निषेधस्य बाधकं क्रादिनियमं स्वरत्या दिविकल्पः परत्वात् बाधे-
तेति, तत्मिस्त॒ प्रसक्ते पुनर्बाधकस्य निषेधस्यापि प्रसङ्गात् । अस्ति च छिङं पुरस्तादारभ्य-
माणेनापि प्रतिषेधेन स्वरत्यादिषिकल्पस्य बाध्यतेति। यदयं स्वरतेः “सनीवन्त०” इत्यादिना
विकल्पं शास्ति, इदं च “सनि ग्रहगुहोश्च” इति उगन्तानां सन्यारभ्यमाणेन निषेधेन पर-
स्यापि स्वरत्यादिविकल्पस्य बाधनेऽथेवत् । यें तु दशेनं यावान् कश्चनेडभावः प्रतिषेधनि-
, बन्धनो विकल्पनिबन्धनो वा स सवेः करादिसूत्रेण नियम्यत इति तेषामत्र थल्यपि नित्यमि-
टा भाव्यम् । (स्वतां । स्वरिष्यति) । “अद्ध नोःस्ये इति नित्यमिट् विप्रतिषेधेन (स्वरतु ।
अस्वरत् । आशिषि स्वर्यात् ) । ““गुणोत्तिसंयोगाद्योः" इति गुणः । ( अस्वारीत् अस्वारि-
शम् । अस्वार्षीत् अस्वार्टीम् । सिस्वरिषति । सुसूषेति ) । “सनीवन्त०” इत्यादिना इड्-
विकल्पः । इडभावे “अज्क्यनगमाम्” इति दीं “उदोष्य्यपूवेस्य” इति उत्वे रपरे “हि च”?
इति दीर्धः । ८ सास्वर्यते ) । “गुणोत्तिसंयोगाछोः” “यङि चः” इति गुणः । ८ सस्वैत्ति ।
सस्वत ) इत्यादि । ८ सस्व॑र्तिा ) इत्यादो स्वरत्यादिविकल्पस्य न प्रसङ्ः । स्वरतीति
तिपा निदंशात् । ८ स्वारयति । असिस्वरत् । संस्वरते ) । #^समो गमूच्छिप्रच्छिस्वरत्यत्ति-
स्वृविदिभ्यः* इतिसमुपखष्टादकमेकादस्मात्तङ ८ संस्वरे । संस्वरिषे ) किति किरि स्व-
रत्यादिविकल्पो नेत्युक्तम् । तेन क्रादिनियमान्नित्यमिट् । ८ संस्वरिता । संस्वर्ता । संस्व-
रिष्यते ) । “ऋद्धनोः स्ये इति नित्यमिट् । ८ संस्वरताम् । संस्वरेत । आरिषि संस्वरि-
षीष्ट । संस्वृषीष्ट ) । लङि ( समस्वरिष्ट । समस्वृत ) । इडभावे ( हवरतिवत् ) । “उश्च,
इति कित्वादगुणत्वं तङ्विधो स्वरतीति तिपा निदेशात् ( सास्वरीति ) इत्यादौ न तङ ।
८ स्वत्वा स्वरतः ) “श्रयुकः किति? इति नित्यमिड् न । ( स्वरः ) । यूपे छिद्यमाने प्रथम-
पतितश्चकरो वचश्च । ““स्तृस्वृ स्निहि” इत्यादिनो प्रत्ययः ॥ ९१९ ॥ ।
रु चिन्तायाम् ॥ ( मातुः स्मरति ) इत्यादि ह्वरतिवत् । “अधीगर्थ”, इति कर्मणि
शेषे षष्टी ( सुरूमूषेते ) “^ाश्ररुषटः, इति तङ् । स्मरयतीत्याध्याने घटादिपाठात् , अन्यत्र
€ स्मारयति । असरूमरत् ) “अत्स्रहत्वर०”” इत्यभ्यासस्याकार इत्वापवादः । अयमनेका-
थेत्वात् विस्मरणे चिन्तादपक्रमणे वतेते । अनन्तरं दृव इति क्चित्पद्यते ¦ ८ द्वरतीत्यादि )
स्मरतिवत् । द्वयेते संहियते इति ( द्वारम् , ) हारे नियुक्तो ( दौवारिकः ) । “तत्र नियुक्तः”
इति ठकि श्रारादीनां चः” इति बरद्धिप्रतिबन्ध एजागमश्च । द्वारादिषु तदादिविक्ञानात् द्वार-
पारुस्येदं, ( दौवारपालम् ) इत्यत्रापि बृद्धि प्रतिबन्ध एजागमश्च भवति । ( द्वाः ) इति ण्य-
न्तात् क्रिपि ॥ ९१६ ॥
ख गतौ ॥ ८ सरति । ससार । सखतुः । सखः ! ससथे । सखव ) । अजादावबृद्धिवि-
षये यण् । क्रादिपाखादनिट्त्वम् । ८ सर्ता । सरिष्यति ) । “ऋद्धनोः स्ये, इति इट् । ( अ.
सरत् । सरेत् । जियात् ) । “रिङ् शयग्छ्डि्यु, इति रिडादेशः । ८ असार्षीत् । असारम् )
““सत्तिश्ास्ति'” इत्यङ्विधो अविद्यमानशपा श्ासिना साहचर्यात् सत्यैत्योरप्यवि्यमानर-
पोजहोत्यादिकयोग्रंहणमिति नास्यास्ति । ८ सीषी«ति ) । “अज्जञ्चन' इति दीं “करतः”
इतीत्मे रपरे ““हकि च, इति दीघं द्िकेचने सेखियते । “रिङ् शय० इति रिङः । ८ ससेत्ति।
ससैतः ) इत्यादि । ( सारयति । असीसरत् ) । यदायै सरतिवेंगितगमने वत्तते तदा पाघ्रा-
१७८ धातुवृत्तो- [ख
दीनां शित्प्रत्यये धावादेशे ८ धावतीत्यादि ) । उपसर्या गर्भग्रहणे प्राप्तकाला । ““उपसर्या
काल्या प्रजने” इति यति निपात्यते । प्रजनं गरभग्रहणं तत्र प्राक्चकारेत्य्थैः । अन्यन्न ण्यति
( उपसायां सूयैः ) “राजसूयसूयै इति क्यपि उत्त्वं निपात्यते । सृूवतेवां रसुगागमे सूर्यश्च
ब्दात् प्रत्ययाः सुवतो प्रदृशेयिष्यन्ते । ( साधु सरतीति सरकः ) “्रखल्वः समभिहारे वुन्»
इति समभिहारेणात्र साघुकारित्वमुच्यते । तथा च वात्तिकम्--[ साधुकारिणि बुनूविधान-
मिति ] । पुरः सरतीति (पुरः सरः) । ““पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सत्तः" इति टः । (अग्रेसर इति) “त~
तपुरूपे कृति” इति सक्षम्या अलक । अच्र न्यासे अग्रे इत्येकारान्तत्वं निपातना दित्युक्तम् ।
अग्रं सरति अग्रेण सरतीत्यादावपि एकारान्तत्वम् । एवं हि “सवरूणावरुणाग्रसरो सुग,
"आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर यातेः इत्यादयः प्रयोगाश्चिन्त्याः स्युः । पूर्वः सरतीति ( पूै-
सरः ) । पूवं क्तरि इति कटठ़वाचिनि पू््वशन्दउपपदे सत्तंटः । करतुरन्यत्राणेव । पूर्वदेशं
सरतीति ( पूवेसारः ) । ( उदासारी, प्रत्यासारी ) । [ “उत्प्रतिभ्यामाङि सत्तंर्पसंख्यानम्? ]
इति णिनिः । ( परिसारी ) “सम्प्रचः, इत्यादिना धिनुण्। सरणः। “जुचङ्क्रम्यः, इत्यादिना ..
युच् । ८ खमरः ) । “खघस्यदः क्मरच्” इति क्मरच् । ( खत्वरः ) "(इण्न शजिसत्तिभ्यः क्-
रप्” इति क्रप् । ८ खत्वरीः) “रिडढाणन्"इति ङीप् । ( सलछिः ) “भाषायां धाज्छरखगमि-
जनिम्यः,, इति किकिनोरन्यतरः । लिडवद्धावाद् द्विव चनम् । ( सारः ) । कालान्तरस्थायी
५ स्थिर०** इति कत्तरि घन् । स्थिरादस्यत्र मावादौ घनि ( सारः ) । अयमुत्कषं पुलिङ्गः।
न्यायादनपेते नघुंसकलिङ्धः । ( अतिसारो व्याधिः ) । विसारो मत्स्यः । सारो बलं ) “ज्या-
धिमत्स्यबलेषु,, इति घञ । अस्थिरार्थमिदं वचनम् । ( अतीसारः ) ““उपसर्मस्य घन्यम-
चुष्ये” इति दीः । अतीसारोऽस्यास्तीति ८ अतीसारकी ) “वातातीसाराभ्यां कुक्च, इति
मत्वथं इनिः कुगागमश्च ( प्रसारः । आसारः ) भावे “अकर्तरि च कारकै संज्ञायाम्” इति
घन् । “र्ढोरुदन्तमुसर्प्रसरं निषेवे, इति माघे बाहूख्कादप् । एवं ( निसर ) इत्यपीत्या-
त्रेयः । ( उपसरो ) गवांखीगवीषु पुंगवानां गमांधानाय प्रथममुपसरणमुच्यते । “प्रजने सत्तः,"
इत्यप् । ८ परिसरः । अपसरः >) पुंसि संक्ञायाम्#* इति करणाधिकरणयोः । ` ८ परितः सरणं
परिसर्या ) “इच्छा? इत्यत्र [ “परिचर्यापरिसर्याष्गयाः ] इति भावे शे यकं गुणः । ( वैसा-
रिणो मत्स्यः ) । *विसारिणो मत्स्ये* इति विसारिनूशब्दान्मत्स्यवृत्तेः स्वाथंऽण् प्रत्ययः ।
इनण्यनपत्ये इति प्रकृतिभावः । ` अस्मादेव विसारिण इति निंशादण् , तत्सन्नियोगेन
णिनिः । ग्रहा दित्वाण्णिनिरित्यात्रेयः । एवं हि पृथक्प्रयोगा हः स्यात् । ग्रहादिषु न इश्यते,
प्रतिषिद्धश्च पदमज्ञर्या पृथक्प्रयोगः । प्रथक्प्रयोगमसहमानेनेव न्यासकारेणापि अरहादित्वा-
ण्जिनिरित्युक्तवा अत एव निपातना दित्युक्तम् । निपातनं च प्रत्ययसन्नियोगेनेव । ८ खणि-
का ) । “स्तन् च” इति इकन् प्रत्ययः, नुडागमः । ( साः ) । «स्तणि, इति थनप्र-
त्ययः णित्त्वादृबरद्धिः । ( स्वैः ) ‹ सर्वपृष्ठ, इत्यादिना वन् , अन्न वक्तव्यं तत् स्वर्ताुक्तम् ।
( सरयूः ) ““सत्तरयूः,, ८ इत्ययूः । सरय्वां भवं, सारवम् ) “दाण्डिनः इत्यादिना अणप्रत्यये
युशब्दलोपो निपात्यते । ( सरणिः ) “अतिखश्टनृति” इत्यादिना अनिप्रत्ययः । ८ सस्ति.)
““हृखरहि”” इत्यादिनेतिप्रत्ययः । ( खणिः ) । *खप्रषिभ्यां क्तिप् चः” इति निप्रत्ययः । (सरः)
असुन् । ( सरसी ) । “वतेमाने प्रषद््हन्महत्जगत्सरसां शतृवच्च'” इति शतृवद्धावात् ङीप् ।
( सारङ्ः ) ““खत्रडोकेद्धिश्च'” इति अङ्गप्रत्यये वृद्धिः । ( अद्वयः खते इति। अप्सरा ) “अङ्धि-
राअप्सराः"» इत्यसुनि निपात्यन्ते । उणादिवरत्तो त्वप इति सौत्रो धातुः, अस्मात् सरस् प्र
त्यय इत्युक्तम् । बहुष्वप्सरस इति बहुवचनं प्रायिकम् । तदुक्तम् । अप्सरःसुमनस्सिकताव-
्षाणामिति बहुत्वं प्रायिकम् । अण्सराइव आचरति ( अप्सरायते ) । “कन्तः कथङ् सलोपश्च
इति क्यज़ सलोपश्चेति । तत्र विभाषाग्रहणे व्यवस्थितविभाषाश्रयत्वात् इह नित्यं सलोपः ।
उक्तं च -ओजसोऽष्ससो नित्यं, पयसस्तु विभाषया? इति । ( सारथिः ) । “स्तंणित्? इति
छर | | श्रथमगखः । १७९
आथिनूप्रत्यये णित्त्वात् च्रद्धिः ॥ ९१७ ॥
क गतिप्रापणयोः ॥ ( करच्छति ) । “पाध्रा"” इत्यादिना दिति ऋच्छादेशः । ( आर ।
आरतुः । आरिथ आरिव ) किरीत्यधिङृत्य ^च्छत्यृताम्"› इति गुणः । तन्र हि -चः इत्यपि
सवणेदी्चेणात्तत्ररैकारान्ताश्च निर्देश्यन्ते । वृद्धि विषये पूवेविप्रतिषेधेन वृद्धिः । तच्र गुणवृध्यो
द्वि्वचनेचिः' इति स्थानिवत्वात् करशब्दस्य द्विवचने अभ्यासस्योरदत्वे हा दिशेषे च “अत
आदेः,” इति दीघं पुनरुत्तरखण्डस्य गुणत्रयः सवर्णदीर्घः । वलादौ च क्रादिनियमादिट् , थछि
““त्ररतो भारद्राजस्य'इति नियमं बाधित्वा “इडत्यतिन्ययतीनाम्"'इति इट् । (अर्ता । अ
रिष्यति ) । “ऋद्धनोः स्थे"इति इट् । ८ ऋच्छतु । आच्छैत् । ऋच्छेत् । आशिषि अर्थात् ) ।
शगुणोक्तिसंयोगाद्योःइति गुणः । सर्वत्रासिप्रहणेषु भोवादिकज॒होत्याद्विकयोद्रेयोरपि ग्रहणमिति
स्थितं व्याख्यानेषु, अत एवातीत्यविकरणनिर्देशः कृतः । भोवादिकग्रहणे ऋच्छतीति वक्तव्यं,
जौहोत्यादिकस्य तु दपः श्छ इयर्हीति। “अत्तिपिपरत्योश्च इति अत्र “छो” इत्यधिकारात्
भौवादिकस्य न सम्भवः । “सत्तिशास्त्यतिम्यश्च इत्यङविधावपि शासिना अवि्यमानशपा
साहचर्यात् सर्त्य॑ती अप्यविद्यमानशपो गृद्येते इति द्यक्तं, तेनास्र लुडि ( आर्षात् । आरम् )
इत्यादि भवति । ८ अरिरिषति ) “स्मिपूङरज्ज्व्ां सनिः, इति इट् । अत्र ऋ इति
दिकजोहोत्यादिकयोरपि ग्रहणम् “कऋ्च्छत्यताम्” इतिवत् । अत्र द्विवचनात् पूर्वं गुणे रपरत्वे
""अजादेद्धितीयस्यः इति रिशब्दस्य द्विर्वचनं, “द्विर्वचनेऽचि, इति नात्र स्थानिवत्वम् । “स
न्यङोः" इत्यस्य षष्ठयन्तत्वात् । न च काया निमित्तत्मेनाश्रीयते । अत्र हरदत्तः । यत्र सक्च
म्या निमित्त श्रुतं तन्निमितं नतु तद्धावितामात्रमिति । ( अरायेते ) ““सूचिसत्रि” इत्यादिना
यङि “यङि च"इति “गुणे नन्द्रा?इति निषेधस्य यकारपररेफस्य प्रतिषेध इति बाधात रेफा
द्विर्वचने “दीर्घोऽकितः, इति दी्धैः । ८ अरत्ति । अरियत्ति ) करशब्दस्य द्विवचने अभ्यास
स्योरदत्वे हा दिशेषे “तश्च, इति रुग्रीग्रिकेः । उत्तरखण्डस्य गुणः । अत्र रीग्रिकोने
मेदः । उभयत्रापि “अभ्यासस्यासवर्णे, इतीयडा भाव्यत्वात् । टपक्षे ८ अरतीति ) । त
सादौ छिन्त्वादुत्तरखण्डस्य न गुण इति (अव्रतः! अरियुतः) इत्यादि । क्षौ वरशब्द्स्य द्विवचने
अभ्यासस्य कारये रुकि च “अदभ्यस्तातःटइति श्रद्धा परखण्डस्य यणि “रोर इति रेफस्य रोपे
“दलोपे इति दीं आरतीति भवति । "“पूेत्रासिद्धे न स्थानिवत्? इति निषेधात् ““रोरि" इति
लोपे“अचः परस्मिन्?'इति न यणः स्थानिवद्धावः। रिथीको कहेकारमाशचित्य इयङिपश्चादद्धावमा
त्रित्य तस्य यणि अरियृति इति भवति। न च “लोपो व्योवेि"इति इति यरोपप्रसङ्गः । “अचः पर-
स्मिन्" इति यणः स्थानिवतत्वात्।न चास्ति यरोपं प्रति न स्थानिवदिति, [ स्वरदीधेयलोपेषु
लोपाजादेशो न स्थानिवत् ] इति वचनात् । ( अरषि। अरिय्षि। अरमि। अरियरभि । अक्र
वः । अक्रमः । अर्यवः । अयैमः । अररांचकार । अरियरांचकरार । अररिता । अरियरिता
` अररिष्यति ) अरियरिष्यति । अरततं । अरियत्तं । अक्रंहि ।. अरियहि ) ज्त्वान्न गुणः ।
८ अररावं । अरियिराव ) आटि पित्त्वात्. गुणः । लङि अभ्यासस्य रकि परस्य गुणे
, तिष्सिपोर्हलड्यादिलोपे रेफस्य विसजेनीये अङ्खस्याटि आटः स्प्रीकोरियङि ( आ
र्यिः आताम् । आरियताम् ) । बहुवचने “जुसि च इति गुणे ८ आररूः। आरि
यरः ) । छिडि । अक्रैयात् । अरियुयात्। आशिषि आरियात ) ^^रिङ शयग्लिङश्षुः?
इति रिङादेशे “रो रिति रोपे द्रलोपदी्धैः । रिग्रीकोरिथडि परस्य रिडदेशे तस्य स्था
वात् यरोपाभावे ८ अरिधरियात् ) । यखोपविधि प्रति न स्थानिवदितितु न भवति
तस्य रोपाजादेशविषयत्वात्। “गुणोति” इति गुणः र्ितिपा निदशात् न भवति। लड
` ( आरारीत् । आरियारीत्.) इत्यादि । ( अपेयति, ) “अत्ति” इति पुक् । “ग
न्तरघुपधस्यः, इति गुणः । ( मा भवानपिपत् ) । “उत्ररेतः, इति पक्षे कारो गुणापवादः ।
णिलोपस्य ^ द्विर्वचनेऽचि,» इति स्था निवत्तवात् पिशब्दस्य द्विवेचनम् । क्काराभावपक्षे गुणे
१८० धातुचृत्तो-- - ~ "4
५न न्द्राः” इति रेफस्य द्विर्वचननिषेधात् पिशब्दद्िर्वचने ( मा भवानपिपदिति भवति )।
तिपा निदंशाद्यङ्ल्टुकि पुगभावात् ८ अरारयतीति भवति । र्करक्पक्षे अरियारयतीति ।
उपाच्छैति ) । “उपसर्गांहति धातो” इति ऋवर्णान्तादुपसर्गात् रकारादौ धातो परे पू्ैपर-
योच्ेद्धिः । सा च चऋवणैस्थानिका इति रपरत्वम् । अयः । “अर्यैः स्वामिवेश्ययोः” इति
यति निपात्यते । स्वामिवेशयाम्यामन्यन्न “ऋहलोण्येत्” इति ण्यत् । ( आयः ) च्ियाम्
८ आर्या । र्याणी ) । “अ।क्षत्रियाभ्यां वा?» इति डीषानुको । पश्च विना पुंयोगं स्वाथ
एवायं विधिरिति व्रत्तिः, तेन पुंयोगेन नित्यं डीष् भवति । आरी । अरित्रम् ) । “अत्तिषटू"
इति करणे इत्रः । ( आरा ) प्रतोदः । (आरा) शच्िकायामिति भिदादिपाठात् अङ् बृद्धि
श्च । ( अन्यत्रात्तिः ) । “उपसर्गात्? इति ब्ृद्धिः । ( ऋणम् ) । “चऋणमाधमण्यः इति नि
छानत्वं निपात्यते । अधमक्रणे ( अधमणैः ) अत एव निदंशात् सक्चम्यन्तेन समासः । अध-
मग्रणमस्येति बहुबीहिरवा, नि्ान्तस्य परनिपातः । अत एव निदंशात् ण्यभावञाधमण्येम् ।
इदं च कालान्तरदेयविनिमयोपलक्षणाथे, तेन ( उन्तमणैः ) इत्यपि भवतीति वृत्तिः । धारे
रत्तमणै, इति निपातनात् वा पूववत् समासः । परगतं द्रबृद्धं वा चरणं ( प्राणं ) धप्रादयो ग
ताद्यथं प्रथमया” इति समासः । प्रगतं प्रवृद्धं वा ऋणं ( प्राणं ) “प्रादयो गताद्यधं प्रथमया?
इति समासः । “प्रवत्सतरकम्बल्वसनाणेदशानागरणे” इति बृद्धि; । ८ ऋणाणेम् ) । कऋणा-
पाकरणाथं यदुपादीयते तदुच्यते । षष्ठीसमासः । ८ दशार्णा ) देशो नदी च । विशेषणसमा-
सः। यथा कथच्चित् व्युत्पाद्य कणदशम्यां वृद्धिः । दशाणेमपहाय सवं बहूबरीहयो वा, छिङ्ग-
न्तु विशेषणायत्तं द्रव्यम् । ( वत्सतराणं कम्बलाणेम् , ) आधमर्ण्यादन्यत्र कतः । ८ सुखेन
उतः सुखातैः ) । "रते च तृतीयासमासे, इति ब्रद्धिः । अन्यत्र ८ परमत्तेः, आक्तैः ) इत्य-
त्राङ्गुपपदे “उपसर्गांहतिः” इति वृद्धिः । आत्रेयस्तु सोच्राद्धतिरितचि प्रजा्यणि व्युत्पाद्-
यति । अन्यथापि सिद्धे कोऽयं यत्न इति न जानीमः। (८ अरः ) । अर्तीण्वपियजितनिध-
नितपिभ्यो निदित्युसिप्रत्ययः । (अखूकरोति) । “असूमेनः, इति च्विप्रत्यये सरोपः । “च्वौ
चः, इति दीः । (अशः) । अर्तेगुंणः “छुड् च” इत्यसुनूप्रत्ययः छडागमश्च, अश्चोऽस्यास्तीति
( अशेसः ) । “'अशेआदिभ्योऽच्” इति अच् मत्वं । ८ अररुः) असुरविशेषः । अत्तरसरित्य
र । (अर्भां बाः) । “अत्तिहम्यां भन्”, इति मनू । ( अर्भकः ) । स्वां कन् । ( अथैः ) ।
“उषिकुषिगत्तिभ्यस्थन्? इति थन् ( मिः ) । “अत्तं चः” इति मिन्प्रत्यंयः उकारश्चान्ता-
देशः । ( अर्वा ) । ““स्नामदिपद्यत्तिपश्किभ्थो वनिप्” इति वनिप् । ८ अर्वन्तौ ) । *#अर्वं
णख्रसावनजः+# इति असौ तृ इत्यादे शः, ऋदित्त्वात “उगिदचाम् इति जुम् । अ्वन्तीत्यत्र
ङीब् भवति, अनजिति वचनात् अनर्वाणावित्यत्र नायमादेशः। ( निकरः साम ) । अत्तंनि
रीत्ति नि्युपपदे थन् प्रत्ययः । अरणिः । “अत्तिखष्टसमि, इत्यादिना अनिप्रत्ययः । (अरणः) ।
“अत्तंश्चः इति उनन्प्रत्ययः । ( ऋतुः ) । ““अत्तंश्च", इति तुन्प्रत्ययः । किदिति तत्राजुचृत्तेने
गुणः । ऋतुः प्राप्तोऽस्य ( आत्तेवं पुष्पम् ) । “ऋतोरण्, इति “तदस्य प्राप्तम्” इत्यस्मिन्
विषये अण् प्रत्ययः । ऋततुर्द॑वतास्य ( ऋतव्यम्) । ““वाय्रृतुपिद्वुषसो यत् इति “सास्य देव- .
ता?इति विषये यत् , “ओगुंणः? “वान्तो यि प्रत्यये, इत्यवादेशः । (अररं कवारम् । “अत्ति.
कमिः” इत्यादिना रप्रत्ययः । ( इरिणम् उषरम् ,) अत्तः किदिनश्चेतीन् प्रत्ययः । द्र चनान्न
गुणः, धातोरिकारादेशशश्च । अर्णः अतंनडित्यसुन्प्रत्ययः नुडागमश्च । ( अणवः ) । “अणैसो छो-
पश्च इति मत्वर्थीये वप्रत्यये सरोपः ॥ ९१८ ॥
गर सेचने ॥ ( गरति । जगार । जरतुः । जगं । जप्रिव । गत्ता । गरिष्यति । गरतु ।
अगरत्। गरेत् । आशिषि प्रियात् ) । रिङ् । ( अगाषीँत् । जिगीषति ) “अन्न” इति
दीधं ऋत इत्ये रररे “हक चः” इति दीः । ( जेग्रीयते ) । “रिङ् ऋतः इति रीड । ( जर्ग-
त्ति । गारयति । अजीगरत् । गत्तेः ) । “"हसिगूविण्वमि, इति तन् ८ घरति धृतं धृणा. घ्र )
~~
ध्व | प्रथमगणः 1 १८१
इत्येव विषय इति “तृज्वत्क्रोष्टुः” इत्यन्रोक्तं भाष्ये । गृ इति दीर्घान्तस्तुदादोौ निगरणाथेः ।
कयादौ शब्दाः । ्ानाथैश्चुरादौ । ध्र क्षरणदीप्त्यो रिति जहोत्यादो । घ्र प्रखवण इति
चुरादौ ॥ ९२० ॥ ` ॥
ध्र हृच्छंने ॥ दुच्छनं कौटिल्यं भ्रातृव्यमेव तदपध्वरतीत्यादौ हिंसायामपि इश्यते ।
( ४वरतीत्यादि ) रुष्रवत ॥ ९२१ ॥ ;
। ख गतो ॥ ८ खवति । सुख्राव । सुखुवतुः ) उवडादेशोऽगुण्रद्धिविषये । ( सुखोथ ।
सुखव ) ऋयादिषु पाटादनिदत्वं थल्यपि पुरस्तात् प्रतिषेधकाण्डारम्मसामर्थ्यात् भारटा-
जनियमं बाधित्वाऽयमेव निषेधः प्रवततैते । द्रवतावयमथेः प्रपञ्चयिष्यते ( खोता । खोष्यति ।
खवतु । अखवत् । खवेत् ) आरिषि ( चयात् ) ““अङृत्सावेधातुकयोः इति दीषैः.। असु-
खत । ““णिश्चिद्र भ्यः कत्तैरि चङ» अत्र च खघूपधगुणादन्तरङ्त्वादुवङ् । सुचूषति “इको
कर्, इति सनः कित्वान्न गुणः । “अज्ज्लन०'” इति दीः । ( सोखूयते । सोखोति )
“उतो ब्रद्धिटेकि हदि"इति न भवति "नाभ्यस्तस्य'दइत्यनुव्रत्तेः (सोचुतः । सोख॒वति । खाव-
, यति ) “जुधयुध०” इत्यादिना नित्यं परस्मेपदम् । ( असुखवत्। असिखवत् ) “खवति-
श्रणोति,, इत्यादिना अभ्यासस्येकारः । ( आखवः संलावः ) । “शयाद्वयघ०” इत्यादिना
आभ्यासुपखष्टाद् अरूमात् णः । (प्रललावी) प्रे रुपइत्यादिना धिचुण् । आत्रेयस्तु प्रे रुपख्
इति पाठं प्रतिपद्य सतः प्रसारीत्युदाजहार् । ( प्रस्वः ) “र द्रुस्तुखुवः'” इति घन् । खव-
त्यस्मात् घृतमिति खुक् । “खवः कचकिचो”इति कचकिचौ प्रत्ययो, इकारककारावुबन्धा-
वेतो भीमादित्वादपादाने । ( खोतः ) । “खरीभ्यां तुर् च” इति असुन् तडागमश्च । अत्र
स्वामी तारन्यादिमसुं पपाठ श्र श्रवणडति। एतत्त दन्त्यादिरिति न्यासकारादयः । सव विरुद -
मेव पटठन्ति। श्रोत्र श्चुतिः ्रवणमित्यादौ च खोकप्रसिद्धोऽरथा न सङ्गच्छत इति यत्किञ्चिदेतत् ।
अत्र मेत्रेयः । सु इत्यरेफमपि धातुं पटित्वा सवतीत्युदाजहार । वोपदेवोऽपि असुमेव पाठमा-
ध्रित्याह । गतौ तयोश्च सवतिद्िरुक्त्येकस्य सोऽन्यस्य ष इति । अयमल्याथैः । सु गतो, घु
प्रसवेश्वयेयोशचेति चकारेणैव गतवगतावपि सवतिः सिध्यति। सु गतो षु प्रसेवेशवर्ययोरिति
खवतेद्धिः पाठो गत्यथैस्याषोपदेशत्वाथै इति । तत् षोपदेशरक्षणस्याव्यापकत्वप्रसङ्गात्
अयुक्तमिति पुरुषकारेण।दूषितम् । |
अपरे पुनः छ ख इति ताख्ब्यादिमादयं परन्ति । तदयक्तम् । यदुणादौ ्युवादीनां
दी्ेश्च", इति शवतेः ऋनि शृरशन्डो व्युत्पाद्यते । तथा शाकटायनेनापि छपर दरु खु गता-
विति पर्यते ॥ ९२२ ॥ । 4
घु प्रसवेश्वययोः॥ प्रसवोऽभ्यनुक्ञा इति पुरुषकारे । (सवति। सुषाव । सुषुवतुः । सुषोथ ।
सुषुविव । सुषुविम ) क्रादिनियमादिट् । थलि तु भारद्राजनियमाद्विकल्पः । गुणवृद्धयोरविषये
` उवङ् । (सोता) इत्यादि पूर्ववत् ““स्तुसुधूरम्यः परस्मैपदेषु” इति सिच् । इड्विधौ स्तोतिना
लुग्विकरणेन साहचर्यानन सृतेग्रहणं नाप्यलुग्विकरणेन धूला परेण साहचर्यात् सवतिसुवत्यो-
दवेयोरपि । किन्तु पू्वैपराभ्यां डिदूभ्यां साहचर्यात् स्वादेड्तो ग्रहणमिति नास्येडागमः ।
अत एव तत्र न्यासे सु इति घु अभिषबे इत्युक्तं, तथात्रेयमेत्रेयावपि तमेव सेटमुदाहरतां
नेतरो । न च निरनुबन्धकपरिभाषया इडविधौ सवतेरेव ग्रहणं युक्तमिति वाच्यम् । यतस्तद्-
पेश्चया साइचयेस्येव प्राबल्यं, तथा ““सत्सुद्धिष०” इत्यत्र वृत्तौ सु इति द्विषा साहचर्यात्
सूतरादादिकेस्य ग्रहणमिति दारतम् । वद्धंमानस्तु साह चये निरनुबन्धकपरिभाषयोरनित्यता-
माश्रित्य लुग्विकरणत्वात् सोतिमपहाय सुवतिसुनोत्योद्वेयोरपि ग्रहणमिति द्वयोरपीटमाह ।
तन्मते असावीदिति भाग्यम् । अन्येषां त्वसोषीदिति । ( सुसूषति ) “स्तौतिण्योरेव ०”
इत्यषत्वरं, ( सोषूयते । सोषोति ) “उतो वृद्धिः" “नाभ्यस्तस्यः'इत्यनुचततेन भवति । कर्मणि
( सूयते । असावि ) असोषातामित्यादि, कमेकत्तरि “अचः कमेकसतरि” इति तशब्देऽपि पक्ष
१६ भाधश
१८२ धातुचत्तो- [श्र
सिचो विधानादसोषटेत्यपि भवति । स्वादिषु कर्मकर्तरि चिण्वत्पक्षे साविष्यतदत्याद्यपि
दटज्यम् । ( सव्यम् ) “अचो यत्, इति यति गुणे “वान्तो यि”, इत्यवादेशः। “आसुयु-
वपिः" इति ण्यद्विधौ सुनोतेग्हणमिति वृत्तिकारहरदत्तादयः । एवं “सुयजोडवनिप” इत्य-
त्रापि ( सुत्वा । सुतम् ) ॥ ९२३ ॥
श्र ्रवणे (श्रणोति । श्चणुतः । श्चण्वन्ति । श्णोषि । श्णोमि । श्णुवः श्ण्वः । श्णुमः
श्चण्मः) । “श्वः श्चचः'दति इनुप्रत्ययः । श्मावश्च धातोः । इनोः शित्त्वात् सार्वधातुकत्वात्
अ प्ित्त्वात् डिन्त्वान्न गुणः प्रतेः । स्वस्य तु मवत्यकूडिति ८ श्ण्वन्ति ) इत्यत्रान्तादैे
>इशचवोः सावधातुके इति यणादेश उवडोऽपवादः । सृत्रास्तु जहोतेः इनुप्रत्ययान्तस्या-
नेका चोऽङ्गस्यासंयोगपू्ा य उकारः तस्याजादौ सावेधातुके यणिति इनोरकारस्य च “लोप.
श्वास्यान्यतरस्यां म्वोः” इति पक्षे रोपः । (शुश्राव । छश्चुवतः । छश्रोथ । उश्रव । खुश्रुम )
पित्सु ब्रद्धिगुणयोरवावौ, अन्यत्राजादाबुवड। कादिषु पाठात् खवतिवत् थल्यप्यनिइ
( श्रोता । श्रोष्यति । श्णोतु । श्चणु ) “उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात्” इति देक ८ श्रण-
वानि ) आटि गुणावौ, ( अश्रगोत्। अश्टगुताम् । शणुयात् । आश्चिषि श्रूयात् ) “अकृत्सा-
वैधातुकयोदींैः" । अश्रोषीत् । खुशटूषते) “जाश्स्खदशां सनः? इति तङ् । (प्रतिदयश्रूषवि
आशुश्रूषति ) इत्यत्र “प्रत्याङम्यां श्चुवः'” इति सन्निमित्तस्य तजो निषेध इह प्रत्याोरुप-
सगेयोभरेहणात् ( देवदत्त प्रतिशश्रूषते । माष्यादाञ्ुश्रूषते ) इत्यत्र तडेव भवति । अत्र हि-
प्रत्याडो कमेप्रवचनीयो श्लक्षणेत्थंभूताख्यानभागवीप्सास॒ प्रतिपर्यनवः आङ् मर्यादा.
वचने* इत्येकसं्ञाधिकारात् कमेप्रवचनीयसंज्ञया उपसर्गसंज्ञा बाध्यते । लक्षणं चिदं कं
चित् प्रकारं प्राक्च इत्थम्भूतस्तस्याख्यानमित्थम्मूताख्याने, मागः स्वीक्रियमाणणोशः, उक्ता
वीप्सा, विना तेनेति मयादा, सह तेनेत्यभिविधिः, वचनग्रहणादभिविधिरपि गृह्यते । तत्र प्र-
ति्ुश्रूषतडत्यस्य देवदत्तः शुश्रूषया लक्षणमित्यथेः, देवदत्तसकाशात् शुश्रूषत इति यावत् ,
भाष्यादाञयुश्रूषत इत्यस्य विना भाष्येण सह वा तेन शुश्रूषत इत्यथः। (शोश्रूयते । शोश्ववीति ।
शोश्रोति ) “उतो बृद्धिः*“नाभ्यस्तस्यइत्यनुवत्तेनात् नेत्यु्छं, ( श्रावयति । अश्यश्रवत् ।
अशिश्चवत् ) णो कृतस्य स्थानिवत्त्वात् श्चुशब्दस्य द्विवेचनं “खवतिश्णोति? इति पक्षे
अभ्यासस्येत्वं, ( संश्चणुते । संश्चण्वाते । संश्चण्वते । संश्टण्वे । संश्चणुवहे । संश्ण्वहे । संञचु-
षे । संश्रोता । संश्रोष्यते । संश्चणुताम् । समश्णुत । संश्चण्वीत । आशिषि । संश्नोषीष् ।
खमश्रोष्ट) क्षि सिजलोपस्य पूरवत्रासिद्धत्वात गुणे हस्वाभावान्न सिज्लोपप्रसङ्ः । कर्मकर्तरि
खवतिवत् (ञुश्चुवान् ) “भाषायां सदवसश्चुवः"इति लिट् क्रसुः । अयं च किट् लुङविषयः पा.
क्षिकः । कस्वादेशश्च नित्यः । तेनानेन खिट सक्ते यथायोगं लङ्रूडकिटो भवन्तीति। सर्वं चै-
तत् सीदताबुपपादितम् । भसंज्ञायां सम्प्रसारणं सवणेदीधं बाधित्वा धातुवणत्वादुव ड़ (खुशरडुष
इत्यादि) पदत्वे “वसुखंसु"इत्यादिना दत्वे छ्श्चुवद्म्यामित्यादि (देवदत्ताय गां प्रतिश्णोत्या-
श्रणोति वा ) याचितः सन् तस्मे ददा मीति प्रतिजानीत इत्यथैः । भप्रत्याङ्म्यां श्वः पू्॑स्य
कर्ता प्रत्याङभ्यासुपसखष्टस्य श्रणोतेः प्रयोगे प्रतिश्चगोति आश्चणोति क्रियापेक्षया पूवैस्याः
क्रियायाः कन्त खम्प्रदानमिति देवदत्तस्य सम्प्रदानत्त्वाच्चतुथीं । प्रत्याङ्भ्यासुपखष्टः श्णो-
तिः प्रतिश्रवणा्ं इति अर्थात् पूर्वा क्रियेह याचनं, (िश्रावी) रक्षश्चुवपशां नाविति ग्रहादिपा-
डाण्णिनिः । (विश्रावः) "“वो श्ुशरुवःइति घज् श्रयतेऽनया इति(श्ुतिः)।““्रुयजिस्तुभ्यः करणे »
इति क्रिन् ख्यां, स्युटोऽपवादः । अस्त्रियां श्रूयते अनेनेति ८ श्रवणं श्रोतं ) यदा नक्षन्रवच-
नस्तदा श्रवणेन युक्ता रात्रिरिति विगृह्य “नक्षत्रेण युक्तः कालः, इति विहितस्याणः
“सं्तायां श्रवणाश्वत्थाभ्याम्” इति लपि ८ वणा रात्रिरिति ) भवति । अत्र “लपि युक्त-
व्वयकितिक्चने» इति प्रकृत्यथेिङ्ध' न भवति, क्विभाषा फाग्लुनीश्रवणा# इति निदेशात्}
लबिति छम्संकया लस्रत्ययाथ उच्यते ! , तत्र सुक्तव्दरक्रितवचने . भवत इति सूत्राथेः \
13.
` ^ + > परथमगणः ¢ । १८३
युक्तः प्रक्ृत्यः प्रत्ययार्थन सम्बद्ध इति इत्वा, व्यक्तिरिद्धं, वचनमेकत्वादि । यदा
श्रवणाशब्दः पौणेमासीवचनस्तदा श्रवणा पौणेमासी अस्मिन्निति विगृह्य “विभाषा
फाग्लनीश्चवणाकार्तिकीचैत्रीम्यः, इति अण्लकोः कृतयोः ( श्रावणः श्रावणिकः) इति
भवति । ( श्रवः ) असुन् , विश्रवसोऽपत्यं ८ वैश्रवणः ) रावणश्च । दिवादिषु विश्रवण
चेति पाठात् अपत्येऽणि तत्सन्नियोगेन विश्रवणरवणावादेशौ । श्रोत्रम् ) ष्टन्निति ष्ट्रन् ।
८ श्रोणिः ) “वदिश्रुश्चियुद्ग्छाहात्वरिभ्यो नित्" इति नित्, प्रत्ययः ॥ ९२४ ॥
श स्थेयं ॥ ध्रवति । दुध्राव । दुश्रुवतुः। दुध्रोथ । दुध्रविथ ) क्रादिनियमादिर् , थलि
भारद्वाजनियमादिडइविकल्पः । शेषं श्रेवतिवत् । ध्रुव इति बाहुलकात्कः, यद्वा “श्रुवमपागेः
इति निदंशात् साधुः, अयं तुदादौ गत्यथेश्च । तस्मात् वा अचि श्रुवः) स हि कुटादिः॥९२९॥
दु दर गतौ ( द्वति । दुदाव । दुदुवतुः । दुदोथ । दुद्विथ । दुदुविव । दोता ) इत्यादि
पूर्ववत्, छिटि कादिनियमादिर्, थलि भारद्राजनियमादिडविकल्पः । ८ दवः ) पचाद्यच् ।
“दुन्योरनुपसगंः” इति णविधौ दुनोतिरेव वृत्तौ गृहीतः । पदमञ्जयौ नयतिना साहचर्यात्
सानुबन्धकस्य दुनोतेरिह ्रहणमिति । ८ संदावः ) “समि युद्रुदुवः" इति घन् । ( दूनः )
““ल्वादिभ्यः', इत्यत्र ^दुग्वोदी्श्च' इति वचनान्निष्ठानत्वं दीषेत्वं च ( दूतः ) “दुतनिभ्यां
दार्षश्च,, इति तन् दीर्ैश्च । दृ तस्य भावकमेणी ( दृत्यम् ) "दूतवणिग्भ्यां चेष्यत, इति
यः । दुन् उपताप इति स्वादौ (द्रवति । दुद्राव । दुद्ुवतुः । दुद्रोथ । दुद्व) कोदिपाटादनि-
दत्वम् । ननु “खुद्रसतुश्ुवां निषेधस्य थरोऽन्यत्र चरिताथत्वात् छि भारद्वाजनियमाद्धि-
कल्पः स्यात् । न चैवं शक्यते वकं स्वादिव्यतिरिक्तानां ग्रहणं नियमार्थमिति, स्वादीनां तु
मारद्वाजनियमप्राक्षस्थेवेटो निषेधाथमिति । एं हि करादिनियमात् थरोऽन्यत्र नित्यमिट्
स्यात् । एवं तहि स्वादीनां ग्रहणं यः क्रादिनियमात् इट् ` प्राक्रो यश्चापि भारद्राजनियमात्
तयोद्धेयोनिषेधा्थं भविष्यति । न च मन्तव्यं येन नाप्रा्षिन्यायेन क्रादिनियमप्राक्चस्येवेगे
निषेधो युक्त इति। पुरस्तात् प्रतिषेधकाण्डारम्भादुभयोनिषेध इति वृत्ताबुक्तत्वात् । अथ वां
सवषां नियमा्थत्वेऽपि न दोषः। अनेन नियमेन यः क्रादिव्यतिरिक्तानां नित्यमिट् प्राक;
सः “अचस्तास्वत् इति निषिध्यते । यत्र चायं निषेधस्तन्रेवं भारद्राजनियम इत्यर्थादस्य
नियमस्य क्राचय्टकव्यतिरिक्तविषयत्वलखाभात् ( द्रोता । द्रोष्यति ) इत्यादि पूर्ववत् । लुडि
“णिश्चिदुखुम्यः, इति चडि (अदुद्रुवत् ) । ल्घृपधगुणादन्तरङ्गत्वादुत्वादुवडत्युक्तं ८ दुदु.
षति । दोव्रूयते । दोद्रोति । द्रावयति । अदुद्रवत् । अदिद्र॑वत् ) “श्रवतिश्रणोतिद्रेवति
इत्यभ्यासस्येत्वम् । “जुधयुघ इत्यादिना नित्यं परस्मेपदम् । ( सन्द्रावः ) “समि युद
दुवः" इति घञ् । ८ उद्द्रावः } “उदि श्रयति" इत्यादिना घन् । ( प्रद्रावः ) “श्रे द्रस्तु
खवः" इति घन् (हरिः । मितद्रुः । शतद्वः) [ द्रुप्रकरणे मितद््वादिभ्य उपसंख्यानम् ] इति
| द्वः । हर्दिणां प्रोक्तं छन्दोऽधीते ( हारिद्रविणः ) । “कखापिवेशम्पायनान्तेवासिभ्यश्च^
इति प्रोक्तां णिनिः । तदन्तात् ““छन्दोव्राह्यणानि? इति नियमादध्येतृषेदितप्रत्ययान्तमे-
वेत्युक्तं, तस्याणः “प्रोक्ताल्लुक् इति लक् । कलाप्यन्तेवा सिनश्च ।
हरिदवरेषां प्रथमस्ततरछगखिनुम्बुरू ।
उरूपेन चतुथन कारापक्रमिहोच्यते ॥
इत्युक्ताः । ( द्रविणम् ) द्वदक्षिभ्यामिनन्" इति इनन् । ( द्रोणः ) परिमाणादिः ।
. शदरजञसिपण्यनि, इति नप्रत्ययः । खियां गौरादिपात् ( द्रोणी । द्रोणस्य गोत्रापत्यं क्रौणा-
यनः । द्रौणिः ) “द्रौणपर्वतजीवन्तादन्यतरस्याम् इति फक् । तदभावे “अत इन् ८ द्रोणं
पचतीति द्रौगः, द्रौणिकः ) । “तत् पचतीति द्रोणादण् च इति अण्ठ्कौ ८ द्विद्रोणेन धान्यं
क्रीणाति ) । तेतीया विधाने [ प्रङ्रत्यादिभ्य उपलंख्यानम् ] इति तृतीया ॥ ९२६ ॥ `
' जिन्न अभिभवे ॥ अभिभवो न्यूनीकरणम् । ( जयति । जिगाय ) इत्यादि तिङन्त
१८४ धातुचत्तो- [ ष्मिङ्
जि जयहतिवत् । पुनः पाठे फलं तत्रवोक्तम् । (अध्ययनात्पराजयते) पराजिरत्र न्यू नीभावे व
ततत । अत्रायमकमेकः। अध्येतुं ग्लायतीत्यर्थः । अत्र षष्ठयां प्राक्षायां पराजेरसोढः इति अ-
ध्ययनस्यापादानत्वात् पञ्चमी, परापूवेस्य जयतेः प्रयोगे असोढः सोढमशक्यो योऽभस्तत्कार-
कमपादानमिति सूत्राथेः । ( धनञ्जयः ) ^ संज्ञायां श्चतृबरूजि"इति खचि मुमागमः पू॑पदस्य ।
(जित् । प्रजित् ) “सत्सुद्टिषः इत्यादिनोपसगंऽप्यनुपसगेऽपि सुबन्ते उपपदे क्विप्
ष्णुः) “ग्लाजिस्थश्चगखुः" इति गखुः (जयी) “जिव्रक्षि इति इनिप्रत्ययः (जित्वरः) “इ
ण्नराजि' इति क्रप् । त्रयोऽपि ताच्छीखिकाः ८ जैत्रम् ) बाहुलकात् त्रण् प्रत्ययः । (ज्यति
जिच्राय । जिचियतुः । जिञ्रयिथ । जिचेथ ¦ जिञ्चियिव । चेता । ज्रेष्यति ज्रयतु । अचि
यत् । च्रयरेत् । आशिषि जीयात् । अचरेषीत् । जिच्रीषति ) “इको सल्" इति सनः कित्वान्न
गुणः । “अज्क्लनगमाम्” इति दीः ( जेच्रीयते । ाययति । अजिन्रयत् ) ज इति सौत्रो
धातुः । ( जवतीत्यादि ) अये गत्यथ: । वेगवचन इत्यपरे । जवनम् । “जुचङ्कम्यः इत्या-
दिना युच् । € प्रजवशीरः, प्रजवी ) “प्रजोरिनिः इतीनिप्रत्ययः ( जः ) “भ्राजभासः?
इत्यादिना क्किप् । तत्रेव ज् इतिपाठात् क्रिसन्नियोगेन दीः (जवः । अप् । जतिः ) “ऊति
यूतिजूवि?” इति निपातनात् क्तिनि दीर्धः । धयत्यादयोऽनुदात्ता उदात्तेतः । ्रयतिस्तूदात्तः ।
तथा जित उभयपदिनः ॥ ९२८ ॥
प्मिङ ईषद्धसने ॥ एतदादयः स्वरन्त्यन्ता अनुदात्ता आत्मनेपदिनः (स्मयते । सिष्मि-
ये । सिष्मियिद्षे । सिष्मियिध्वे । सिष्मिये । सिष्मिथिवहे) “अचि इनुधातु” इत्यादिना-
इयङ् (स्मेता । स्मेष्यते। स्मयताम् । अस्मयत । स्मयेत । स्मेषीष्ट । अस्मेष्ट। सिष्मयिष्यते)
“स्तोतिण्योरेव इत्यषत्वम् । “स्मिपूडरन्ज्वशां सनिः” इतीट्, ८ सेष्मीयते । सेष्मेति )
मण्डो विस्मापयते । असिष्मपत् ) “नित्यं स्मयतेः" इति हेत्वेककारके स्मयत्यथं आत्वं
तश्र पुक् , “मीसम्योहंतु भये, इति हेत्वेककारयोनित्यं तङ् । अत्र भयग्रहणं चित्तविकारोप-
लक्षणं, तेन बिभेते्ैतुभये स्मयतेहंतुस्मय इत्यथां भवति । यदा तु हेतुत एव स्मयो न भवति
तदात्वं न, नापि तङ्नियम इति ८ मुण्डो रूपेण विस्माययतीति भवति ) । ( स्मेरं )
मुखम् । “नमिकम्पि इति रः । स्मित्वा । स्मितम् ) अयमनादरे चुरादिः ॥ ९२९ ॥
गुडः अभ्यक्तं शब्दे (गवते । जगु । जगुविषे । जगुविवदे । गोता । गोष्यते । आशिषि
गोषी्ट । अगोष्ट । अगोष्यत । जगुषते ) “अज्छनः, इति दीधः ( जोगुथते ) “अङ्घत्सार्व-
धातुकयोदीैः” ( जोगोति गावयति । अजुगवत् ) णो छरतस्य स्थानिवत्त्वाद् गुशज्दस्य
द्विवचनं, ८ गुत्वा । गुतः ) “दुग्वोदीरधेश्च"„ इति अत्र निरनुबन्धस्य तौदादिकस्य गु पुरीषो
त्सगेदत्यस्य ग्रहणमिति नात्र निष्ठानत्वदीषेत्वे भवतः । ८ गोत्रम् ) “गुपचि" इत्यादिना
रप्रत्ययः । (बाद्यणिगोत्रा) । “कुत्सितानि ऊुत्सनेः"” इति समासः । वृत्तिविषये गोत्रशाब्द्
ऊुत्सनवचन इति चेरुताबुक्तम् । “वरूपः इत्यादिना पूठेपदस्य हस्वः । (गवाकः) कमुक-
वचनः, पिनाकादिपादाकप्रत्थयः । ८ गवलं ) माहिषं श्ङ्म् । बाहल्कादलप्रत्ययः ।
अनन्तरं ज् धारण इति प्यते । वधेमानोऽसं न सहते । यदाह केचित् शन धारणदईति
पठन्ति । सोनाषेः ८ धरति । धरते ) इति प्रयोगद्ञैनात् तत्साहसमात्रमुपादीयते च
“अनुपसर्गात् लिम्पः” इत्यत्र न्यासपदमञ्जर्था्टन् धारणदति । देवेऽवधारणा्थः ८ धरति ।
धरते ) इत्युभयमिति । अस्माभिस्तु मेत्रेयाधनुसारेण करणे प्रत्यये हरतेरनन्तरं पठत्वा-
यञुदाहतः ॥ ९३० ॥
गाङ् गतौ ॥ (गाते) त्रिष्वपि वचनेषु समानं, गा अ आतामिति स्थिते ।अ्रान्तरङ्ग- `
त्वाद्धातुशपोरेकादेशे सवणेदीघं डिदवयव आकारोऽतः परो न भवतीति “भतो डितः, इती
यादेशो न मवति । न च सवणैदीर्धेस्यादिवद्धावेनातः परत्वमकारस्य,[अन्तादिवद्धावो व्णा-
श्रये न ] इति स्थितत्वात् । न च मन्तव्यं वार्णादाङ्गं बरीयः इति सवर्णदीात् प्रागेव
छद् ] प्रथमुगरः। ` १८५
इयादेशः स्यादिति, यदयमङ्गात् परस्येत्यङ्गस्य न भवति । बहुवचने क्षस्य «“आत्मनेपदेष्व-
नतः, इति अद्धावः, अत्राप्यनत इति पयुदास आदिवद्धावेन न भवति, वणाँश्रयत्वात् । न
च मन्तन्यमित्यादि पूर्ववते। ८ गासे । गाये । गाध्ये ) ग इति टेरेतवे बृद्धि; । धातुपोरे-
कादेशस्या दिवद्धावात् “अतो गुगे*इति पररूपं वर्णाश्रयत्वादेव न भवति । “मातो खोप हि
च इत्यत्र आर्दधातुकस्येटो ्रहणात् नाखोपगप्रसङ्धः (जगे । जगाते। जगिषे । जगिध्वे । जगे ।
जगिवेहे ) “आतो लोप इटि च'' इत्याह्छोपः (गाता। गास्यते) ““गाङ्कुटादिभ्योऽज्णिन्डित्
इत्यत्र गाङिति इडादेशग्रहणात् अस्मात् परस्यान्णितः प्रत्ययस्य उिन्त्वामावात् न “घुमा-
स्थागा"” इतीत्वं, ( गाताम् । गास्व । गे । गाव । अगात । अगाताम् ¦ अगात ) क्ष-
स्याद्धावः, (अगाथाः । अमे ) । “आद्गुणः (अगावहि । गेत । गेयाताम् । गेथाः । गेय)
चिडः सलोपः, “आदूशुणः,' यलोपः । आशिषि ( गासीष्ट । अगास्त । अगासाताम् । ।अः
गास्त । अगास्थाः । अगासि । जिगासते जेगीयते ) “घुमास्थागा०› इतीत्वम् ( गाय-
यति । अजीगयत् । “मापोषटक्', इत्यत्र न्यासपदमञ्ञयोरयं धातुरादादिक इति स्थितं, शपि
पाटे चास्य प्रयोजनं नास्ति । अस्माभिस्तु क्रापि पठितन्य इति मेत्रेयाद्यनुसारेणेह पठितः ।
गायतीति गतं शब्दै शपि ॥ ९३१ ॥
कङ् घुद्् उड् ङङ शब्दे ( कवते । चुकुवे । घवते । लघु ) इत्यादि गवतिवत् । ( को-
कूयत इत्यत्र ) “न कवतेर्यङि"इति अभ्यासस्य चुत्वनिषेधः । यङीति वचनात् तद्छकि ( चो-
कोतीति ) चुत्वं भवति । अयमन्यक्तशब्दइति न्यासे । तथा देवश्च अग्यक्तशब्द कवतति;
अयमात्तरान्दे तुदादौ, शब्दमात्रे ऽदादौ, (भवते । अवसे । उतरे । ऊविवहे) अत्रोवडिः लस्य
“द्विवचनेऽचि, इतिस्थानिवतत्वात् उराब्दुस्य द्विवचने वार्णादन्तरङ्गादपि सवणैदी्घात् पूरं
बहिरऽप्युवडि चवा्णांदाङ्ं बलीय, इति पश्चात् सवणेदीधेः ( ओता । ओष्यते । अवताम् ।
आवत्त । अवेत 1) आशिषि (ओपी माभवानोष्ट । उषिषते) “इको श्चलट"इति सनः किन्त्व-
ज्ञ गुणः । “अज्क्षन० इति दीः, “सन्यङोः, इति! षष्टयन्तत्वात् षञ्ञब्दस्य द्विवचनम् ।
( आवयति । मां भवानविवव् ) बरद्धथावो चडि णेर्खापि "णो चङिइति हस्म “चडि” इति
` द्विबेचनं, णिलोपस्य “द्विवचनेऽचि? इति स्थानिवत्वात् द्वितीयस्यैकाचो विशब्दस्य द्विवेचन-
म् । ( ङवते । जुड्े ) इत्यादि गवतिवत् ॥ ९३९ ॥
च्यु ज्युङ् प्रङ् प्लद्गतो ॥ ( च्यवते । चुच्युवे । चुच्युविषे । चच्युविष्वे । चच्युे )
“अचि श्नुधातु०› इति उवङ । ८ च्योता । च्योष्यते । अच्यवत । च्यत्रेत । च्योषीष्ट ।
अच्योष्ट । चुच्यूषते ) । “को क्षल्” इतिकितये “अज्क्षन०"” इति दीैः । ( चोच्यूयते ।
चोच्योति । च्यावयति । अचुच्यवत् । अचिच्यवत् ) । “लवतिश्चगोतिः? इत्यादिना अभ्या-
सस्येत्वम् ८ च्यवनम् ) चर्नाथेत्वात् युच् ( च्योत्रम् ) बाहुख्काञ्ण् । ( ज्यवत ) इत्यादि
. च्यवतिवत् । भ्र मन्दी जु इत्युकारं पठति, तत् जु इति सौत्रो धाठुरिति वृत्तिन्यासपदम-
जर्थादिष्वभिधानादनाषेमिव प्रतीयते ( प्रवते । पुपर । पवते । पुछु ) इत्यादि गवति.
वत् । अत्र मैत्रेयः । कलुङ् इत्येके । ( वते ) इत्यादि । (ङ्ब इति विङ्खब इति च) बवयो-
रभेदात् द्रष्टव्यम् । क्रुङ् इति क्रचित्पस्यते ॥ ९३९ ॥
खडः गतिरेष (१)णयोः ॥ ( रवते । र्त्रे) इत्यादि, गवतिवत् । ( रावयति । अरीरवत् )
“अः पुयण्जि, इति यण्परत्वादभ्यासस्येत्वे दीर्धैः । र शब्दे इत्यदादौ । अस्यैव निरनुबन्ध-
कस्य "“उपसगं सुवः» “विभाषा ङि रुप्लुवोः”? इत्यन्न ग्रहणं वृत्यादौ कृतम् ॥ ९४० ॥
ड अवध्वंसने ॥ ( धरते । द्रे ) इत्यादि नवत् ॥ ९४१ ॥
मेङ प्रणिदाने प्रणिदानं विनिमयः । प्रत्यपैणमित्यपरे (अपमयते । प्रणिमयते) “नेर्गद०”इति
( १ ) रोषणयोरिति २ पुस्त० पा०।
१८६ धातुदृो-- ` ¦ विं
णत्वं, तत्र माङ्मेडोग्रंहणमिति वृत्तिः । मेडआत्वाभावेऽपि णत्वमिति हरदत्तः (समे । ममिषे)
“जातो रोपः” इत्याछ्छोपः ( मातासे । मास्यते । मयताम् । अमयत । मयेत । मासीष्ट 1
प्रण्यमास्त ) अङ्व्यवायेऽपि णत्वमिष्यते । (मित्सते ) “सनि मीमा ०, इतीस् अभ्यासस्य
रोपः । “सः स्याद्ध॑धातुके” इति तत्त्वं, ( मेमीयते ) । “घुमास्था” इतीत्वम् ८ मामाति ।
मामीतः ) “& हल्यघोः” इतीत्वं हलादौ स्थितम् । अजादौ तु 'शयाभ्यस्तयो» इत्याद्छोप
( माययति । अमीमयत् । मितम् ) ““द्यतिस्यतिमेति? इत्वम् । अपमित्य याचते ।
अपमाय याचते । “न ल्यपि" इतीत्वनिषेधः। “मयतेरिदन्यतरस्याम्” इति पक्षे इकारः ।
“उदी चां माडो व्यतीहारे” इति व्यतिहारार्थादस्मात्. क्त्वा । अपूवेकाखाथं वचनम् ।
याचित्वा द्यसावपमयते । अत्रोदीचां ग्रहणात् यथाप्राक्षमपि भवति । याचित्वापमयत
इति, अन्यथा येन॒ नाप्रािन्यायेन अपू्वैकारात् क्त्वो बाधः स्यात् । अपमित्य
निधृत्तमापमित्यकम् । “अपमित्ययाचिताभ्यां कक्कनौ” इति निवत्ते यथासंख्यादस्मात्. कक् ,
धान्यमायः । “ह्वावामश्च” इति कर्मण्युपपदे ऽणि युक्। अत्र वृत्तौ माङ मानहत्युपादाय
“गामादाग्रहणेष्वविशेष, इति मेडोऽप्युपलश्षणमिति हरदत्तः ॥ ९४२ ॥ `
दङ् रक्षणे ॥ दयते । दिग्यि । दिग्याते । दिग्यिषे । दिग्ये ) “द्यतेरदैगिकिरि इति
दिग्यादेशे “एरनेकाचः इति यण् । “दिग्यादेशेन द्विवचनस्य बाधनमिष्यतःटति वृत्तिः । दा-
तेत्यादि ( अदित । अदिथ ) ““स्थाध्वोरिचः" इति सिचः कित्वमित्वं च ( प्रदाय ) “घु-
मास्था इतीत्वं “न स्यपि" इति निषिध्यते । शेषं मयतिवत् ॥ ९४३ ॥
श्येड गतौ (श्यायते । श्ये । शर्याते । शरयापे । इ्याता । इयास्यते । श्यायताम् । अ-
इयायत । §इयायेत । आशिषि शयासीष्ट । अइयास्त । शिश्यासते । शाश्यायते । शाश्याति ।
श्यापयति । आशिश्यपत् । अवक््यायः । प्रतिश्यायः ) “इयाद्रयध०”” इति णः । श्येडो ऽत्र
स्यतेश्चाकारान्तत्वादेव णे सिद्धे प्रतिपदोपादनं सोपसर्गाथैमिति स्थितम् । शीते भेदः । शी
तो वायुः । ्रवमूचिस्पर्योः इयः, इति द्रवस्य मूर्तो काटिन्ये स्पर्शगुणे च वर्तमानस्य
श्यायतेर्निष्ठायां परतः संप्रसारणे “हलः” इति दीर्धः । तत्रास्पं ““शयोस्पयो,, इति निष्ठानत्वे
दवमूत्तिस्पश्शंभ्यामन्यत्र शयानो वृश्चिक इति संप्रसारणं न भवति, निष्ठानत्वं “संयोगादे
रातः", इत्येव सिदध, प्रतिशीनं, “प्रतेश्च इति श्येङः प्रतेः परस्य निष्ठायां संप्रसारणं, “शयो
स्पशं, इत्यत्र स्पशग्रहणेन गुणो निषिध्यते न तु रोग इत्यत्रापि निष्ठानत्वं भवति । ( अ-
भिशीनः । अभियानः । अवशीनः । अवरहयानः ) “विभाषाभ्यवपू्वेस्य, इति श्येडो नि
ष्ठायां वा संप्रसारणम् । अत्राभ्यवाभ्याभिति वक्तव्ये पूरवेग्रहणं उ्यवहिते तथा स्यादिति
अभिसंशीन इत्याद्यपि भवति, मूत्तिस्पर्लयोः परत्वादियमेव विभाषा भवति, सर्वत्र संग्रसार-
णपक्षे स्परादन्यत्र '“दयोऽस्पर्नो, इति निष्ठानत्वमन्यत्र “संयोगादेरातः"" इति ॥ ९४४ ॥
प्येड बद्धौ ॥ प्यायते । पप्य इत्यादि इ्यैवत् ॥ ९४९ ॥
रेड पालने ॥ (चौरात् त्रायते) “भीत्रार्थानां भयदेतुः” इति भयंेतोश्वोरस्यापादानत्व
मू । त्राणं, त्रातः । “नुद्विद०”» इत्यादिना निष्ठानत्वं वा, इदँ च व्यवस्थितविभाषाविन्ञा-
नादेव त्रातः इत्यादौ न भवति । स्मिङ्प्रश्तय एतदन्ता अनुदात्ता आत्मनेभाषाः ॥ ९४६॥
पूङः पवने ॥ एतदादयो डीङन्ता उदात्ता आत्मनेपदिनः ८ पवते । पुपुवे । पविता ।
पविष्यते । पवताम् । अपवत । पतेत । पविषीष्ट । अपविष्ट । पिपविषते ) “सनि ग्रहगुहो-
श्च,» इति चकारेणोगन्तानां समुचयात् निषेधे प्रापे तदपवादः “स्मिपूड१ इति इट् । “'द्टिवे-
चनेऽचि” इति गुणावादेशयोः स्था निवतत्वात्पूशब्दर्य द्विवचने, पुयणजीत्यभ्या सस्येत्वं
( पोपूयते । पोपोति । पावयति । अपीपवत् । पूत्वा । पवित्वा । पूतवान् । पवितवान् ।
पूतं पवितम् ) “पूङश्च इति क्तवा निष्ठयोवंडागमः । ““पूङः क्त्वा च इति सेोः क्छ्वानि
एयोनित्यमकितत्वं, पङ इति सानुबन्धकनिर्दैशात.यङ्लकि निष्ठायां कि्वमेव । (पोपुवितम् ,
खड् ] ` प्रथमगखः। १८७
पोपुवितवान्) इति । क्त वायां तु ५न क्तवा सेति कित्वनिषेधात् (पोपुवित्वा)इति भवति ।
(पवमानः) ^“पूङ्यजोः शानन्"इति शानन्प्रत्ययः। (पो्रं) हरस्य सूकरस्य वा सुखम् । “हसू
करयोः षुवः"'इति करणे टन्, तच्चेत् करणं हसूकरयोरवयवो भवति । (पवित्रं) दभः । “पुवः
सन्त्तायाम्”, इति करणत्रः । पूयतेऽनेनेति पवित्रुषिर्मन्त्रश्च । पवत इति पवित्रम्, अग्न्या -
दिः । “कत्तेरि चषिदेवतयोः,” इति ऋषौ करणे देवतायां कत्रि पवतेरित्रः । यदायमित्रःकर्तरि
तदा नघुंसकलिङ्धः एवोदाहतः । पूडः रथादौ, . तस्यापि ूनित्रयोविधो सामान्येन ्रहण-
भित्युक्तानि रूपाणि तस्यापि ॥ ९४७ ॥ , |
मूढः बन्धने ॥ मवतदत्यादि प्रवतिवत् । ( मुमूषते । मृत्वा ) मूतः इत्यत्र “श्रयुकः
किति, “सनि ग्रहगुहोश्च» इति इण्णिषेधः ॥ ९४८ ॥
डीङ् विहायसा गतो ॥ विहायसां गताविति कचित्पश्यते । तदााङ्गमनदइतिपख्डथां
चन्द्रधनपालाभ्यां प्रत्युक्तम् । व्योमोरोभ्यां गमने डयते अंहते च इति पठन् केशवस्वाम्य-
ज्रैवालुकृलः । अयमेव पाटो मेत्रेयादीनामपि ८ डयते । डिडये । डिच्चिषे ) “एरनेकाचः?
इति यण् । ८ उयिता । उयिष्यते । उयताम् । अडयत । डयेत । उयिषीष्ट । अडयिष्ट ।
डिडयिषते । उेडीयते । उेडेति । डायथति । अडीडयत् । यित्वा ) “निष्ठा शीङ्” इत्यत्र
निष्ठेत्ति योगविभागात् उयितमित्यपि भवतीति पारायणे । डीड, शब्दे दैवादिकस्य । पूडा-
द्यस्य एते उदात्ता आत्मनेपदिनः ॥ ९४९ ॥ -
तृ प्लवनतरणयोः ॥ उदात्तः परस्मैभाषा । ( तरति । ततार । तेरतुः । तेर । तेरिथ ।
तेरथुः । तेर । ततार । ततर । तेरिव) “वरच्छत्य॒ताम्”, इति गुणः, वृद्धया तु स्वविषये पूवे -
विप्रतिषेधेनायं बाध्यते । “तृफलभजत्रपश्चइति किति छिरि थलि च सेटि एत्वाभ्यासरोपौ।
( तरिता । तरीता । तरिष्यति । तरीष्यति ) श्वृतो वा* इति इटो वा दीधः । बृङ्ब्नभ्या-
मृदन्ताच्च परस्येदो वा दीधे इति सूत्राथैः । अत्र॒ अशीत्यनुवरृ्तेने छिटि दीधेः ( अतरत् ।
तरेत् । ) आशिषि ८ तीर्यात् ) । “नत इद्धातोः? इति इत्वरपरत्वयोः “हटि च” इति
दीधेः । “इत्वोत्वाभ्यां गुणब्ुद्धी भवतो विप्रतिष्धेनःइत्युक्तत्वात् न तयोविषये इत्वम् (अतारी-
त् । अतारिषम् । अतारीः । अतार्िम् । अतारि ) “वृतः इतीटो दीधः “सिचि च परर-
स्मेपदेषु"" इति बाध्यते ( तितीषेति । तितरिषति । तितरीषति ) “वृतो वा” इत्यधिकृत्य
^इदट् सनि वा” इति इटो विकल्पनात् ““सनिग्रहगुहोरच'” इति निषेधोऽत्र न भवति । इंड-
भावे “इको श्चर्” इति सनः कित्वादगणत्वे “रतः, इति इत्वरपरत्वयोः “हकि च इति
दैः । इट्पक्षे “वृतः, इति दीधेविकल्पनात् ( तात्तत्ति ) अभ्यासस्योरदत्वे हलादिशेषे
““दीर्घोऽकितः'” इति दी्धैः । ““रप्रिको च” इति रुगिग्रीको न भवन्ति, “उरतश्च", इति तपर.
करणेन ऋकारान्तस्याङ्गस्माभ्यासे तद्विधानात् (तातीक्तैः । तातिरति । तातषि । ताती्थः)
अगुणवरिषये इत्वे रपरत्वं, हल्परत्मरे तु दीधैश्च । लोटि (तातल । तातीर्तात् । तातीतांम् । ता-
तिरतु । तातीहि ) तातराणि । तातङो छिन्वादगुणः, इत्वादि, छिङि तिप्तिपोर्हख्डधादिरोपे
( अतातः । अता्छीत्ताम् । अतातरः ) अत्र “जुसि चः" इति गुणेन परत्वादित्वं बाध्यते ।
( तात्तीर्यात । तातीर्थाताम् ) आशिषि खलोपाभावो विशेषः । ( तातीयांरुताम् ) इत्यादि ।
८ तारयति । अतीतरत् । उ्यतितरते । व्यतितेरे । व्यतितरीता । ग्यतितरिष्यते । ्यतित-
रीष्यते । उ्यतितरताम् । उ्यत्यतरत । ञ्यतितरेत । उ्यतितरिषीष्ट । व्यतितीर्षौष्ट ) ^खिङ्-
सिचोरात्मनेपदेषु" इति ऋत इटो विकल्पनात् पक्षे इट् । तस्य च दीधेतवं “न लिङि, इति
निषेधान्न भवति । इडभावे “उश्च” इति लिङ्सिचोः कितत्वाद्गुण इत्यादि लुडयपि पूर्ववत् ।
सिच इडभावे क्रि्तवेत्वयोव्य॑त्यतीष्टति, इरपनने दीर्विकल्पे (उ्यत्यतरष्ि, ज्यत्यतरीष्ट)इत्या-
दि । अयं च दीर्घविकल्पः प्रङृतस्येट इति चिण्वदिटो न भवति, तेन (तारिता, तरिता, तरीता,
तारिष्यते, तरिष्यते, तरीष्यते,) इति त्रीणि रूपाणि भवन्ति । छिडि शुद्धोऽपीद् पाक्चिकस्त-
१८८ धातुच्त्तो- [गुप्
स्य चन दोर्घं इति (तारिषीष्ट, तरिषीष्ट, नरीषीष्ट) इति त्रीणि रूपाणि । लुडि त्वेकवचने (अ
` सारि) अन्यच्र चिण्वदिट् । (अतारिषाताम्) खद्धो पुनरिटि दीर्ध॑विकल्पनात्, (अतरिषाता-
म् , अतरीषाताम् ) अयं चेद् “लिङ्सिचोरात्मनेपदेषु""इति पक्षे न भवति तदा “उश्च इति
कित््पेत्वादौ अतीर्षातामित्यपीति चातूरूप्यं भवति । ध्वमि चिण्वदिरि श्द्धेटश्च दीर्घादीधेयो
““विभाषेटः» इति मूद्धैन्यविकल्पनात् ८ अतारिध्वम् , अतारिदवम्. अतरिध्वम् । अतरि
दवम् , असरीध्वम् , अतरीद्वम् , ) इति षड् रूपाणि । इडभावे नित्ये मृद्धैन्ये अतीदवैमिति
आहत्य सक्च रूपाणि । (रथन्तरम् ) साम । “सन्द्ायां भतृचजि"इति खच् । (अवतारः) पक्षे
“अघे तृषन्? इति करणाधिकरणयो्न् ( तीत्वां । तीणैः । तीणेवाच् ) “युकः कीति?”
इतीण्निषेधः । निष्ठायामित्वरपरत्वदीर्धत्वेषु “रदाभ्याम्” इति नत्वं तीणिः । ऋत इकारः
ल्वा दिभ्यःक्तिन् निष्ठावत् भवति'इति नत्वम् ( तरुणः ) “ऋवरृतजदारिभ्य उनन्, इति
उनन् प्रत्ययः । कवेयः तरुणिमा इतीमनिचं प्रयुञ्ञते । नास्य रक्षणमस्ति । तरुणी । “वयसि
प्रथमे” इति ङीप् । तलुनी सुरा ¦ कपिख्कादीनां सनञ्हादछन्दसोर्वां रूत्वमापद्यतइति रत्वं
[ ननृस्नजीकक्तरुणतलुनानासुपसंख्यानम् ] इति डीप् । ननस्नजुरईैककः प्रत्यया इतरे धाति
पदिकानि । तरः । ““शषतृशि""इत्यादिनो प्रत्ययः । वाल । “तरतेरेदच"इ ति उणप्रत्यये रेफस्य
च छत्वम् । तीम् । ““पातृतुदि* इत्यादिना थे ऋत इत्वादि । तं उत्साहः । तूयोऽमि
खाषः । “वृतवदि” इत्यादिना सः । तरणि; । “अत्तिवूतूः” इत्यादिना अनिप्रत्ययः ॥ ९९०५
गुप गोपने
तिज निदाने ॥
मान पूजायाम् ॥
बन्ध बन्धने ॥
` गुप गोपनकुत्सनयोरिति मेत्रेयः । एते च गुपादयः । . “गुिन्किद्धयः सन्" । पमान्व-
धदान्शान्भ्यो दीेश्चाभ्याखस्यः इति नित्यसन्नन्ताः । तथा च भाष्यं, नैतेभ्यः प्राक् सनं
आत्मनेपदं नापि परस्मेपदं पर्याम इति । तथा च ““पूकेवत्सनः इत्यत्र वातिकं पूवैल्या-
त्मनेपददशेनात् सनन्तादात्मनेपदमिति चेव् गुपादिष्वप्रसिद्धिरिति । अयं च सन् गुपेनि
न्दाया, तिजेक्चमार्या, मानेजिक्ासारयां, बन्येवेरूप्य, इति वृत्तावुक्तत्वात् । अघ्रापरितेष्व-
थुं न च सनू अस्ति, न चैषां केवरानां पठितेष्वथेषु प्रयोगः । पूर्वोक्तभाष्यवातिकविरोधात् ।
किं च भाष्ये ऽनुबन्धकरणसामर्थ्यात् "अवयवे ऽकृतं लिङं समुदायस्य विशेषकं भवति्ति स-
जनन्तादात्मनेपदसमथनं च विरुध्येत, तथा निन्दादेरन्यत्र केवलानां गुपादीनां प्रयोगे तन्न.
वानुबन्धासन्ननस्यात्मनेपदाथेत्वेन चरिताथत्वात् कथं सामथ्यं कथं वानुबन्धत्वम् , एवं च
गोपते, तेजते, इति स्वाम्युक्तः केवखात् तिडः प्रयोगः प्रत्युक्तः । अत्र नन्दिमैत्रेयो । न्यतेभ्य
इत्यादिना भाग्येण तिडमभावः प्रतीयतइति निन्दादैरन्यत्र छृतमुदाजहतुः । हरदनत्तस्त्वे
तन्नानुमन्यते, यदाह । ““पूरवैवत्सनः"” इत्यत्र कथं तहि जुगुप्सादेः समुदायस्यानुदात्तेतत्वमत
आह । अवयवडति । अक्यतरे द्यचरिताथं खड सामर्थ्यादवयविनो विशेषकं भवति । यद्येवं
गोपयति तेजयतीत्यादावपि ब्रसङ्कः। अथ यं समुदायं योऽवयवो न व्यभिचरति तत्र कृतं लिड
तस्य विशेषकं भवति णिजन्तं च व्यभिचरति विनापि तेन जगुप्सत इति गुपेः प्रयोगादिल्यु
च्येत, सन्नन्तादपि न स्यात्, विनापि तेन गोपयतीति गुपेः प्रयोगात्, वक्तञ्योऽत्र विशेषः ।
अयसुच्यते । गुप गोपन इत्यस्य सन्विधो ग्रहणन्तस्माच्च नित्यः सन्नेव भवति नापरः प्रत्ययः ।
गोपयतीत्यादिकस्तु प्रयोगो गुप रक्षणे इत्यस्य, स चान्य एव । अवश्यं चेतदेवं वित्तेयम् ।
अन्य एव सन्प्रकृतिस्तस्माचच सनेव भवतीति । अन्यथा निन्दाया अन्यत्र यथा णिज्मवति
तथा ख्डादिरपि स्यात् । एवं तिजिप्रश्टतयोऽपि श्चमांचरथं यत्र सन्निष्यते तत्रा नुदात्तेतो नित्य
सन्न्ताश्च, क्षमा दिभ्योऽन्यत्र यत्र णिजिष्यते तन्राननुबन्धका एव चुरादौ पठितव्या इति.।
रभ ] ` प्रथमगणः । १८९
तत्रैवं मते अवयवे ऽकृतं लिङ्मिति भाष्योपपत्तिः । यदि हि कृतः स्युस्तहि अनुदात्तत्वं
युजर्थं स्याद् इति-अनुदात्तत्वस्य कथमवारिताथ्येम् । अथोदाहरणानि ८ गुज्गम्सते । जगु-
ण्साञचक्रे । जगुप्सिता । जगुप्सिष्यते ज॒गुप्सताम् । अज्ञगुप्सत । जुगुप्सेत । जगुप्सिषीष्ट ।
अजुगुप्िष्ट ) अत्रास्य सनो धातुसरब्दनेना विधानादना्ेधातुकत्वान्नेड्गुणौ । एवं तिति-
क्षतहत्यादि । मीम;सतदइत्यादौ-“मान्बन्ध'इत्युपधादीधेः । अय चाम्यासविकारेष्वपवादा
नोत्सर्गान्विधीन् बाधन्तद्ृति अभ्यासस्य हला दिशेषहस्वादिषु छृतेष्वेव । एवं बोभत्सतदइ-
त्यादावपि । अन्न “एकाचो बदाः” इति बकारस्य भकारः । धकारस्य “खरि, इति चस्य
तकारः । गोपायतीति रश्चणे ।, गुपादयश्चत्वार एतेऽनुदा तः ॥ ९९४ ॥
रभ राभस्ये ॥ राभघ्यमुपक्रमः । एतदादयो हदैत्यन्ता अनुदात्ता अनुदात्तेतः ८ आरभते ।
आरेभे । आरेभिषे । आरेभिवंे ) क्रादिनियमादिट् । एत्वाभ्यासलोपौ, ( आरब्ध ) “क्षषस्त-
थोः”? इति धत्वे “क्लां जश् शि” इति जत्वं भकारस्य बकारः । (आरण्स्यते) “खरि च”
इति चत्वेम् । ( आरभताम् । आरभत ) ( आशिषि । आरप्ीश् । आरब्ध ) सिच्छोप-
धत्वजशत्वे, ( आरिप्सते ) “सनि मीमा? इत्यादिना इस् । “स्कोः इति सरोपः । (आरा-
रम्यते । आरारम्मीति । आरारन्धि ) इटपन्ने “रभेरशब्लिटोः” शब्लिद्म्यामन्यत्राजादो
नुम्विधानान्चुमि अनुस्वारपरसवर्णो ( आरारन्धः । आरारभति ) अत्राद्धावे ऽजादित्वातर
कृतस्य नुमः **अनिदिताम्? इति नखोपः । ( आरारम्भाणि । आरारम्भामः ) आदट्यजादि-
त्वान्नुम् , पित््वान्नरोपामावः । ड़ तिप्सिपोहेल्ड्या दिरोपे जरत्वचत्व॑योः ( आरारप् ।
आरम्भयति । आररम्मत् ) अन्न परामपि बृद्धि नित्यत्वात् नुम् बाधते { आरम्भः।
भारम्भणम् ) अजादित्वान्नुम् । ( रम्भा ) पचाद्यचि टाप् ( रभसः ) सत्यमीत्यादिना
ऽसच् । बाहुखकान्नुमभावः, राभस्येति निपातनात् वा ॥ ९९९ ॥
डभप् प्राक्षो ॥ खभतदरत्यादि सर्वं रभतिवत् । अस्यापि शब्िड्वजिते ऽजादौ नुम् ।
आरुभ्या गौ; । “आङो यि? इति आङ्पूर्वाह्र्यकारादौ वुम् । अत्र यीत्यस्य विषयसक्च-
मीत्वात् प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेः पूर्वं नुमि अदुपधत्वाभावात्. “पोरदुपधात् इति यन्नेति ण्यद्
भवति । ण्यद्यतोश्च स्वरे विशेषः, ण्यति “गतिकारकोपपदात् छत् इति छदन्तो तरपदप्रञति-
स्वरः “तित्स्वरितम्?इति स्वरितत्वं भवति । यदि तु उत्तरपदप्रृतिहवरत्वेन “यतोऽनावः"इति
यद्न्तं द्वयच् कमादयदात्तं स्यात् । अच्र च विषयसक्चमीत्वमिति “इदितो नुम् धातोः” इत्यतः
धातोरित्यनुवरृ्या भाष्ये प्रतिपादितम् । उपर्म्म्या विद्या । “उपात् प्रशंसायाम्” इति
रभे्थैकारादौ विषये नुम् । अत्र धात्वर्थस्य प्रापे: प्रशंसापादनद्वरिण प्राप्यमाणद्वारेण वा
प्रशंसा । अन्यत्र नुम्मावात् “पोरदुपधात्? इति यति उपलभ्यमस्मात् वषखात् न (१)कि
चिद् भवति । अत्रापि ण्यद्यतोः स्वरे विशेषः ( ईषत्प्रलम्भः। सुप्रखम्भः ) ""उपसर्गात्खल्-
धनोः इति नुम् । “लभेश्च इति सिद्धे वचनमिदं नियमा खल्वजोरजाचयो्यैदि भवति
उपसर्गात् परस्येवेति, तेन इषह्याभो लाभ इत्यत्र नुम् न भवति ८ सुख्भः। दुकंभः।
सुकाभः। दुलभः ) इत्यत्र तु उपसर्गात् परत्वेन “'ुदुर्यौ केवलाभ्याम् इति नुम्निषेधः ।
अत्र केवरुशज्द् उपात्ताभ्यां सदुभ्यांमन्यस्य सजातीयोपसगेल्यामावमाह, तेन सुदु्यामन्यो-
पसर्गरहितस्य खभेः खल्घनोनैम् न भवतीति सूत्राथेः । उपसरगान्तरयोगे त॒ अतिप्रसुखम्भ
इति नुम् भवत्येव । (सुदुरुभमतिदुकभं सुलभ, सुदु खाभः, अक्तिदुखाभः)इति प्रयोगस्तु “सुः
पूजायाम्” “अतिरतिक्रमणे चः, इति स्वत्योः करम॑प्रवचनीयत्मे द्रष्टव्याः । अतिक्रमणं फ-
लप्राक्षावपि क्रियानुपरतिः । उक्तेषूदाहरणेषु खलघजोने बाधः, विषयभेदात्, कर्मणि खल् ,
भावे च घन् इति । यद्रा सुरत्र क्षेपे यथा सुषिक्तं कि तवात्रेति, दुनिन्दायां यथा दुर्ाह्मण
( १) इति भवतीति २ पु° पाटः,
१९० धातुचृत्तो-- [ ष्वज्ञ
इति । तेन छच्छराङ्कच्छराथैत्वाभावात खरुभावः ( अलाभि, अरम्भि, लामंलाभं, लम्भं
छम्भं, “विभाषा चिण्णमुलोः"इति लमेनुंम्विकल्पः, व्यवत्थितविभाषा विज्ञानात् सोपसगेसर्य
नित्यं नुम् भवति । प्रारम्भि, प्रलम्मंप्रखुम्ममिति । काभेन निरत्तं रुबन्धरिमं, “उवितः
क्त्रः, ““कत्रेमेबनित्यम्” इति मप् । वित्त्वादङ् । र्भा । रन्धिः । “क्तिन्नवादिभ्य' इति
क्तिन् ॥ ९९६ ॥
ष्वज्ज परिष्व्धे ॥ स्वजते । ““दशसञ्जस्वजां शपि, इति अनुनासिकलोपः ८ सस्वजे,
सस्वजे । सस्वजिषे । सस्वज्ञिषे । सस्वजिवहे ) “इन्धिभवतिभ्याम्? इत्यत्र शश्रन्थिग्रन्थि-
दर्भिस्वञ्गीनां वा” इति वक्तव्यमिति खिटः कित्वविकल्पनात् पक्षेऽनुनासिकलोषः । तथां
“सदिस्वन्ज्योः इत्यत्र वृक्तिव्याख्यानेषु स्वन्जेः संयोगान्तादपि छे विमाषा कित्व
मिच्छन्तीति (स्वन । स्वह्थते । स्वजताम् । अस्वजत । स्वजेत । स्वह्कीषट । अस्वङ् ।
सिस्वह्कुते ) “स्तौतिण्योरेव” इत्यषत्वम् । ८ सास्वज्यते । सास्वङ्धुः । सास्वज्जीति ।
सास्वक्तः । सास्वजति ) खोरि हौ (सास्वकिधि) रुड़ तिप्सिपोहैल्क्यादिरोपे संयोगान्त-
लोपे (असास्वन् । स्वञ्जयति । असस्वजजत् । प्रतिष्वजते ) “उपसर्गात् सुनोति" इत्यादिना
षत्वं, (प्रत्यष्व ङः) "प्राक् सितादड्ञ्यवायेऽपि*ति षत्वं (परिष्वजते । निष्वजते । विष्व
जते ) । “परिनिविभ्यः इत्यादिना षत्वम् । “उपसर्गात् सुनोति" इत्या दिनेव सिद्धे स्तुस्व-
न्ज्योरुपादानं ““सिवादीनां वाडञ्यवायेऽपिः इति परिनिविभ्यः परत्वे अडन्यवाये सिवादि-
दित्वादनयोः षत्वविकल्पोऽयं यथा स्यादिति । तेन पर्य्॑वजत पर्य॑स्वजत । इत्याद्यभयं भव-
ति । प्रतिसस्वजे इत्यादौ “स्थादिष्वभ्यासेनः, इत्यम्यासात् परस्य प्राप्तं षत्वं “सदि-
स्वन्ज्योः परस्य लिटि इति निवार्यते ॥ ९९७ ॥
हद पुरीषोत्सगं ॥ ८ हदते । जहदे । जहदिषे । हत्ता । हत्स्यते । हदताम् । अहदत ।
हदेत । हत्सीष्ट । अहत्त । जिहत्सते । जाहद्यते । जाहदीति । जाहत्ति । हादयति । अजीह-
दत् । हन्न: ) “रदाभ्याम्? इति नत्वम् । रभादयश्चत्वारोऽनुडात्ता अनुदात्तेतः । नन्दी तु
हदि विभाषानुदात्तेतमाह ॥ ९९८ ॥ 1
जिध्िदा अव्यक्ते शब्दे ॥ अयमुदात्त उदात्तेत्। ( श्वेदति । चिष्वेद । चिष्येदिथ ।
चिध्िदिव ) तासो नित्यानियृत्वाभावान्न भारद्राजनियम इत्युक्तम् । ८ ध्वेदिता । ष्वेदि.
घ्यति । श्वेद्तु। अश्सेदत् । श्सेदेत् । श्विद्यात् । अष्वेदीत् । चिक्षिविदिषति । चि्चेदिषति )
“रलो व्युपधात्? इति किन््वविकल्पः (चेध्वेत्ति । श्वेदयति । अचिष्विवदत् । द्िविदित्वा ।
वेदित्वा । श्ििण्णः ) “जीतः क्तः" इति वत्तमाने क्तः । “आदितश्च इति इडभावः, “रदा- `
भ्यामू्'इति निष्ठानत्वम् । ध्विण्णमनेन, ष्वेदितमनेन (प्रध्िण्णः । प्रश्छेदितः) “विभाषां
भावादिकर्मणोः", इतीड़विकल्पः । “निष्ठा शीङ्स्विदिमिदिष्िविदिष्टषः^इति सेटो निष्ठाया
अक्रित््वात् गुणः । जिश्ििदा स्नेहनमोहनयोरिति दिवादौ ॥ ९९९॥ |
स्कन्दिर् गतिशोषणयोः ॥ इतो मिहन्ता उदात्तेतोऽनुदात्तेतः ८ स्कन्दति । चस्कन्द ।
चस्कन्दिथ । चस्कन्थ । चस्कन्दिव) क्रादिनियमादिड् , थि भारद्राजनियमात् विकल्पः ।
(स्कन्ता । स्कन्त्स्यते ।स्कन्दतु। अस्कन्दतव । स्कन्देत् । स्कद्यात् ) “किदाशिषि, इति कि
स्वात् “अनिदिताम्” इति नरोपः । अस्कदत् । “इरितो वा? इति वाडिनलोपः। अजोभा-
ब (अस्कान्त्सीत्। अस्कान्ताम् । अस्कान्त्सुः) “वदबजः” इति व्रद्धिः, ्षरादौ “ज्ञो क्षि
इति सिज्खोपः। चिस्कन्त्सति। चनीस्कद्यते । ““नीग्वन्चु» इत्यादिना नीक् (चनीत्कन्ति। चनी-
स्कत्तः। चनीस्कदति । स्कन्दयति। अचस्कन्दत् ) गेहास्कन्दमास्ते । “विशिपति"» इत्यादिना
णुद । तृतीया प्श्ठतित्वाद्वा समासः । तेनैवोक्तत्वात् “नित्यवीप्सयोः” न द्विकेचनम् । भस-
मासे वीप्सायां ्रन्यवचनस्य द्विवेचनं नित्यत्वे क्रियावचनस्येति गेहंगेहमवस्कन्दं, गेहमव-
स्कन्दूमवस्कन्दमिति । क्रियाभेदे व्क्रापीष्यते इत्युक्तत्वात् गेहंगेहमवस्कयेत्याद्यपि भवति (`
यसन | श्रथमगणः । १९१
(विष्कन्ता विस्कन्ता) “वैः स्कन्देरनिष्टायाभ्” इति वा षत्वम् । अनिष्टायामिति पयदासे
नजिवयुक्तन्यायेन कृत्येवायं विकल्पः । तथा च वृत्तिकारेण पयुदासो व्याख्यातः, कृतश्चो
दाहृताः । निष्ठायां विस्कन्नः । “रदाभ्याम्? इति निष्ठानत्वम् ( परिष्कन्ता, परिस्कन्ता )
परेश्च” इति वा षत्वम् । प्रथग्योगकरणात् अनिष्ठायामिति नानुवक्तैतइति वृत्तिः, तेन परि
छकण्णः परिर्कन्न इति भवति । अत एव पयदासाभावात् ननिवयुक्तन्याथो नास्तीति
तिड्यपि भवत्येव विकल्पः । ८ परि्कन्दति, परिस्कन्दति ) इति । ( परिस्कन्दः ) “परि
स्कन्दः प्राच्यभरतेषु" इत्यषत्वम् । अस्य प्रयोगस्य प्राच्यभरतत्िषयत्वस् । स्कन्त्वा ।
प्रस्कन्द्य ) ““क्त्वि स्कन्दिस्यन्दोः” इति नलोपाभावः । उत्कन्दो नाम रोगः । “उदः
स्थास्तम्भोः” इत्यत्र [ रोगे चेति वक्तव्यम् ] इति वचनात्. स्कन्देः सकारस्य पूवेसवणे -
स्तकारो भवति ॥ ९६०॥
यभ विपरीतमेथुने ॥ विपरीतानुष्ठानइत्यधे इति सेत्रेयः । पुरुषकारे तु यभ विपरीतमेधुने
इति विपरीतयभनदईत्यथं इति । क्र चित्पश्यते यभ मेथुनदति (यभति । ययाम । येमतुः । ये-
मिथ । ययन्ध । येभिव ) कादिनियमान्नित्यमिर् । थि भारद्राजनियमात् विकल्पः ।
(यन्धा । यप्स्यति । यभतु । अयमत् । येत् । यभ्यात् । अयाप्सीत् । अयान्धाम् । यिय-
पसति । यायभ्यते । यायञ्धि । याभयति । अयोयभत् । यज्ध्वा । यम्यम् ) “पोरदुप
धात्, इति यत् । जमेत्येक इति मेत्रेयः । जम चेति धनपार्शाकटायनो । जप जभेति
शाकटायनः । तत्र जमेः पाठो न्यासपदमञ्जरीक्ृतोरनभिमतः, सति द्यस्मिन् “लुपसदचरजप
जभदहदशमञ्नपशां चः, “^“रधिमजोरचिः, इत्यादो जमजुभोतिवदमुमप्युपाददीयाताम् । किञ्च
जमेः पाठेनाप्यनिटा भाव्यत्वात्, रभिश्च मान्तेष्वथ मैथुने यभिस्ततस्तृतीयो कभिरेव ने
तरः” इति व्याघ्रभूतिवचनेनारि विरोधः स्यात् । तृतीयश्च यभिरेव, तत्र वृत्तो यमेत्युदाहर-
णात् । जम्भत इति गात्रविनामे गतः ॥ ९६१ ॥
णम प्रह्वत्वे शब्दे ॥ नमति । (ननाम । नेमतुः । नेमिथ । ननन्थ । नन्ता । नंस्यति ।
नमतु । अनमत् । नमेत् । नम्यात् । अनंसीत् । अनंसिष्टाम् ) । “यमरमनमाताम्ः इति
सगिटौ, परस्मेपदे ८ निनंसति । ननंम्यते। नंनमीति । मनन्ति । न॑नन्तः । नंनमति । नंन
न्वः, नन्नन्मः ) । ““म्बोश्चः” इति नत्वम् । ख़ अनंनन् । अनन्नताम्। “मो नो धातोःइति
पदान्ते नत्वम् ( नमयति । नामयति ) “ज्वलद्वखह्यलनमामनुपसर्गाद्वाः" इति मित्वविक
ल्पः । सोपसर्गांत्त अमन्तत्वान्नित्यमित्त्वम् (प्रणमयति) “उपसर्गादसमासेऽपिःइति णत्वम् ।
( अनीनमत् ) नमते दण्डः स्वयमेव । अनंस्त दण्डः स्वयमेव । “न दुहस्नुनमाम्?” इति
यक्चिणोनिषेधः ( नच्नः ) “नमिकम्पि” इति रः ( नेमिः ) भाषायां “धाजक्खगमिजनिन
मिभ्यः, इति किकिनोरन्यतरः । तस्य लिड्वद्धावादेत्वाभ्यासरोपौ भवतः । “अनुदात्तः?
इत्यनुनासिकलोपः । (प्रणत्य । प्रणम्य) “वा ल्यपि?इत्यनुनासिकरोपविकल्पः । नन् नमयति
नृनमो नाम कश्चित् “श्ुम्नादिषु च'इति पाठाण्णत्वाभावः । नमः । असुन् । नमस्यति देवा-
नू । पूजयतीत्यथेः । “नमोवरिवशित्रडः क्यच्?'इति क्यच् । नमसः पूजायामिति तत्र वृत्ति
(नमस्क्रत्य । नमस्कृत्वा ) “साश्षात्प्रश्तीनि च इति कृजो योगे पक्षे गतिसञ्ज्ञा, गतित्वे
“कुगति? इति समासः । “नमस्पुरसोगत्योः” इति विसजेनीयस्य सत्त्वं च । नमो देवेभ्यः ।
“न॒मः स्वस्तिस्वाहास्वधारेवषञ्योगाच्चःदइति नमो युक्ताच्चतुथीं । नाङुवेरल्मीकः । “फरूपा-
टिनमिः इत्य।दिना उप्रत्ययो नाकादेशश्च ( नका ) । “नप्तृनेष्ट्ः› इत्यादिना तृनि मकारस्य
पकारो निपात्यते । नक्षारावित्यादौ असम्बुद्धौ सर्वनामस्थाने “अप्तृन्” इत्यादिना
उपधादीधेः ॥ ९६२ ॥
गम्ल खुष्ट गतो ॥ गच्छति । “इषुगमियमां छः” इति छः । “छे च इति तुक् ।
८ जगाम । जग्मतुः । जगन्थ । जगमिथ । जग्मिव । जग्मिम ) दिर । थलि
१९२ धातुचृत्तो-- । [ गम््
भारद्राजनियमात् विकल्पः । डितोरजाद्योः “गमहन० इत्युपधालोपे तस्य ° द्विवेचनेऽचि?
इति स्थानिवत्त्वात् द्विवचनम् । ( गन्ता । गमिष्यति ) । ` “गमेरिट् परस्मेपदेषु» इति
सकारादेरि् ( गच्छतु । अगच्छत् । गच्छेत् । आश्िषि गम्यात् । अगमत् ) र्दित्वात्
अङ् । “गमहन” हत्यत्रानङति परयुंदासात् नोपधारोपः । ८ जिगमिषति ) । जिगमिष
त्वमिन्न देका लुक्षत्वात् परस्मैपदाभावे भाष्यवात्तिकयोः. सिद्धं तु गमेरात्मनेपदेन समान.
पदस्थस्येटः प्रतिषेधात् इति न्यासान्तरेण आत्मनेपदेन समानपदस्थस्य गमेः सकारादेरिण्नि-
वेधात् इडभाव इति । एवं जिगमिषितेत्यादौ कत्यपीट भवति । इदं भाष्यवात्तिकं चेति
आत्मनेपदे ऽपीण्निषेधे सिद्ध एवारभ्यमाणमर्थादन्यत्रेटं बोधयति । अत एव माष्यवत्तिकवि-
रोधात् “गमेरिट्” इत्यत्र परस्मेपदग्रहणं गम्युपलश्षणाथेम् । परस्मेपदेषु यो निदि इति पुर-
ष८(१)कारदशेनसुपेक्षय, बृ त्वयं पक्षः प्रतिक्षेपाथेमेव उपक्षिप्तः । यदाह तत्र हरदत्तः । न पुनरयं
पक्षः स्थापितो भाष्यवात्तिकविरोधादिति । कः पुनरत्र फलभेदः । उच्यते । सम्पूवेस्याक्मक-
स्य गमेः “समो गश्च", इत्यात्मनेपदित्वात् परस्मैपदेष्वदर्ञ नात् संजिगशमिषिते इल्यादौ
इण् न स्यात् , तथा जिगमिषां चक्र इत्यत्र भावकमेविषयस्य गमेः परस्मैपदे ष्वदशेनात् इण्न
ल्यात् । अथ मतं परस्मैपदेषु दष्ट एव गमिः उपसर्गादिवशेनात्रात्मनेपदेऽ(२)पीति इद्धविष्य-
तीति । तरस्य गमेः सर्वत्रे स्यात्, गंस्यते स विशेष इति भाष्यप्रयोगश्च विरुदधेयत । कर्थं
तर्खयात्मनेपदैन समानपदसूथस्येण्निषेधे जिगमिषितेवाचरति जिगमिषितीयत इति हरदत्ता-
` दथः । बहिरङ्गस्य आत्मनेपदस्य प्रतिषेधाभाव इति । अयं च प्रकारो ऽस्माभिः क्रमताबुपपा-
दितः । ( जङ्गम्यते ) “नित्यं कौटिल्ये गतौ इति गतिवचनत्वात् कौरिल्यणएव यङ्, “ु-
गतः", इत्यभ्यासस्य नुक्यनुस्वारपरसवर्णो ८ जङ्गमीति । जङ्कन्ति । जङ्तः ›) “भनुदात्तो-
पदेश ०" इत्यनुनासिकलोपः । ( जङ्गमति ) प्रङृतिग्रहणन्यायेन “गमहन? इत्युपधालोपः ।
(जङ्घन्मि । जङ्खन्वः) ““म्वोश्चइति नत्वम् । जङ्हीत्यत्रायुनासिकरोपे तस्य “असिद्धवदन्रा?
इत्यसिद्धत्वात् “अतो हेः” इति धग् न भवति । अत्र सुधाकरः । अनुदात्तोपदेशा यम्यादय
इति यम्यादैर्मणत्वेन निदशात् निदिष्टं यद्भणेन चेत्यनुनासिकलोपाभावमुक्त्वा यदा धातुपाठ
एव गणस्तदा भवितव्यमेव रोपेनेत्याह । “८हन्तेजः" इत्यत्र जहीत्युदाहरणे न्यासक्रारोऽपि
व्याख्यातवान् निदेशेन गणनिरदैशं नानुमन्यते । अत एव न्यासकारसुधाकरविरोधात् शवितपा
रपेत्यत्र यत्रोपदेशग्रहणमिति कं चित्पाटः स उपेक्ष्यः ( अजङ्गन् ) “मो नो धातोः" इति न-
त्वम् ८ गमयति । अजीगमत् भ्रामं देवदत्तं यज्ञदत्तः, रामायेति वा ) “गतिबुद्धि” इति
प्रयोज्यस्य कर्मत्वम्, अत्र ^गत्य्थेकमेणि"इति ग्रामात् द्वितीयाचतुरथ्यौ । ्रामश्चात्र गमेरेव
कमे, यतो ग्रामकमिकायां गतो प्रेष्यते ग्रामं गच्छतीति, प्रयोज्यस्तु ण्यन्तस्य कम॑ न गमे-
रिति न तत्र चतुर्थी भवति । अन्न कमणि खादयो “यन्ते कन्तंर्च कमणः'त्यभिधानात् प्रयो-
ज्ये भवन्ति । गम्यते ग्रामै देवदत्तः । गमयितन्य इत्यादि, अन्न छ्द्योगलक्षणा षष्टी “गत्य-
यकमेणि? इत्यत्र चतुथी चेति वक्तव्येति द्वितीयाग्रहणात् बाध्यते, यद्वा “कृत्यानाम्, इत्यत्र
योगविभागेन उभयप्राप्तौ कृत्ये षष्ठी नेत्युक्तत्वात् कर्वैवत् कर्मण्यपि षष्ठया नैव प्रसङ्ध । ्रामं
गन्ता गमयितेत्यादौ तु पुनद्वितीया्रहणादेव षष्ठया बाधः । अत्रानघ्वनीति पर्युदासात् अध्व-
वचनेभ्यो यथायोगं द्वितीयाषष्ठयावेव भवतः, अध्वाने गच्छति पन्थान गच्छति अध्वनो गन्ता
पथो गन्ता इति। अयं चानध्वनीति प्रतिषेध आस्थितप्रतिषेधरचायं विन्नेय इति ृत्ताुक्त-
त्वात् आस्थितिविषयः, आस्थितः प्रथममेव स्वीकृतः, तेन यदोत्पथेन पन्थानं गच्छति तदा
मामादिवत् द्वितीयाचतु््यो दवे अप्युदाहाय, द्वितीयया षष्ठया बाधेऽपि चे्टाग्हणं मनसा पाट-
( १) परिशेषकार इति २ पुण पाठः।
( २ ) पीड्मवतीति २ पु° पार ।
गम् | प्रथमगणः । १९३
। चित्रं गच्छतीत्यादौ ` चतुरथीनिवृत्त्यथम् । आगमयते माणवकः, कालं हरत न त्वरते इ-
त्यथः । [ आगमेः क्षमायामात्मनेपदं वक्तव्यम् ] इति ण्यन्तात्तङ्, क्षमा उपेक्षा, कार्ड -
रणमिति वृत्तिः । ण्यन्त एवायमत्रा्ं च वेत इति तस्योदाहरणम् , { सङ्गच्छते, ) “समो
गद्धच्छि"इत्यकमकात्त सङ्गमः तङ । (सञ्ञग्मे । सञ्जगमाते) “गमहनइत्युपधालोपः (सङ्ग -
श्ता। सङ्गस्यते । सङ्च्छताम् । समगच्छत । सङ्धच्छेत) आशिषि (संङ्गसीष्ट) लंडि (सम-
गत समगंस्त । समगंसाताम् ) “वा गम इति क्चराद्योर्िङसिचोरात्मनेपदविषये वा कित्त्वं,
तदा “अनुदात्तोपदेश” इत्यनुनासिकलोपः षरि, ““हस्वादङ्त्» इति सिज्खोपः । न चास्मात्
पूम् “अतो रोपः"इत्यलखोपस्य प्रसङ्गः, आद्धेधातुकोपदेशे ऽनकारान्तत्वात् “असिद्ध-
वदन्राः इत्यनुनासिकलोपस्यासिद्धत्वाद्रा, सर्वत्र गमेरात्मनेपदेन समानपदस्थत्वात् सका -
रादेरिडभावः(सन्जिग॑सते) अच्र “अज्ज न०"इति दीर्घा न भवति, आदेश्चस्य गमेग्रंहणात् ।
यत्त॒ तरद्धिण्यां दीरध्रद्शनं, तद्रमेदीधं इगिङ्ग्रहणमग्रहणे द्यनादेशस्यापि दीषेत्वप्रसङ्गात् इति
वाक्तिकविरोधादुपेक्ष्यं, (गम्यम् ) "पोरदु पधातःइति यत् । सुतङ्गमो नाम करिचत् । “गमश्च''इति
सुप्युपपदे सत्तायां खच् । “अरुद्विषदजन्तस्य' इति मुम् । सुतङ्गमेन निरवरत्ः सोतद्गमिः । “बु-
ज्छणकठजिरसेनिटेनण्ययफकफिनिन्यककूटको ऽरोहणक्लाशवश्येकुमुदकाशतृणप्ेक्ाश्मसखिसं-
काशबलपक्चषकणेमुतङ्गमप्रगदिन्वराहकुमुदा दिभ्यः" । इति यथासंख्यात् सुतङ्गमादेचातुरथिक-
इञ्.। (अन्तगः) “अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु डः इति ॐन्तादिषु गमेडेः क्मसूपपदेषु,
डिततवसामर्थ्यादभत्वेऽपि टिखोपः । एवमत्यन्तग इत्युदाहायेम् । (सवेत्रगः । पन्नगः) । [स-
वेत्रपन्नयोरुपसंख्यानम् ] इति डः । उरसा गच्छतीत्युरगः । “उरसो खोपश्चः इति उप्रत्ययः,
उरसः सलोपश्च । ( सुखेन गच्छतीति सुगः । दुगेः ) । “सुदुरोरधिकरणे इति `डः । अत्र
न्यासे वासरूपविधिना ल्युडित्युक्तम् । तदयुक्तम् । [क्तल्युद् ठमुनखलथंषु वासरूपविधेः प्रति-
वेधः] इत्युक्तत्वात् । अधिकरणादन्यत्र सुगम इति खलेव भवति । निगेच्छन्त्यत्रेति निर्गो
देशः । “नगो देशे” इति डः, देशादन्यत्र निगेमनमिति ल्युट् भवति । (ग्रामगः) । [ डोऽ-
न्यत्रापि इश्यत ] इति डः । मितं गच्छतीति मितङ्गमो हस्ती, खचूप्रकरणे [ गमेः सुष्युपसं-
ख्यानम् ] इति खच् । ८ विहङ्गमः ) । “विहायसो विहश्च, इति खचि विहायसश्च विहा-
देशे खुमागमः। ( विहङ्गः ) । [खश्च डिद्धा वक्तव्य] इति खचो डत््वाद्धिकोपः, ८ विहगः ) 1
«ड च विहायसो विहादेशे” इति विहादेश्षः । अस्मादेवायुवादात्.'डोऽन्यत्रापि दश्यत इति
वा डः । ८ गासुकः ) । “लषपत > "इत्यादिना उकन् । ( गत्वरः ) । "गत्वरश्च", इति करपि
अनुनासिकरोपो निपात्यते । ( गत्वरी ) । “खिइ्ढाणन्? . इत्यादिना डीप् । ( जग्मिः ) ।
«भाषायां धान्क्रखगमि"” इति किङकिनोरन्यतरत्मिन् उपधारोपः, छिङ्द्धावात् ह्विवे चनम् ।
( जगत् ) । “टतिगमिज॒होतीना दवे च” इति को द्विवेचनमू “गमः क्रो इत्यनुनासिकरो.
पः, खियां-“बत्तमाने पृषद् ब्रहन्महत्जगत्सरसां शतृवच्चः इति शातृवद्धावानूडीष् । उत्सा-
दिषु जगतीति पाठात् जगत्या अपत्यादिषु जागतम् । “उत्सादिभ्योऽन्? इति प्राग्दीञ्यतो-
न् प्रत्ययः । जगत इदं जागतमित्यन्न अचामा दिरचो वृद्धया उपधारक्षणा ब्रद्धिर्बाध्यते इति
वृत्तिः । जगत्येव जागतं छन्दः । छन्दसः प्रत्ययविधाने [ नघुंसके स्वाथेडपसंख्यानम् ]
इत्यञ् । ( अध्वगत् । किङ्गत् ) । “अन्येभ्योऽपि इश्यते इति क्रिपि अनुनासिकलोपः ।
अग्रे गच्छत्यग्रेगूः । “ऊङ् गमादीनाम्” इति को. अनुनासिकलोपे अकारस्योकारः, अथं च
धातोरुकारदइति अग्रेग्वावित्यादाबुवड्यदेशे प्र्षे “भोः सुपि” इति यण् । “तत्पुरूषः कति?
इत्यलुक् । ( गमी ) । “गमेरिन्? इति “भविष्यति गम्यादयः, इति भविष्यदथं च ।
( आगामी ) । आङि च णिदिति णित्त्वात् ्रृद्धिः । अयमपि गम्यादिपात् भविष्यति,
अयं बाहुलकात् केवखादपीति गामीत्यपि भवति । ( ग्रामगमी । ग्रामगामी ) । भितादिषु
गमिगामीत्यादिना तत्पुरूषः । “अकेनोभ विष्यदाधमण्येयोः? . इति श्द्योगलक्षणां ष्टी
१७ माध
१९४ ` धातुचृत्तो- | [गम्
बाधित्वा एत्योर्यागे द्वितीया । (गमः) । “्रहवृहनिश्चिगमश्च” इति भावे करि च कारके-
अप्रत्ययः । एकादेन गम्यतदत्येकाहगमः । “अश्वस्येकाहगमः” इति निपातनादप । अन्य-
थात्र “परिमाणाख्यायां सवभ्यः इति परिमाणस्य गम्यमानत्वात् घन् स्यात् । अत्र सरवै्र-
- हणमजपोर्बाधनाथ मित्युक्तम् । (निगमः) “गोचर ०” आदिना करणाधि करणयोर्धः । (गत्वा)
“अनुदात्तोपदेश ०” इत्यादिना अनुनासिकलोपः। ( आगम्य । आगत्य ) । “वा स्यपि, इति
अनुनासिकलोपविकल्पः । ( गतम् ) । “क्तोऽधिकरणे च, इति कत्त कमेभावाधिकरणेषु क्तः।
( ग्रामगतः ) । '“द्वितीयाश्चित०*, इति तत्पुरुषः । गतं च तत्प्रत्यागतच्च गतप्रत्यागतम् ।
[ कतापक्रतादीनासुपसखंख्यानम् ] इति तत्पुरुषः गतमेव तत्कारुं गतप्रत्याममनेन गतप्रत्याग
तसुच्यते । ८ गन्तुः(१) । “तनिगमि?” इत्यादिना तुन् । (गान्त्रम् ) “श्रस्जिगमिनमिहनि
विर्यशां बुद्धिश्च", इति टरूनि बरद्धिः । गन्त्री कम्बलिवाद्यं शकटम् । बाहुरकात् बृद्धयभावः ।
तृतृचा वित्यादिना सन्क्तायां तृकचोरन्यतरो वा । कम्बलः साखा तद्योगान्मत्वर्थीयेनिना कम्ब
किनो बलीवदां उच्यन्ते । तथा च रभसः-श्रवारेऽप्युत्तरासङ्े साखरायामपि कम्बः, इति ।
(गात्रम् ) । “गमेरा च” इति ूनि मकारस्याकारः, (चुगात्री । सुगात्रा) । “स्वाङ्गाच्चो
पसजनात्?, इत्यत्र अङ्गगात्रकण्डेभ्य इति पक्षे ङीष । (गोः) । “गमेः” इति डप्रत्यये डि
त्वात् टिलोपः । “गोतो णित्, इति सर्वनामस्थानस्य णित्त्वात् वृद्धिः । अमू्शसोस्तु “ओ
तोऽमूशसोः"” इति पूवे परयोराकारे गां गां इति, “तस्माच्छसो नः पुंसि, इत्यत्र तच्छब्देन
प्रथमयोः पू्सवर्णदीधेस्य परामशेना दिह नत्वं न मवति ) ङसिड्सोस्तु “ङसिङसोश्च, इति
ङसो रेडश्च पूेरूपे गोरिति, (गवां समूहो गव्या । गोत्रा) “खलगोरथात् इति यः, “इनित्र-
कठ्यचश्चः, इति यथा संख्याञ्जस्यभावात् , खीलिङ्गौ, यकारादौ प्रत्यये “वान्तो यि» इत्यवा
देश्षः । (गोत्रोऽस्यास्तीति गोच्रिकः,) “एकगोपूर्ाट्रम् नित्यम्” इति मत्वर्थे टज् । (गोमी)
“ज्योत्स्नातमिस्राश्द्धिणोजेस्विन्नूजैस्वलरगो मिन्मलिनमरीमसाः” इति मत्वथं मिनिप्रत्यये
निपात्यते । गोविकारोऽवयवो वा ग्यम् । “गोपयसोयैत् इति षष्ठयन्तात् विकारावयव-
योय॑त् । ( गोः पुरीषं गोमयम् ) । गोः पुरीषे मयट्, ( गवे हितं गव्यम् ) । उगवादिभ्यो
यत्+ इति प्राक् क्रीतीयो यत्। गोनिमित्तं संयोग उत्पातो वा गव्यः । प्राणिनां जभर्थ अ-
सुभस्य वा सूचको महाभूतविकार उत्पातः । गोब्यचोसंख्यापरिमाणाश्वादेर्थत्+ इति यत् ।
गोशब्दात्संख्याश्वादिवजितात् व्यचश्च तस्य निमित्तं संयोग उत्पातो वेति विषये यदिति
सृत्राथेः । ( गोरिदं गव्यम् ) । [ “सवेच्र गोरजादिप्रत्यये यद्रक्तव्यः, ] इति प्रारदीन्यतीये
वाथं यत् । एवं च तत्र तत्राथ सूत्रेण यद्विधानं प्रपञ्चाथेम् । दाराश्च गावश्च दारगवम् । द्र-
्द्रात् “अचतुर०१.इत्यादावचि निपातितः । अनुगवं शकटम् । गौ्यथा आयतं तथायतमित्य-
थैः । “अनुगवमायामः, इति अनुगुशब्दादचि निपात्यते । इह आयाम इति अर्ञंजाद्यजन्तः,
तटति वत्तेते । अयुगुशब्दश्चायं श्यस्य चायामः इति अव्ययीभावः, अनुयैस्यायामवाची
तेनान्यस्यायामवतो लक्षणभूतेन समस्यतइति सृत्राथः। इह गोरायामः शाकटायामस्य
लक्षणं भवति । (आगवीनः) । गवा भूतो य आगतः । यः प्रत्यपेणात् कमं करोति स एवमु
च्यते । आगवीन इति आगुशब्दात् कारिणि खप्रत्यये निपात्यते । आगुदादश्च “आङ्मर्या
दाभिविध्यो” इति ङो मर्यादावचनस्य पञ्चम्यन्तेन गोशब्देन गोप्रत्यपेणे वत्तेमानेनाग्यः
यीभावे पञ्चमी, “आङ् मर्यादावचने? इति आडः कर्मप्रवचनोयत्पे तद्यक्तत्वात् “पञ्चम्यपाङ-
परिसिः", इति विधीयते, गोः पश्चात् अचुगु, “अव्यये विभक्ति, इत्यादिना पश्चादथैऽग्ययी
भावः । अनुरवरं पर्याघं गन्तुं शीरखमस्य अनुगवीनो. गोपालकः । “अचुगवरूं गामि? इति
क्रियाविशेषणाद् द्वितीयान्तादरुङ्गामीत्यथं खः. तिष्ठन्ति गावो यस्मिन् काले दोहनाय स
( 9.) गन्तासीर्यधिक्स् २. पुर ।
मम् ] प्रथमगणः । १९५
कांरर्तिष्ठद्गु । वहन्ति आगच्छन्ति गावो दोहनाय यस्मिन् स काः वहदृगु । श्रयन्ति य~
स्मिन्काले गोदोहनाय स कारः श्रयद् गु! इति । आयन्ति यस्मिन् काटे दोहनाय स कालः
अयदूशु इति । ^तिष्ठद्गुप्रश्तीनि चः इति अव्ययीभावे निपात्यते । (परमगवः) । “सन्मह-
स्परम०* इति तत्पुरूषे “गोरतद्धितलुकि इति च् । टित्वात् ख्यां परमगवी । अतद्धित-
लुकीति वचनात् पञ्चभिर्गोभिः कीतः पञ्गुरित्यत्र यच् न भवति । अत्र हि “आर्हादगोपु-
च्छसंख्यापरिणाय्ञ्क्” इति गोपुच्छादिव्यतिरिक्तात् प्रातिपदिकात् यथायथं समथेयुक्तात्
आर्हीयेष्वर्थेषु विहितस्य ठकः “अध्यर्ध पूर्वद्विगोटलैगसंज्ञाथाम्” इति लुक् क्रियते, द्विगुत्वं
च ““तद्धितार्थात्तरपद्० इति समासे “संख्यापूर्वं द्विगुः” इति द्विगोश्च “द्विगुश्च, इति त-
तपुरुषत्वात् अस्ति टचः प्रसङ्गः, पञ्चगवधन इत्यत्र पञ्च गावो धनमस्येति त्रिपदे बहु बीहौ
“तद्धितार्थोत्तरपद्”” इति पूवेयोः समासे संख्या पूवेत्वेन द्विगुत्वात् तत्पुरुषत्ये टच् । पञ्चानां
गवां समाहारः पञ्चगवम् । “तद्धिता” इति समासे पूववत् द्विगुतत्पुरषयोश्च टच् , अत्र समा-
सार्थादुत्तरपदादद्रत एव समासे समासान्ता इति अकारान्तोत्तरषदद्विगुत्वात् [ आकारान्तो-
त्तरपदो द्विगुः खियां भाष्यत ] इति प्रक्षस्य सखीत्वस्य [पात्रादिभ्यः प्रतिषेध] इति निषेघः।
(चित्रा गावो यस्य चित्रगुः) “गोखियोरूपसजेनस्यः, इति उपसजेनगोराब्दान्तप्रातिपदिक-
स्वात् हस्वः, अत्र "गोः पूवेत्वणितत्वात्वस्वरेषुः?इति स्थानिवत्त्वनिषेधात् न गोतो णित्वम् ।
ननु तत्कारूव्यावृ च्यर्थाद् गोत इति तपरकरणादेव न भविष्यति, अस्त्वन्न परिहारः चिच्रगो चि-
` ज्रगव इत्यत्र सम्बुद्धौ “जसि च» इ ति गुणे विकृतं गोरूपमिति स्याण्णित्त्वं, नन्वेवमनत्राप्यनेन
निषेधेन स्थानिवत्तवज्तमेव णित्त्वं निवार्यतां नतु स्वाश्रयमपीति गोरूपस्याव्याहतत्वात् त-
दाश्रयं णिरवं स्यादेव, नेष दोषः । यदत्र गोरूपस्य राश्षणिकत्वाल्लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाष-
या तदपि न भविष्यति । वृत्तो तु गोत इति षष्टयन्तमाधित्य गोशब्दार्थसम्बन्धिसवेनामस्था-
नं णिदिति व्याख्यातमन्र मते न त्रापि णित्त्वप्रसङ्कः । यदत्र सवेनामस्थानं तदन्यपदाथै-
स्य, सम्बन्धिनो गोशब्दा्थैस्य, तषरकरणं त्वोकारान्तोपलक्षणार्थ, वणनिदंशेषु प्रसिद्धत्वात्,
तेन द्योशब्दस्यापि णित्नर्थं भवति, अपरे तु ओत इति परन्तीति चोक्तं वृत्तौ । ८ गोऽयम्
गोयम् ) । “स्वेन्र विभाषा गोः” इति छन्दसि भाषायां चाति परे वा प्रकृतिभावः ।
अन्यदा “एङः पदान्तादति? इति पूवैत्वम् । ( गवाग्रम् ) । “अवड सूफोटायनेस्य,, इति
अवादेशः, अयं च व्यवस्थितविभाषात्वात् गवाक्षमित्यत्न नित्यः, चिच्ररवग्रमित्यत्न “गोः
` पूर्व"इति स्थानिवतत्वनिपेधान्न प्रकृतिभावादि । (गवाश्वम् । गवाविकम् । गवेडकम् ) । अत्र
“+गवाश्वप्रभ्तीनि चः, इति समाहार एव दरन्द्रः, अयं च नियतो गवाश्वप्रश्ठतिषु यथोच्चारितं
रन्द्र ब्ृत्तमिति वृत्तादुक्तत्वात्. अवङभाव इति । “विभाषा वृ ०५ इत्यादिना पञु्धन्द्रं विभा-
चैव तेन गोश्वं गोश्वा इत्यादि । (गङ्गा) "गन् गम्यादेः» इति गन् प्रत्ययः । ८ गङ्गाया अ.
पत्यं गाङ्गेयः ) । “जञा दिभ्यश्च इत्यत्र चक्रारेणाक्ृतिगणत्वद्योतनाहृक् । तिकादिपाद्-
पत्येति पिनि गाङ्गायनिरित्यपि भवति । (सपति । ससप॑ं । सखपतुः। ससपिथ । सख्पिव)
क्रादिनियमादिद् । (खा । सक्ष । सप्स्यंति । खण्स्यति) 1 “अनुदात्तस्य चढुंपधस्यान्यत-
रस्याम्› इति।श्चरूदावकिंति प्रत्यये पक्ने मित््वादंन्त्यादचः परेऽमागमे यणादेशः ) अन्यदा
गुणः । ( सपेतु । असत् । सपंत्। आरिषि ष्यात् । अष्ूपत्। अख्पताम् ) । रदित्वा-
दङ् । सिखप्सति । ““हरन्ताच्च' इति सनः कित्वान्न गुणो नाण्यमागमः । सरीखप्यते ।
"'रीगृत्वतः” इति रीक् । ( सरीख पीति । सरीससि । सरीखसि .) । प्रकृतिग्रहणन्यायेन “अ-
जुदात्त०” इति अमागमः, । ( सरीपः ) । पचाद्यचि “यज्ञोचि च इति यङो लुकि “न
धातुखोपः'” इति रघूपधगुणाभावः, यङ्खगन्तात् इगुपधलक्षणः को वा । ( सप॑यति । असस-
पैत्। असीखपत् ) । “उत्? वा । ( ख्यः ) । “क्दुपधाच्च" इति क्यप् । ( सपः ) ।
पचादित्वादच् । ( खा । यष्ठः ) । पीेन खप्तुं शीरूमस्येति पीठसर्पी, णिनिः “सुप्यजातौ”
१९६ ` धातुब्त्तौ- [ यम्
इति (पीटसपिण इमे पेठस्पा) “इनण्यनपत्ये इति प्रकृतिभावं बाधित्वा. “नान्तस्य टिलोपे
पीटसपि', इत्यदिना टिलोपः । (सिः) । “अचिदुचिहुखपिच्छादिच्छरदिभ्य इसि" इतीस्.
प्रत्ययः । ( प्रियसप्पिष्कः ) उरःप्रश्रतित्वात् नित्यं कप् । “इणः षः, इति अपदाद्योः कुष्वो-
विसजेनीयस्य षत्वम् । ( खप्रः ) । “चेन्द्र” इत्यादिना रक् ॥ ९६३ ॥
यम उपरमे ॥ ।अत्र मत्रेयः-उदित्त्वमस्य केचिदिच्छन्तीति । यच्छति । “षुगमिय-
माम्” इति छः शिति ( ययाम । येमतुः । ययन्थ । येमिथ । यन्ता । यंस्यति । यच्छतु ।
अयच्छत् । यच्छेत् । आशिषि यम्यात् । अयंसीत्.) ^“यमरम०"» इति सगिटौ ( धि्॑सति ।
यंयम्यते । यंयन्ति । य॑ंयन्तः । यमयति । उग्यीयमत् ) भोजयतीत्यथैः । अमन्तत्वात् मि-
त्वम् । भस्य च ^“यमोपरखिषणे” इति परखिषणादन्यत्र मित्त्वनिषेधात् आयामयते आया -
मयतीति भवति । “न पाद्म्या?” इत्यत्रायामग्रहणेन “अणावकमेकात्,, इति कर््रमिप्रायप्रा-
षस्य परस्मेपदस्य निषेध इति यथायोगमत्रात्मनेपदपरस्मेपदे मवतः (आयच्छते) दीर्घो भवति,
ज्याप्रियतदति वाथः। आयच्छते स्वरूपाणि द्राघयति व्यापारयति वेत्यथ: । “आङो यमहनः»
इति अकमेकात् [स्वाङ्क्मकाच्चेति वक्तव्यम् ] इति अकमेकात्स्वाङ्क्मैकाचाङ्पूरवा दस्मात्त-
ङ । इह स्वमङ्ग स्वाङ़ं न तु अद्रवन्मृत्तिमदित्यादिना रक्षितं पारिभाषिकमिति देवदत्तस्य पा-
णिमांयच्छतीत्यत्र न भवति । उपयच्छते कन्यां; परिणधतीत्यथैः । #उपाद्यमः स्वकरणे# इति
तङ् । अत्र भाष्यम् , इह कस्मान्न भवति स्वं शटकं तमुपयच्छति, अयं यदा स्वं करोति तदा
भवितव्यमेव । अत्र वृत्तिकारशिवस्वामिभ्यामिदं भाष्योक्तमस्वस्य स्वत्वेन करणं प्रतिद्धिव- .
शातपा णिग्रहणविषयउपसंहतम्(१)। केयटे तु निष्पादनलक्षणोऽत्र करोत्यर्थो गृह्यते इति, सा-
मान्येनापि वात्तिककारेण पाणिग्रहणविशिष्ट स्वकरणं शिवस्वा मिजयादित्यावृ चतुः । प्रसिद्ध-
त्वादुपायंस्त नतीरित्यादिप्रयोगस्तु साधम्यांत्। भाष्यकारस्तु स्वकरणमात्रे विशिष्टे स्थित इ-
त्युक्तं, भ्टिकाग्येःच शाख्राण्युपायंस्त जित्वराणोति सामान्येन प्रयुज्यते । संयच्छते बीहीन्
उपयच्छते भारम् । आयच्छते वचम् । “समुदाङ्भ्यो यमो मन्थःइति समादिभ्यो यमेरूतङ ।
यदा तु कत्रैभिप्रायत्वमुपपदेन प्रतीयते तदा “विभाषोपपदेन प्रतीयमानः” इति स्वान् ब्रीहीन्
संयच्छतीत्यपि । इहाो ग्रहणमस्वाङ्कमेकाथम् । स्वाङ्कमेकात् ““अंजो यमहनः” इत्येवः
सिद्धम् । अग्रन्थदइति वचनात् उद्यच्छति चिकित्सां वैद्य इति अत्र परस्मेपदमेव, विचिकि-
त्सामधिगन्तुमुद्यमं करोतीत्यथेः। यदायं यमिगेन्धने वत॑ते गन्धनं सूचनं परेण प्रछा्यमा- `
नस्य आविष्करणं तदा “यमो गन्धने” इत्यात्मनेपदम् । परस्मेपदस्य सिचः करित्वादनुनासि-
कलोपः । (उदायत । उदायसा तामित्यादि । ) क्लि सिज्लोपः । उपयमनाथैत्वे तु “विभा-
घोपयमने इति तङ् । तङ्परस्य यमेः सिचः कित्त्वविकल्पनात् उपायत कन्याम्, उपायंस्त
कन्यामित्युभये भवति । उपयमनमिह दारकमे ( यम्यम् ) “गदमद्” इत्यादिना यत् ।
उपखष्टात्त ण्यति विनियाम्यमिति । त्वया नियम्या इति प्रयोगः नियमशञब्दात् करोतीति
णौ यति द्रष्टव्यः । धातोर्णौ “यमोपसिेषणे” इति मित्वनिषेधात् वृद्धया भाव्यम् । (वाचं-
यमः) । “वाचि यमो बतेइति खच् । “वाच॑ंयमपुरन्दरौ च, इति निपातनादलुक् । (संयमः ।
संयामः ) “यमस्समुपनिविषु च, पक्षेऽच्, तद्भावे घन् । एवं संमुपनिविभ्योप्युदाहायम् ।
(संयत् ) सम्पदादित्वात् “अन्येभ्योऽपि दश्यते इति वा क्रिपि “गमः को, इत्यत्र [गमा
दीनामिति' वक्तव्यम् ] इति उक्तत्वात्. अनुनासिकरोपे तुक् । ८ यच्छतीति यमः ) अच् (या-
म्यम् ) प्राग्दीव्यतीयेष्वथ॑षु [यमेश्वेति वक्तव्यम् ] इति ण्यः (युना) “अजियमिशीङ्भ्यश्च
इति उनन् प्रत्ययः । न्त्रम् । “गुष्टजी?” इत्यादीना त्रः प्रत्ययः ॥ ९६४॥
तप सन्तापे । ( तपति । ततापः । तेपिथ । ततप्थ । तक्ता । त्स्यति। तपतु । अतपत ।
म
(१) स्कृतमिति पाठः।
"क
ततष् ] ्रथमगणः । ` १९.ॐ
तपेत् । तप्यात् । अताण्सीत् । अताक्षाम् ) “क्षरो अलि" इति सिज्लोषः । ८ तितप्सति ।
.त्तातप्यते । तातसि । तापयति । अतीतपत् ) । चौरं सन्ताप्रयतीत्यत्र “रुजार्थानां ; भाववचना-
नामज्वरेः” इति कमणि षष्टी न भवति तत्राज्वरिसन्ताप्योरिति निषेधात् । ( उत्तपते, वित-
` परते) । ““उद्धिभ्यां तपः" इत्यकर्मैकात्स्वाङ्गकमेकाच्च तङ । अकर्मकत्वं भासना्थैत्वेन । यदा-
अयमस्वाङ्गकमकसर्तदोत्तपति सुवर्णमित्येव भवति । तप्यते तपस्तापसः । अतश्च तपस्तापसः
“तपरुतपःकर्मकल्येवः, इति तपःकर्मकस्य तपेः कन्तुः कर्मवद्धावादात्मनेपदम् । अत्र तपेरजे-
नमधे इति तापशस्तत्र कर्ता, यत्रासो कर्मोपवासादीनि तपांसि तापसं सन्तपन्तीति तत्र त-
िहुःखानुभावनाथं इति क्मैणस्तपसो व्यापारो दुःखजननमिति क्रियामेदाद्वियथमेतत् ।
एवकारः सूत्रे च सवेवाक्यानां सावधारणाथत्वादथंप्राक्तस्येवावधारणस्यानुवादकः। ८५४५ “त~
पोऽलुतापे च०११इति चकारेण कमैकरैरि चिणो निषेधात्सिच् । अत्रानुतापग्रहणसूय कर्मकत्रेत्वा -
दन्तं पापेन कममणेत्यत्रापि चिण्न भवति, अनुतापादन्यत्रोद्ता पि सुवणं सुवणेकारेणेति भवित-
उयमेव चिणा(तप्यम् ) “पोरदुपधात्” इति यत् । (रुकाटन्तप आदित्यः) “असूयेलकाटयोटेलि -
तपोः" इति यथासंख्यात् लके कमेण्युपपदे तेः खशि सुम् (शचन्तपः) “सन्ताय शतदः”
इत्यादिना खचि पूर्वपदस्य मुमागमः (द्विषन्तपः । परन्तपः) “द्विषत्परयोस्तापेः इति खचि
णिलोपे “खचि हस्वः” इति हस्वः । द्विषतस्तकारस्य सुमि संयोगान्तलोपः । अत्र द्विषत्परयो -
रिति दितकारनिदंशात्तकारान्तएव द्विषच्छब्दडपपदेऽयं प्रत्ययः, न तु लिङ्गविशिष्टपरिभाषया
द्विषतीशन्दडपपदइति कर्मण्यणि द्विषतीतापदति भवति । तथा तापेरिति ण्यन्तस्य प्रहणा-
त्केवखादप्यणेव भवति । असंज्ञायां द्विषत्ताप इति, संज्ञायां त॒ “सज्ज्ायां तृचृजि" इत्या-
दिना खजुक्तः ¦ तपः असुन् । तपश्चरति तपस्यति । कर्मणो रोमन्थतपोभ्यां वतिचरोः*
इति रोमन्थतपोभ्यां कमेभ्यां -यथासंए्यं वत्तिचरोरथेयोः क्यङ्ति क्यङ् । कमेण इति प्रत्ये-
कसम्बन्धायेश्षमेकलत्वम् । ! “तपसः परस्मैपदं च" इति परस्मेपदम् । ( तपस्या ) क्यङ्न्त-
त्वात् “अ प्रत्ययात्,” इति खियामकारः । तपः शीरमस्य तापसः । “छत्रादिभ्यो णः,» इति
णः । अच्र णेऽण्कृतं कार्य भवतीति प्रागेवोक्तं, तेन तापसीत्यत्र डीप् भवति । { तपस्वी ) ।
^तपः सह्राभ्यां विनीनी, इति मलत्वथं विनः । अत्रैवाथं “अण्च” इत्यणि तापसः, तप-
स्वीत्यत्र “तसौ मत्वर्थ, तकारान्तं सकारान्तं च मत्वं प्रत्यये भमिति भसन्तयाऽऽकडारी-
ययाऽनेवकाशया ““स्वादिष्वसर्वनामस्थाने”, इति पदसन्क्ञाया बाधात् “ससज्षोरः'” इति
रुत्वं न भवति । (तापः) । घन. । सन्तापाय प्रभवति सान्तापिको रोगः । “तस्मे प्रभवति
सन्तापादिभ्यः", इति चतु्यन्तात्सन्तापशब्दात्प्रभवत्यथ ठन् । ( निष्टपति । निष्टपतम् )
“निसस्तपतावनासेवने” इति षत्वम् , आसेवनं पौनः पुन्यं ततोऽन्यदनासेवनम् । अयमेवं
दिवादौ दाहे चुरादौ॥ ९६९ ॥ | ।
त्यज हानौ ॥ ( त्यजति । तत्याज । तत्यजतुः । तत्यजिथ । तत्यक्थ । तत्यजिव । त्य-
क्ता । त्यक्ष्यति । त्यजतु । अत्यजत् । त्यजेत् । त्यज्यात् । अत्याक्षीत् । अत्याक्ताम् । ति-
त्यजिषति । तात्यज्यते । तात्यक्ति । त्याजयति । अतित्यजत् ) त्यागशीरस्त्यागी । संप्र
चादिल्वात् धिनुण् । “चजोः कु षिण्ण्यतोः"* इति कत्वम् । त्याज्यमित्यन्न ण्यति प्रतिषेधे
[ स्यजेरुपसंश्यानम् ] इति कुत्वाभावः । ( त्यद् ) “त्यजियजितनिभ्यो डित्” इत्यदिप्रत्यये
उिन्तवाद्धिरोपः । (स्यः) “त्यदादीनामः, इति त्यदाद्यथेविभक्तिनिमित्तनिबन्धनेऽन्त्यस्यात्वे
पररूपे च त्यदादीनामित्यधिकारे “तदोः सः सावनन्त्ययोः" इति तकारस्य सकारः । (त्यौ
त्ये) इत्यादौ सर्वनामकार्यं पूर्ववत् । अत्वादिस्त्यदादिप्राधान्येपीष्यतदति परमस्य इत्यादि
भवति, अप्राधान्ये तु अतित्यदित्यादि । त्यस्येदं त्यदीयम् । “त्यदादीनि च" इति वृद्धत्वात्
“वृद्धाच्छः,” इतिं छः । त्यस्यापत्यं त्यादायनिः । “उदीचां वृद्धादगोत्रात्, इति फिन् , अ-
गोत्रप्रत्ययान्तादृबृद्धादपत्ये फिलदीचां मतेनेति सूत्राथेः । स्यश्च देवदत्तश्च त्यौ । ^त्यद्। दीनि
.१९८ । धातुवृत्तो- : {ब्ज
सरवे नित्यम्" इति त्यद्ः शेषः.। स च स्यश्च तावित्यन्र त्यदादीनां यत्परं तच्छष्यतदति वा
परस्य तदः शेषः च्ियां “त्यदादीनामः” इति विभक्तावत्वे रापि “हर्ड्याभ्यः" इति सुपो
रोपे स्या इति भवति । सन्निपातपरिभाषा “न यासयोः” इति निर्दैशालिङ्गाद नित्यत्वन्ताप-
नान्न भवति । अयं ण्यन्तो द्विकर्मक इति सुधाकरादिमतेन नाथताबुक्तं, €यते च प्रयोगः,
^“त्याजितेः फलमुत्खानेः,, ““पूषोष्मणा त्याजितमात्रभावः”” इत्यादि । “अकथितं च» इत्यत्र
गौः! पयस्त्यजति गवा पयस्त्याजयतोति प्रयुन्जानयोः केयटहरदत्तयोः प्रयोज्यस्य करमैत्व-
मनभिमतम् ॥ ९६६ ॥ |
षञ्ज सध ॥ (सजति) ““दंशसज्ञस्वञ्ज"” इत्यनुनासिकलोपः । (ससनज्न । ससज्ञतुः । सस.
ङक्थ । ससल्ञिथ । ससज्ञिव ) । “असंयोगादिद् कित्, इति कित्वनिषेधात् “अनिदिताम्”
इत्युपधारोपो न मवति । (सङा । सद्ुयति । सजतु । असजत् । सजेत् ) आशिषि कित्वा-
दुपधारोपे € सन्यात् । असाह्भीत.। असाडूनम् ) “वदब्रज०” इति बृद्धिः । तत्र हल्ग्रहणं
हल्समुदायगप्रतिपत्य्थ, (सिखह्ःति) “स्तोतिण्योरेव” इत्यषत्वम् । (अभिषजति) । “उपस-
गात" इति षत्वम् । अभ्यषजदित्यादौ तु “प्राक् सितादड्न्यवायेऽपिः, इति षत्वम् , अभि-
षिषड्कुतीत्यनत्र “स्तौतिण्योरेव इति नियमं बाधित्वा “स्थादिष्वभ्यासेन चः, इत्यादीना
परस्य षत्वं, पूवस्य तु “उपसर्गात्” इत्यनेनेव सिद्धम् । अङ्कुलो संगोऽल्याः अङ्कुकिषङ्गा य-
वागूः । “समासेऽङ्कुलेः इति षत्वम् । ८ अभिषजति ) “उपसर्गा” इति षत्वम् ८ प्रासङ्खं
वहति, प्रासङ्गयः ) “तद्वहति रथयुगप्रासङ्गम्?” इति द्वितीयान्तात् बहतीत्ये यत् । प्रासङ्धो
युगाद्यासङ्गः । (निषङ्गः) । “नौ सज्जेन", इति घन् प्रत्ययः । चित्त्वात् कुत्वम् । (सक्थ)
'“असिसन्ञिभ्यः क्थन्” इति क्थन् । अजादौ विभक्तो “इकोऽचि, इति नुमि सक्थीनीत्यादि)
तृतीयाच्यजादो तु “अस्थिद्धिसक्िथः, इत्यादिना ङिन््वादन्त्यस्य अनङादेरो “अल्लोपोऽनः?
इत्यलोपे सक्थ्नेत्यादि । सक्चम्येकवचने अल्लोपस्य “विभाषा ङिश्योः”, इति विकरिपितत्त्वात्
सक्थ्नि सक्िथनीत्युभयं भवति । अङ्गाधिकारे तदन्तविषेरभ्युपगमात् प्रियसक्थ्नेत्यादा-
वप्थनङः भवति। यदानङ्विधो नपुंसकेत्यनुचरत्तं तदस्थ्यादीनां विशेषणं ना ङ्गस्थेति प्रियसक्थ्ना
खनेत्यादो लिङ्कान्तरेऽपि भवति । नपुंस शानुच्रत्तिस्तु यदच्छाशब्दानां पुलिङ्गानामस्थ्यादी-
नामनङ् मा भूदिति अस्थिनाम कश्चिदित्यादि । नन्वत्र |
“अभिग्यक्तपदार्था ये प्रसिद्धा रोकविश्चुताः ।
शाखा्थेस्तेषु कन्तैव्यः शब्देषु न तदुक्तिषु ॥ `
इति नास्ति प्रसङ्क इति चेत्तहिं मन्दधिथामनुप्रहायेवानुद््तिराचिता, अत्रोदाहरणे सक्रिथ-
शब्दोऽस्वा ङ्गवाची द्रष्टन्यः। स्वा ङ्गवा चिनस्तु “बहुवीहो सक्थ्यक्ष्णोः स्वाङ्गात् षच्» इति षच्
समासान्तः प्रियसक्थ इति, स्वमङ्धं चेह स्वाङ्ं न तु पारिभाषिकम् , उत्तरसक्थं, खगसकथं,
पूवं सक्थम्, ““उत्तर्गपूर्वाचच सक्थ्नः” इति तत्पुरुषे रच् समासान्तः । अत्र चकारेणोपमा-
नादित्यनुत्रत्तो फएलकमिव सक्थि फलर्कसक्थमित्यत्रापि भवति । अस्मादेव ज्ञापकात् अ-
सामान्यवचनेनापि सक्िशब्देन उपमानस्य समाखः । न विद्यते सक्थ यतस्य असक्थ, अक्त
क्थः । “नन् दुरसुभ्यो हदि सक्थ्योरन्यतरस्यास्?' इति पक्षेऽच् समासान्तः। एठं सुदुरोख्दा
हाथम् । एवं सुसक्थः । गौर्याः सक्थीव सक्थि यस्य गौरिषक्थः, “वहुवीहो सक्थ्यक्षण्यो.”
इति षच् । यदा गोयाः सक्थीति षष्टोसमासस्तदा अच् प्रत्य ०» इत्यत्र अजिति योगविभा-
गादजभयत्र, सुषामादिषु गौरिसक्थः संक्ञायादिति पाटात् षत्वं पूेपदस्य हस्वत्वं च ॥९६५॥
खशिर् परक्षणे ॥ ( प्यति ) "“पाघ्रा० इत्यादिना पर्यादेश इत्संकाशकारादौ शपि
( दशे । ददृशतुः । ददिथ । दद्रष्ट ¦ दशिव ) “विभाषा खजिहशोः” इति थलि इडभा-
` वपक्षे “सजिदोक्षेल्यमकिति” इति अकिति श्चरादौ अमागमविधानात् अमि यणि "वश्च"
इत्यादिना षत्वे च । ( द्रष्टा । द्रक्ष्यति ) । षत्वं, “षढोः कः सि? इति कत्वं ( पश्यतु ।
दशरिर् ] भथमगणुः । १९९१
पदयेत् । भश्षिषि उश्यात् । अदर्शत् , अदताम् ) । “इरितो वा” इत्यङि “ऋटदोऽङि
गुणः, इति गुणः । अङभावे “न दाः” इति कंसनिषेधात् सिच्यमि यणादेशे हखन्तलक्षणायां
अद्राक्षीत् । दिदृक्षते) 'न्लाश्चर्दशां सनः", इति सनन्तात्तङ् । “हलन्ताच्च इति
कित्त्वात् न गुणः, नाप्यमागमः । ( दरीदश्यते ) रीक् । ( द्रष्ट । दद््टः ) खोटि दे
-धित्वेऽमागमे षत्वष्टुत्वजरत्वेन द्हैडिढ । दर्शानि । आटि “नाभ्यस्तस्य' इति गुणनि-
षेधः । .कुडिः तिप्सिपोः अदद्रैक् । #किन्प्रत्ययस्य कुः इत्यत्र क्िनू कुरिति वक्तव्ये प्रत्यय-
ग्रहणं यस्मात् क्रिनस्ति तस्य सर्वत्र पदान्ते कुत्वाथेमिति षत्वं बाधित्वा शकारस्यान्तरत-
म्यात्ुत्मेन खकारे “वावसाने? चत्वं ककारः । दशयति रूपतकं कार्षापणम् । ( अदी रात् ।
अदृदशेत् ) ““उचैत्,, वा । इशेः सर्वत्र प्रयोज्यस्य रूपतकस्य कमैत्वं, यदायं दरिश्चक्षुःसाधने
ज्ञानविरेषे वक्ते तदेदमुपसंख्यानं, यदा तु ज्ञानमान्रवचनस्तदा बुद्धयथैत्वादेव सिद्धम् । तत्र
बुद्यथा ज्ानसामान्यव्चना न तु विशेषवचना इति स्थितं, यदा तु ण्यन्तादात्मनेपदं तदा
[अभिबादिहशोरात्मनेपदडपसं ख्यानम् ] इति प्रयोज्यस्य कमेत्वविकल्पनात् दशयते रूपत
तकेण कार्षापणं रूपतकमित्युभयं मवति, परयन्ति श्त्या राजानं, दशेयते श्रत्यान् राजा
श्रत्येरिति वा । संपश्यते [ हशोइचेति वक्तव्यम् ] इति संपूर्वात् अकमैकात् तङ ( संदर ।
संदरकष्यते । संपश्यताम् । समपद्यत । संपद्येत । आशिषि संदक्षीष्ट । समदक्षत) लिङ्सिचो
कित्वात् न गुणः, नाप्यमागमः । क्लि सिजरोपे प्रत्ययलक्षणेन “षढोः कः सि” इति कत्वं
न भवति सिज्लोपस्य प्रत्ययलक्षणेऽसिद्धत्वादिति तत्रोच्छम् । कमेणि इश्यते ( अदि )
स्यादिषु पक्षे चिण्वदिटि ( दिष्यते । द्रक्ष्यते । अदरिषाताम् । अदृश्चाताम् । दशिषीष्ट ।
द्क्षीष्ट । दशिता ) द्रशटत्युभयं भवति ( दयम् ) ““््दुपधाच्, इति क्यप् ८ उत्पश्यः )
“पाघ्राध्माधेर् हशःदाः" इति उपखष्टात् क्तैरि शे परयादेशः। दशनं परयः । अत्र “पश्या
इति निपातनात् भावे शः। अदश नमित्या दिनिद॑शात् ल्युडपि भवति । असूर्यपश्या राज
दाराः । गुधिपरं चेतत् । एवं नाम गु्ठा यदपरिहायंदशेनं सूयेमपि न पश्यन्ति इति “असू.
येरुलारयोः" इति खश् । अत एवासूयति निदंशात् दशशिना नन्संबन्धेन असमथत्वेऽपि
समासः । ८ उगरपक््यः ) । ““उग्र॑परय' इत्यादिना क्रियाविशेषणे कमेण्युप्रशब्द उपपदे खशि
निपात्यते (तादक् ) “त्यदादिषु द्शोऽनारोचने कन् च इति त्यदादिषु कमैसूपपदेषु आखो-
चनात् चक्षुवित्तानात् अन्यन्न वत्तेमानात् दशेः क् प्रत्ययः । चकारात् क्रिन् , कलः कित्वात्
न गुणः, (तादृशी) । “टिडढाणनज्"इत्यादिना डीप् , (तादृक्षः), [क्सश्च वक्तव्यः ]इति क्सश्च ।
“आ स्वैनाम्नः,, इ ति, दग्डशवतुषु परतः सवेनाम्नोऽन्त्यस्याकारः । [ दक्षे चेति वक्तव्यः ]
इति चाकारः ( सदृक् । सदृशः । सदृक्षः ) ग्ड शवतुषु इति समानस्य सभावे [ दक्षे चेति
वक्तव्यम् ] इति इक्षे च सभावे, अत एव हगादिषु सभाववचनात् समानान्ययोश्चेति व्यक्त-
व्याह्वा कन् । क्रिन् कः । खमानान्ययोरपि उपपदयोभेवति । सदशीत्यत्र पूेवन्डीब् भवति ।
, (परलोकदृश्वा) । ““हशेःकनिप्” इति कममेण्युपपदे भूते क्षनिप् । शिया “वनो र चइति डीप् ।
( परखोकदश्वरी । सुदशेनः ) [भाषायां शासियुधिदशिभ्यो युज्वक्तव्यः] इति खरोऽपवादो
युच् । कन्यादशं वस्यति । यां यां कन्यां प्यति तां तां वरयतीत्यथैः । “कमणि हशिविदौ
साकल्ये इति कमेण्युपपदेऽस्मात् साकल्ये गम्ये णमुद् । ( पञ: ) । “अदिहक्ञि" इत्युप्र-
त्ययः पशादेशश्च । यदायमसतच्ववचनस्तदा चादित्वान्निपातत्वं, यथा लोधं नयन्ति पञ्च
मन्यमाना इति, पञ सम्यगिति द्यत्राथेः । (दशेनः) । “हशि इत्यादिना ऽनच् ।. (दक्)
संपदादित्वात् क्रिप् । क्िनपीष्यत इति किनि (दृष्टिः) ॥ ९६८॥
` दंश दंशने ॥ दंशनं द्र्टरान्यापारः! अत एव निदंशादनुना सिकरोप इति स्वामी (दशति)
तत्रापि “दंशसञजजइति अनुनासिकलोपः शपि । (ददंश दरदंशतुः। ददिथ । ददं । ददंक्षिव 1
देषा । दङ्क्ष्यति । दशतु । अदशत् । दशोत्। दक्चयात् ) “किदाशिषि इति यासुटः किंत्वा-
२०० ` धातुवृत्तो- [ष्
दजुनासिकलोपः ( अदाडक्षीत्। अदांशटाम् ) “वदव्रज इति बरृद्धिः। ( दिदङश्चति । इन्द्-
श्यते ) “ुपसदचरजपजभदहदशगभ्यो भावगर्हायाम् इति यङ भावगर्हायाम् । “जपजभ-
हदशः इत्यभ्यासल्य जुक् ( दन्द॑शीति । दन्दं्टि । दन्द्टः ) यङ्विधो नुग्विधौ च
दशेति कृतनरोपस्य निदैशात् यङ्लकि अक्डित्यपि रोपो जुक् च भवति ८ दशयति । अद्-
दंशत् । दंदशूकः ) । “यजजपदशां यङः” इति यङ्न्तादूकप्रत्यये “अतो रोपः? “यस्य हरः,
इत्यह्छोपयलोपौ । ( दा ) “दाम्नी” इत्यादिना शन् । अजादिषु दज्ेनात् टाप् , अन्रैव
पाठात् नलोपाभावश्च श्नि, दरति नरोपनिदैशस्तु करणे ल्युडथः, दशनइति, दंष्री । “व्रीद्या-
दिभ्यश्च" इति मत्वर्थीय इनिः । मूलकोपदंशं भू, मूलकेन उपदंशमिति वा । “उपदंश-
स्तृतीयायाम्” इति णसु् । “तृतीयाप्रश्तीनि, इति समासविकल्पः । वासरूपविधिना
क्त्वापि भवति । मृलकेनोपदक्यते । उक्त च सवेत्रेवात्र प्रकरणे क्रियाभेदे सति वासरूपवि-
धिना त्कापि भवतीतिः। -मृलकोपदंशमित्यत्र मृखकस्य भूजिनेवान्वयो न दंशिना 1 न ह्यत्र
मूलकेन करणेनान्य उपद्कय भु इत्यथः । नु तेन तृतीयान्तस्योपदशिना सामर्थ्याभावात् `
उप पदत्वं नेति कथं प्रत्ययः, वचनं दशनोपदंशं सुड्हइत्यत्र सावकाशसुच्यते । यदत्रैव स्थात
करणहत्येव ब्रूयात् । तृतीयायामिति वचनात्त सवेन्नं भविष्यति । तद्धि तृतीयान्तस्योपद-
शिना आ्थंऽप्यन्वये यथा स्यादिति, अस्ति चात्रार्थोऽन्वयः, कमपिक्चस्योपदंशेः सन्निहितेन
मूलकेन संबन्धात् ॥ ९६९ ॥ ।
कृष विलेखने ॥ विलेखनमिहाकर्षणं, तथा च पुरुषकारे कषेतिश्वाकर्षणे प्रसिद्ध इति
हिकमेकोऽय, कषेति शाखां ग्रामम् । (चकष । चक्कृषतुः । चकषिथ । चक्टुषिव । कष्टा । करटा)
“अनुदात्तस्य चदुंपधस्यः, इत्यत्राम्विकल्पः ८ कक््यैति । कक्ष्यति । कषैतु । अकषैत् ।
कषंत् । कृष्यात् । अक्कक्षत् । अङ्क्ताम् ) “शरु इगुपधा०” इति क्सः। यदा
““स्पृशब्ृशाक्रुषतृपदपां सिज्वा? इति सिच् तदा पू्ैमेवामागमविकल्पे हरन्तलक्षणायां
बद्धो ( आकाक्षीत्। आकार्टाम्। अकराक्षीत् । अक्रा्टामित्यादि । चि्ठक्षति ) । “हल-
न्ता, इति सनः कित्त्वान्न गुणो नाप्यमागमः। ८ चरिङ्ृष्यते । चस्किष्टि। चरिक्रष्ट
चरिङृषीति । चरीछृष्टः । चरिक्रष्ट इत्यादि ) । लोटि देधित्वषटुल्वजदत्वयोरमागमपकन
( चरीक्रष्टि ) । लड़ तिप्सिपोः हल्ङ्यादिरोपे च अचरीकदे । अमागमपक्षे अचरीक्रर् । एवं
वचनान्तरेषु सर्वेषु रिक्रीकोश्च उदाहार्यम् । कषयति शाखां ग्रामं देवदत्तं यज्ञदत्तः ( अची-
करुषत् । अचकरषेत् ) “उक्रेद्रा” । अत्र कृषेः प्रापणाथत्येऽपि अस्ति फलतया गतेः प्रतीतिरिति
गत्यथेत्वात् “गतिबुद्धि” इति प्रयोज्यस्य कर्मत्वम् , अत्र ग्रहणसुपसर्जनीभूतयापि गत्या
तदथेत्वे लिद्धम् , अन्यथा ण्यन्तस्य गमनार्थे इति कि णिग्रहणेन । अत एव तत्र नीवद्योः
प्रतिषेधः कृतः । कमणि खादयो नयत्यादिवन्नेयाः । (क्ष्यम् ) । “श्रदुपधाच्च'" इति क्यप् ।
कषेतीति छरषः । इगुपधलक्षणः कः । पाण्युपकष पयः पिबति, पाणिना उपङ्रष्य, पाणाबुप-
कष्य वा पयः पिबतीत्यथैः । “सक्चम्यां चोपपीडरुधकर्षः, इति सक्षम्यन्ते चशब्दात् तृतीयान्ते
च उपपदे उपपूर्वात् अस्मात् णमुल् । तृतीया प्रश्ठतित्वात् समासविकल्पनात् पाणावुपकर्षम् ,
पाणिनोपकषैमित्यपि भवति । क्रियाभेदेन वासरूपेण क्त्वापि भवतीति प्रागेवोक्तम् । अत्र
णमुल्विधाबुपसरगग्रहणं पीडेरेव विशेषणमिति भावनबरृत्तौ, भद्िकारस्त्वतन्न्नं मन्यते । यदाह
धनु ररिभिरसद्यसुष्टिपीडं दधान इति । इदं तावत् साहसमात्रं, यदाचायंण प्रयुक्तस्यातन्त्र-
त्वाङ्गीकरणं, यदपि पीडिनैव संन्बधकथनं तदपि न न्याय्यं, बहूचकृल्यास्य पू्ेनिपातायोगात् ,
अत एव वृत्तिन्यासपदमज्ञर्यादिषु संबन्धोऽङ्ीक्तः । कष्टा शाखा, कष्टा शाखाम् । अत्र तृनि
““स्नित्यादेनित्यम् इति प्रकृतेरादयुदा त्तत्वेऽप्युपदेशावस्थायां छृषेरनुदात्तत्वात् अमागमविधौ
चोपदेशग्रहणानुवरंनात् पक्षे ऽमागमो भवत्येव । अयं तुदादावपि ॥ ९७० ॥ | |
दह भस्मीकरणे ॥ ( दहति । ददाह । देहतुः । देहिथ । दद्गध ) थलि भारद्वाजनियमा-
भिंड ] प्रथमगणः । २०१
दिड्विकल्पः । तत्रानिटपक्षे “दादेर्धातोधैः,, “श्षषरूतथोऽर्बोधः,, “क्लां जश् क्लि" इवि
घत्वधत्वजरत्वानि (दग्धा । धक्ष्यति ) हकारस्य घत्वे “एकाचः, इति भऽ्भावेन दकारस्य
धकारे धकारस्य “खरि चः” इति चत्वं ( दहतु । अदहत् । दहेत् । दद्यात् । अधघाक्षोत )
त्वादि पूठेवत्। अदारधाम् , लि सिज्छोपः ( दंदद्यते ) “लुपसद” इत्यादिना यङः “जप-
जम इति लुक्, ( दंदग्धि । दाहयति । अदीहत्। परिदाही ) धिनुण । ( निदाघः । अव-
दाषः । परिदाषः) संज्ञायां मघमेधवनिदाघावदाधा इति न्यङ्क्रादिपाटात् कुत्वं, दहनः ॥९७१॥
` मिह सेचने ( मेहति । मिमेह । मिमेदिथ । मिमिहिव ) क्रादिनियमादिर् ( मेढा ) ठत्व-
धघत्वषटुत्वढलोपगुणाः ८ मेक्ष्यति ) षत्वकत्वे, ( मेहतु । अमेहत् । मेदेत् । मिद्चात् । अमि-
क्षत् ) शारुदगुपधात्” इति क्सः । ( मिभिक्षति ) 'शहरन्ताचः इति सनः कित्त्वान्न गुणः ।
( मेमिद्यते । मेमेदि । मेमीढः ) लोपौ, दीः ८ मेहयति । अमीमिहत् । मेद्रम् ) “दाम्नी?
इत्यादिना ्न्। (मेषः) अचि, संज्ञायां मेधेति न्यङ्क्रादिषु पाठात् कत्वं, (मीढवान् ) सा-
हवानूमीदवांश्वेति कसावद्धित्वानिटत्वोपधादीषेत्वठत्वानि निपात्यन्ते ( मिहिरः ) इषिमि-
. हीत्यादिना किरञ् । स्कन्दादय.एतदन्ता अनुदात्ता उदात्तेतः ॥ ९७२ ॥
किंत निवासे रोगापनयने च ॥ अयमुदात्तेत् । गुपिवद्यमपि नित्यसन्नन्तः ( चिकि-
त्सति ) “गु्िच्” सन् । अस्य सनो ऽनाद्धेधातुकत्वान्नेःप्रसङ्खो नापि गुणस्य । अत्र वृत्तो
व्याधिप्रतीकारे सनिति यदुक्तं तदुपलक्षणं, यतः स्वयमेव क्षेत्रियच् परक्षेत्रे चिकित्स्यः?”
इत्यत्र निग्रहापयननाशनादर्थान् वक्ष्यति, तथा च य एवं विद्रान्विचिकिंत्सतीत्यादो संशयेऽपि
प्रयुज्यते, निघण्टुरपि-“विचिकित्सा तु संशयः इति ( चिकिंत्सिषति । इच्छासनन्तादेव सन्-
प्रतिषेधः, केतयतीति चौरादिकस्य । अत्रामरणकारो गुपादिसुत्रे गुक्षिज्किद्भ्य इत्यनुक्रम्य
गुपादिष्वनुबन्धकरणमात्मनेपदाथैमिति भाष्ये वात्तिके चोक्तत्वात्कित् परस्मैपदिषु पठितोऽपि
आत्मनेपदी । न।च गुपादिष्विति बहुवचनं वक्ष्यमाणमथापिश्चमिति वक्रं युक्त, यतस्तु खलु
तत्र गुसिज्किदित्यनुक्रम्थ गुपादिष्वित्युक्तमित्याह । कैयटे तु कऋमदरौनाय कितिः पठितो न
त्वयमनुदात्तेदिति । हरदन्तोऽपि गुपादिष्विति बहुवचनं मान्बधसून्राभिप्रायं कितिस्तु परस्मे-
पदीत्याह । इन्दुरपि गुक्िजावनुदात्तेत्तो न किंतिः, तस्य चिकित्सतीत्येव प्रयोग इति, एवं
स्वामिकाशयपादयोऽपि । एवं बहुवचनं मान्वधसूत्रामिप्रायम् , एवं बहुभिमेहाप्न्येविरोधा-
त्परस्मेपदिषु पाणाच्चाभरणाद्क्तं यत्किचित् (९) ॥ ९७३ ॥
दान खण्डने ॥
शान तेजने ॥ इमावपि नित्यसनन्तो स्वरितेतौ ८ दीदांसति । दीदांसते । शीशांसति ।
शीशांसते ) “मान्बधः, इत्यादिना सनीत्वे च तेऽभ्यासस्य दीधैः, अयं नाद्धधातुक इति
नेदप्रसङ़ः इत्युक्तम् । दानेराजवे, शानेनिशान, इति वृत्तावथं विशेषेगायं सनुक्तः ८ दानयति ।
शानयतीत्यादि चोरादिकस्य ॥ ९७९ ॥ |
इपचष् पाके ॥ इतो वहत्यन्ता अनुदात्ताः स्वरितेतः (पचति । पपाच । पेचतुः । पपक्थ।
पेचिथ । पक्ता, पक्ष्यति । पचतु । अपचत् । प्रचेत । पच्यात् । अपाक्षीत् । पचते । पेचे ।
पक्ता । पक्ष्यते । पचताम् । अपचत । प्रचेत । पक्षीष्ट । अपक्त । अपक्षाताम् , ) क्लि
सिज्छोपः। स्वामिदासौ पचत इत्यत्र दासधमेस्य स्वामिन्यारोपात् परस्मैपदम् । पचेते
इत्यत्र स्वामिध्मस्य दासे समारोपात्तङ्ति केयरादो ८ पिपक्षति । पिपक्षते । पापच्यते ।
` पापक्ति । पापक्तः ) कृष्टे स्वयमेव पच्यन्त इतिं छषटपच्याः । राजसूयादौ क्यपि निपात्यते,
क्मकैरि निपातनमिति वृत्तिः । ( पचः ) । अच् । इवानं पचतीति इवपचः । पचादिपा -
ठसामर्थ्यात्कमापपदादप्यच् । उक्तं च-- ` |
' : .( १ ) चिन्त्यमिति २ पुर पार ।
२०२ धातुवृत्तौ-- [ क. ।
„ ण्वि
अज्विधिः सर्वधातुभ्यः पव्यन्ते च पचादयः ।
अण्बाधनार्थमेव स्यात् सिध्यन्ति श्वपचादयः ॥
इति (शखपाकः । मांसपाकः । पिण्डपाकः । कपोतपाकः) अश्र न्यङ्क्रादिपाठात्कमेण्य-
णि कुत्वम् ८ दूरेपाकः । फलेपाकः ) न्यडक्वादिपाादचि वृद्धिङ्त्वे । “तत्पुरुषे कृति” इत्य-
लक् । न्यङ्कादिपाटादेव चेमौ कर्मकत्तरीति वृत्तो । क्षणेपाकइति केचित्पठन्ति, दृरेपाका
फलेपाकेति टाबन्तावन्ये । उकारान्तावपरे ८ दृरेपाङुः ) फटेपाङरिति उप्रत्ययो निपा-
तनादिति वृत्तौ ८ प्रस्थंपचः । मितंपचः । नखंपचः ) “परिमाणे पचः" इति “मितनखे चः"
इति प्ररिमाणवाचिनि कमण्युपपदे मितनखयोश्च खच् । उत्पचिष्णुः । “अलं्ृन्» इत्यादि-
नेष्णुच् ( पचेलिमाः ज्ञाख्यः ) [ केलिमर उपसंख्यानम् ] इति केलिमर् । अय कमैकत्तेरीति,
बृत्ति: । रेफ “उपोत्तमं रिति?" इति स्वरे विशेषणाथैः । पक्त्रिमम् । ““डवितः कित्र; इति
क््रिप्रत्यये “क्तरेमैम्नित्यम्? इति मप् ( पाकेन निकरत्तं पाकिमम् ) [*भावयप्रत्ययान्तादिमप्
वक्तव्यः" ] इति इमप् ८ पक्तिः ) “स्थागापापचः, इति क्तिन् । पित्वादङि पचा । ( पक्छः ।
पक्षवान् ) इति “पचो वः” इति निष्ठातकारस्य वकारः । तस्य पूरवत्रासिद्धत्वाज् स्षर्परत्वा-
त्? चोः कुः" इति ` कुत्वम् । प्रपक्रानि फलानीत्यन्न “कुमति चः इति कवगेवत्युत्तरपदे पू्ै-
पदस्थान्निमित्तात्परस्य प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिस्थल्य नस्य प्राप्तं णत्वं [ युवादीनां प्रति-
षेधः] इति न भवति (पाकः । पचनम् ) मांसस्य पाको मांस्पाकः । मां सपाकः । एवं मांसस्य
पचनं (मांस्पचनम् । मांसपचनम् ।) मांसस्य पचि युड्वजनोरिति पक्षेऽन्तरोपः । (पचनः) “~
रीशत्यादिना युच् । अयं द्विकम्मेक इति नाथताबुक्तं, तेन तण्डुलानोदनं पचतीति भवति ।
अत्र केयटकारः । अत्र॒ विक्लेदनोपसजेननिवतैनार्था धातुरिति तण्डुलानां विक्छेदनापेश्चं
क्त्वम् । ओदनस्य तु. प्रधानभूतनिवत्तनापेश्चमिति तण्डुलानोदनं पचतीतिप्रयोगः । प्रक्च-
तिविकारामावविवक्षायां तण्डुरेरोदनं पचतीति साधकतमत्वविवक्चायाम् । उदुम्बरः फलं
पच्यते । [दुहिपच्योबैहुरं सकम्मकयोः] इति कन्तः क्मवद्धावः । अत्र केयटो वृक्षस्य कतैत्व-
विवक्षायामन्यतमप्रापे वचनम् । अन्ये त्वाहुः । पचिरत्र विषये द्विकम्मकः । वृक्षस्य पाक-
मन्तरेण फरुपाकाखम्भवात् बृक्षोऽकथितं कम्म । तस्येव च यदा कवैत्वविवक्षा तदाऽयं क-
मम॑वद्धावः । एवंविधे विषये कम्मेवद्धाव इष्यते । न पुनरोदनं पचतीत्यादा विति । व्यक्ती-
करणे पञ्चत इत्यादि गतम् ॥ ९७६ ॥ ।
षच समवाये ॥ कैविदमुं न पठन्ति ते ब्ुविश्चासिगुणेन च यत्सचत इति माष्यप्रयोगं न-
तूदरेण संख्या सचयदत्यादिप्रयोगं षच सेचनहत्यस्यानुदात्तेतो धातूनामनेकाथैत्वात्समवाया-
थस्य सम्बध्यमानकवैके व्यापारे वक्तमानस्य समथेयन्ते । अन्ये तु षच समवाये षच व्य-
क्तायां वाचीति परस्मेपदिषु गतस्य चकारान्तस्य स्थानेऽमुं पठन्ति । यदाह “अकथितं च
इत्यत्र हरदत्तः । सचतिः सवेतः सम्बध्यतइति वृत्तिमुपादाय षच समवाये स्वरितेत् । के
चित् परस्मैपदिषु धातुमेनं पठन्ति । षच समवाये ररूप व्यक्तायां वाचीति, तओआहः सच
सेवनदइत्यस्यानुदात्तेतोऽनेकाथैत्वाद्धात्नां समवाये वृत्तिरिति । पुरुषकारे तु हरदत्तोक्तमनु-
कम्य सचतइति भाष्यानौचित्यात्परस्मेपदिषु पाटोऽयुक्त इत्युक्तम् । एवं षच सेचनदइल्य-
स्यानुदात्तेतोऽनेकाथेतत्वाद्धातूनां समवाये चृ्तिरिति हरदन्तोक्त प्रोढिवादमात्रम् । न्यासे तु
सचतहत्यस्य समवायद्रत्येव धातुरूक्छः, एवञ्च षचेत्येव परस्मेपदिषु पाठः । चान्तकाण्डं चेव-
मनुखतं भवति । एवमेव मेत्रेयरक्षितादयः । शाकटायनक्षीरस्वामिनौ तु सक्वस्तीश्चोदाहत्यः
सचेति कश्चित्पठतीत्याहतुः ( सचति ) सचतइत्यप्यादहेत्युक्तम् । एवं च न्यासकारादीनां
बहूनामभिमतत्वादयं धातुरल्माभिः पठतिः । अयं च पचि पचिमित्यादौ व्याघमूतिकारि-
कायां चकारान्तानामनिरां परिगणनात्सेद् । अनिर मध्ये पारस्तु स्वरितेतत्वसाम्यात्। (स-
चति । ससाच । सेचतुः । सेचिथ । सेचिव । सचिता । सचिष्यति । असचत् । सचेत् ।
॥
; भज | . भ्रथमगणः | २०३
. आदिषि सच्यात् । असचीत् । असाचीत् ) “अतो हलादेः” इति वा बुद्धिः । (सिसचिषति)
“स्तौतिण्योरेव” इत्यषत्वम् ( सासच्यते । सासक्ति । साचयति । असीषचत् ) सिषाचयि-
षतीत्यत्र णेः सनि षत्वम् । सचतदत्यादि सेचनाथेवत् ॥ ९७८ ॥
भज सेवायाम् ( भजति । बभाज । भेजतुः । मेजिथ । बभक्थ । मेजिव ) “तृफलमज-
जरपश्चः, इति किति रिटि सेटि थि च परत्वादेत्वाभ्यासरोपो ( मक्ता । भक्ष्यति । भजतु ।
अभजत् । भजेत् । भज्यात्। अभाक्षीत् । बिभक्चति । बाभज्यते। बाभक्ति । भाजयति ।
अबीभजत् । भजते । भेजे । भक्तासे । भक्ष्यते । भजताम् । अभजत । भजेत । भक्षीष्ट ।
अभक्त । अभक्षाताम् । बिभक्षते ) ( विभक्तव्यो विभज्यः ) “'द्विवचनविभज्योपपदेः' इति
निपातनाद्यत् ( जन्मभाक् ) “भजो ण्विः", इति कम्मौपपदादस्माण्णिविः ( भागी ) संघ
चादित्वाद्धिचुण् । ( भागः ) “खनो घ च इति चशब्दात् घन् कुत्वम् । सुभगस्य भाव-
कम्मणी सौभाग्यम् । ब्राह्यणादिषाटात् ष्यज् । “हृद्धग, इत्युभयपदवृद्धिः । एवं दोर्मा-
ग्यमपि । सुभगाया अपत्यं सोभागिनेयः । “कल्याण्यादीनामिनङ» इतीनडादेशोऽन्त्यस्य
पूवेवदुभयपदबद्धिः । एवं ( दोभांगिनेयः । भागः ) घन् । भागोऽस्मिनू ब्ृद्धिरायो खाभः
द्ध उपदा वा दीयते भाग्यं शतम् , भागिकं शतम् । “भागाद्यच्चः"इति दीयमानादब्ध्या-
यादीनामन्यतमोपाधिकात्प्रथमान्तादस्मिन्निति सक्चम्यथे यत् । चकारा्न् । माग एव भा-
गधेयम् । “भागरूपनामभ्यो पेयः” इति स्वाथं घेयः । (राता) “न्ने” इत्यादिना तृनि
आदेशो निपात्यते, ्ातरावित्यादौ सवैनामस्थाने “अप्तृन्"इति दोर्घो न भवति, तृ्नन्तत्वा-
देव नप्त्रादीनां दीघं सिद्धे तेषां पुनम्रहणादोणादिकानां स॑क्ञाशब्दानामेषामेषेति नियमा-
अैत्वात् । “आ्रातृषुत्रौ” इत्यत्र तु भाष्ये विभक्छीति आातेति व्युदपादि ( आतुरपत्यं भात
ज्यः । आनच्रीयः ) “भ्रातुर्व्यच्च, इति व्यच्छो ( आातृव्यः सपलः ) “ज्यन्सपत्ने» इतिन्यन्
( सोजात्रम् । दो्रात्रम् ) युवादिपाखद्धावकम्मेणोरण् । राता च स्वसा च आतरौ ।
“अावृपुत्रौ स्वखदहिकम्याम्? इति आतुः शेषः । कल्याणी भक्तिरस्य कल्याणीभक्तिः ।
प्रियादिषु भक्तिशब्दस्य, पाठात् “खियाः पुंवत्, इति पुंवद्भावो न भवति । दद्भक्तिरित्यत्र
कुद्कुटाण्डादिवत्खीपूवेपदस्या विवक्षितत्वात्सिद्धम् । प्रतिपादितं चेतद् भाष्यादौ । भज्ञो
आमदैनदति रुधादौ, भज विश्राणने, भाज प्रथक्रमणीति द्वयं चुरादौ । तथान्रेव भनेति
भाषार्था दण्डके ॥ ९७७ ॥
रञ्ज रागे ( रजति ) “रज्जेश्च” इति शण्यनुनासिकलोपः ८ ररञ्ज । ररज्जतुः । ररङ्थ ।
ररक्ञिथ ( कादिनियमादिट् । थङि भारद्वाजनियमादिडिवकल्पः ( रङग । रक्कयति । रजतु ¦
अरजत् । रजेत् ) आशिषि रज्यात् “किदाशिषि?इति कितत्वादचुनासिकलोपः ( अराह्कीत् 1
अराडूनम् । अराङ् क्षुः । रजते । ररन्जे । ररज्ञिषे । रडूासे । रङ्कथते । रजताम् । अरजत । र-
। जेत र्वी । अरडु । अरङ्खाताम् । रिरङ्घति । रिरङ्चते । रारज्यते । रारङ्धः । रारक्तः) तसौ
ङिन्त्वादनुनासिकलोपः । रजयति गान् । अरीरजत् । “रञनर्णौ. गरमणेः, इति नलोपः ।
“जनीजुष्क्नसुरज्नोऽमन्ताइच इति मित्वाद्धस्वः । खगादन्यत्र रज्यति पक्षिणः । तथा रम-
णादन्यत्रापि रञ्जयति गान् तृणादिदानेन वशयतीत्यथैः । कर्मकत्तरि कुषिरजोः प्राचां श्य-
न्परस्मेपदं च'इति पने श्यनूपरस्मेपदयोः रज्यति वखं स्वयमेव ८ रज्यतु । अरज्यत् ) र-
ज्येदिति भवति, अन्यदा यगात्मनेपदयोः रज्यतदत्यादि । श्यनो डिन्त्वाद्यकः किन्त्वाच्च
नरोपः, इयन्विधी रज्यन्तीत्यत्र ““शप्श्यनोनित्यम्'इति नित्यनुमभैः, एते च इयन्परस्मै-
पदे प्राचांग्रहणस्य व्यवस्थितविभाषात्वाद्यग्विशये । तथा च वाक्तिकम् । [ऊकुषिरज्नोःरयन्वि.
धाने रुसार्वेधातुकवचनमवचने हि रिङष््टिः प्रतिषेधः स्यादिविषये च] इति । अत्र क्डा-
श्ीविषयः, स.हि सावधातुकप्रतियोगी, तेन रङ्ख्ट वस्त्रं स्वयमेव ( रर॑से । .रङ्क्तासे । र-
ह्यते । .अरज्ञि ) अरङ्खातामित्यत्र श्यन्परस्मेपदं न भवति ( रजकः ) । “श्विलिपिनि ष्व?
२०४ धातुवृत्तो-- [प्
{ रजकरजनरजः सूपसंख्यानम् ] इति नलोपः । रजकस्य वस्न्रं ददातीति भाप्ये प्रयगादि
ति । न्यासे त्वकूङित्यपि रज्गेमित्त्वविधानालिद्गान्नलोप इति तरद्धिणीपदमज्ञः । इदं प्रो
डिवादमात्रम्, यतो मित्त्वं रजैणाविति नरोपे रजयति ख गानित्यत्र स्वार्थं स्यात् । तथा
नलोपाभावे ( अरज्ञि । अराज्ञि ) रज्ञरज्ज, राञ्जराज्जमित्यत्र ““चिण्णमुखोः"इति दीधेविक
ल्पाथं स्यात् । ““दंशसज्नस्वज्नां शपि” इत्यत्र भाष्ये तु रजकरजनरजः सुपसंख्यानमिति न-
खोपं प्रेरयित्वा कित एवैते त्वोणादिका इति परिहृतम् । अत्र कैयटेन रजकं इति “क्वुन्
लिल्पिसंज्लयोःइति क्वुनप्रत्ययः । रजकीति तु “पुंयोगादाख्यायाम्" इति ङीषि । अपुं
योगे तु डीषां न माव्यमिति माष्यकाराभिप्रायः । रजनमित्यत्र “रन्जेः क्युन् इनि क्युन्प्र
त्ययः, स च बाहुर्कादिति द्रष्टञ्यः । तेन रजनीति डीप्. ` भवति । रज इत्यत्र “भूरज्ञिभ्यां
कित्? इत्यसुन्प्रत्ययः किंद्धवतीत्युक्तम् । एवमेतत्पदमज्ञर्यामपि ८ रागी ) संपरचादित्वात
चिनु०. । अन्रैव रजेति निद्शान्नरोपः ८ रजनं रागः ) रज्यतेऽनेनेति वा । “वनि च भाव-
करणयोः” इति नलोपः ( अन्यत्र स्वयमेव रज्यन्ति प्रक्षकानां मनांसि यत्रेति रङ्गः । “इल
श्च""इति घञ् । विरागमहेति बेरागिकः। “छेदादिभ्यो नित्यम् इति तदहेतीति विषये उक् ।
अन्न “विरागो विरङ्गं च इति पाठाद्विरङ्गादेशः । ( रजः । असुन् ) विरजीकरोति । “अरं
मेनः"» इत्यादिना च्विसलोपौ । “अस्यच्वोः, इत्यकारख्येकारः ( सरजसम् ) “अव्ययं वि
भक्ति” इत्यादिना साकल्येऽन्ययीभावः । “अव्ययीभावे चाकाङेः इति सहस्य सः । “अ
चतुरः” इत्यादिपागदच् । अयमव्ययीभाव इति ब्त्यादौ । तेनान्यत्र सरजस्कं
भवति । यस्तु बहुव्रीहौ सरजसमिति भारविप्रयोगः स वामनालङ्कारे दूषितः, सरजसमित्य
च्ययीभाव इति । रजोऽस्थास्तीति रजस्वला । “रजः कृष्यासुती"दइत्यादीना मत्वर्थ वच् ।
“तसो मत्वथं” इति भसंज्ञया पदसंज्ञाया बाधनात्सकारस्य न रत्वम् ८ रजतम् ) प्रषीरल्ञि-
किदित्यतच् । तस्य विकारो राजतम् । “श्राणिरजतादिभ्योऽन इति षष्टयन्ताद्विकारेऽलप्र-
त्ययः । अत्र “अनुदात्तादेः"इत्येवानि सिद्धे पुनरन् विधानं “मयडवें तयोः? इति विकारमययो
बाधनाथमयं दिवादावपि ॥ ९७९ ॥
शण आक्रोशे ॥ इदहाक्रोशो विरूढानुध्यानम् । ८ रपति । शशाप । शेपतुः । शशाप्थ ।
शेपिथ ) कादिनियमादिर् । थछि भारद्राजनियमादिडिवकल्पः ( राक्ता । शण्स्यति । अश्-
पत् । शपेत् । शप्यात् । अशाप्सीत् । अश्चाघ्ठाम् । शपते । शेपे । शक्षासे । शताम् । `
अशपत शपेत । शप्सीष्ट । अशक्त । अशाप्साताम् । लिक्षण्सति । शाप्यते । शाशघि ।
शापयति अश्चीदापत् ) देवदत्ताय शपते । देवदत्तं शपथेन किं चित्प्रापयतीत्यथैः । “शप उपा-
लम्भने"इति अकन्रेभिप्राये तड, '“रछाघह्न> इत्यादिना ज्ीप्ल्यमानस्य संप्रदानत्वाच्च
तुरी, वाचा शरीरस्य स्पदौनमुपरम्भनमिति वृत्तिः । अत्र हरदत्तः । त्वत्पादौ स्पशामि नेत-
न्मयाङ्रृतमित्येतद्रपः रापथविशेष इति । भागव्रत्तिकारस्य तूपरभनं प्रकाशने, देवदत्ताय
दापते किचित्प्रकाशयतीत्यथः । त्वचा शरीरस्य स्परीनमित्यदः कस्य चित्काव्यमिति । के
यटे चोपलम्भनं प्रकाशनमिति । शाकटायनस्तूपलम्भनं प्रकाशनं देवदत्ताय शपतदत्येवं
भरतीऽसाविति देवदत्तमाच््ट इत्यथः । अथ वा स्वाभिप्रायस्य परत्राविष्करणमुपलम्भनं
दापथः । देवदत्ताय शपते । वाचा मात्रादिश्चरीरस्पगेनेन देवदत्ते स्वाभिप्रायं प्रकाशयतीत्यथ
इति । चन्द्रभोजकोमारास्तु प्रोषितस्य भावयोरूपलन्धन्ययोः किं चिदासेवनसुपलम्भनम् ,
देवदत्ताय शपतइति प्रोषितस्य देवदत्तस्य भावाभावायोरुपरन्धयोः किं चिदासेवतदत्य्थैः ।
भोजादयस्तु शपः शपथहति । '“लीङ्शपिगमिवच्िविजिप्राणिम्योऽथः' इत्यथः प्रत्यय
{ शबरः ) ““रपेबश्च?इति कलप्रत्यये बकारश्चान्तादेशः ८ शब्दः ) ` “लादापिभ्यानददनो?
इति दन्, ““शब्दवेर०"इ ति निपातनात् बत्य, शब्दं करोति शब्दायते । ““शब्दवेर०”» इति
क्व् । शाब्दं करोति शाब्दिकः । “शब्दददुरं करोति इति द्वितीयान्तात्करोतीत्यथं ठ्क + `
नदद >
त्विष | प्रथमरगणः । २०५
माशब्द. इत्याह माशब्दिकः । [ तदाहेति माशब्दादिभ्य उपसंख्यानम् ] इति सक् । एवं
नेत्यश्न्दिक इत्यादि । अयं दिवादावपि ॥ ९८० ॥ `
त्विष दीक्चो ॥ ८ त्वेषति । तित्वेष । तित्विषतुः । तित्वेषिथ । तित्विषिव ) क्रादिनि
यमादिद् । ( त्वष्टा । त्वेक्ष्यति । त्वेषतु । अत्वे षत् । आशिषि त्विष्यात् । अत्विक्षत् । अ-
त्विश्चाताम् ) “शर इगुपधादनिटः; क्सः । ८ त्वेषते । तित्विषे । त्वेशटासे । त्वेक्ष्यते ।
त्वेषताम् । अत्वेषत । त्वेषेत । त्विक्षीष्ट । अत्विक्चत । अतविक्षाताम् , अत्विक्षन्त ) “क्स-
स्याचिः इत्यरोपः ( तित्विक्चति । तित्वि्चते । तेत्वेष्टि । तेतविष्टः । ( त्वेषयति ) अति-
त्विषत् । त्वष्टा ) “त्विषेदवतायामकारश्चापधाया?” इति तृनू उपधाया अत्वं, त्वष्टारौ ।
“तऋतोऽङिः” इति गुणे “अभून्” इत्यादिना दीरधऽसंबुद्धौ सवेनामल्थाने । तृन्नन्तत्वादेव कद्ध
नघ्त्रादीनां ग्रहणं व्युश्त्तिपन्न नियमार्थं संताशञ्दानामेषामेवेति त्तो । त्वष्टु रिदं (त्वाष्ट्म् )
अचामादेस्चो बरद्धिरन्त्यरक्षणां द्धि बाधतहति वृत्तौ । (त्विट्) संपदादित्वात् क्विप् । अवपू-
वोऽयं दाननिरसनयोरिति मेत्रेयादयः ॥ ९८१ ॥ |
यज देवपूजासङ्तिकरणदानेषु ॥ ( यजति । इयाज । ईजतुः । इयजिथ । इयष्ठ । हैजिव )
क्रादिनियमादिट् । थलि भारद्वाजनियमादिडिकल्पः । इडभावे क्षख्परत्वात् “व्रश्च इत्या-
दिना. षत्वम् । किति “वचिस्वपियजादीनां किति? इति सम्प्रसारणे पुनः प्रसङ्गविक्लानाद्
दिकेचनमकिति श्लिव्यभ्याखस्यो भयेषाप्# इति वच्यादोनां ब्रह्मादीनां चाभ्यासस्य सम्प्र
सारणम् । अच्राधिक्रारादेवोभयेषा्मिति सिद्धे पुनस्तत्करणम् विध्यत्यादौ परमपि हलादि-
शेषं बाधित्वा सम्प्रसारणं यथा स्यादिति । . ( यष्टा । यक्ष्यति । यजतु । अयजत् । यजेत् )
अशिषि कित््वात्सम्प्रसारणे (इज्यात् । अयाक्षीत् अया्टाम् । यजते । ईजे । यशसे । यक्ष्य-
ते । यजतास् । अयजत । यजेत । यक्षीष्ट । अयष्ट । अयक्षाताम् । यियक्षति। यियक्षते । याय-
ज्यते । थायष्ट । याजयति। अयीयजत् । इज्यते) यकि संप्रसारणे ेज्यतेत्यत्र रङ्खमङ्कं बापेश्ष-
माणादडागमादन्वरङ्गत्वात्पूवं दादेशः । छते च लादेशे नित्यत्वादटः पूवं यगटोरभयोरपि ।,
कृता्रतप्रख ङ्कित्वा विशेषेण यकि करते तदन्तस्याङ्गस्य अद्रे तु केवरुस्येति शन्दान्तरप्रा-
प्त्या अटोऽनित्यत्वं, छते च यकि नित्यत्वात्सम्प्रसारणे प्रश्चादजादित्वादाडागमः । नन्वत्राटः
प्राप्तिराया बाध्यते न तु संप्रस्तारणेनेवेति यख्य च रश्चणान्तरेण निमित्तं व्याहन्यते न तदनि-
त्यदइति अयटुकथमनित्यः । अत्र हरदत्तः-श्यस्य च लक्षणान्तरेणः इति न्यायोऽनित्यत्वादिह
नौश्रीयत इति, यद्वा सम्प्रसारणं खम्प्रसारणाश्रयं च बलख्वदिति अटः पूंमेव सम्प्रसारणं भ-
विष्यति, अथ वा '्परित्यञ्यापवादविषयसरुत्सर्गांऽभिनिविशतइत्याद् पश्चाद विष्यतीत्यडाग-
मो नेवाच्र प्रसजति । (याज्यं) ण्यति “यजयाच,१इ ति. कुत्वनिषेधः । (यागः) ।'घनि “चजोः
कुषिण्ण्यतोः” इति कत्वं, सोमेने्टवाच् (सोमथाजी) “करणे यज्ञः? इति करणवा चिन्युपपदे
भूते णिनिः । (यज्वा) “सुयजोडवं निप्,इति भूते उवनिप्, (यजमानः) ^“पृूड्यजोः शानन्”
इति शानन् , यजमानकम्मे याजमानं, युवा दित्वादण् (यायजूकः). “यजजपदशां यङः" इति
यङन्ताद्कः प्रत्ययः । अल्छापयरापो च । ( इष्टिः ) । “श्रुयजिस्तुभ्यः करणे”, इति क्तिन् ।
( इज्या ) “्रजयजो भवि क्यप्, इति क्यप् (यत्तः) । “यजयाच ०, इति नङ्प्रत्ययः, कुत्व
` निषेधः। यङूविद्यामधाते वेद् वा (याहविधिकः)। “क्रतूक्थादिसूत्रान्तार्स्क्"” इति उक्थादि-
पाठाट्ख्क । याहिकानां धम्मे आम्नाया वा (याज्ञिक्यम् )“छन्दोगोकिथिकयािकबह चना
ञ्ज्यः, इति ष टयन्ताद्धम्माम्नाययोन्येः । यक्महंति यतियो (यजमानः) ^यन्ञत्विगभ््यां घख-
जो? इति द्विथीयान्तादहेतीत्यथे घः.। यक्तकमांहृति यज्िय चहत्विक् । [ यत्तऋत्विग्भ्यां
तत्कमांहतीति चोपसंख्यानम् ] इति घः। (ऋत्विक्) ऋतो यजति उतु यजति ऋतुप्रयुक्तो वा
` -यजतीति “जरत्विक्,, आदिना किनि निपातितः ।। नवयन्तोऽस्मिन्वत्तेते (नावयहिकः )
[ तदहिमन्वत्तेत इति नवयक्तादिभ्य उपसंख्यानम् ] इति उक् । एवं पाक्रया्किः । इष्टम-
१८ माश
२०६ धातुवृत्तौ- | यज
नेन (इष्टी) “इष्टादिभ्यश्च इति प्रथमान्तात्ततीयाथं इनिः ८ यज्ञुः ) “अर्तिषुयपि^इस्या-
दिनोसिप्रत्ययः । (च्ग्यजुषम् ) “अ चतुर" इत्यादिना दरन्द्रेऽजन्तो निपात्यते । ८ यद् ) ।
“'यजियमितनिभ्यो डित्? इत्यदि प्रत्यये डित्त्वाटिरोपः । त्यच्छब्दवत्सवेनाम राये त्यदा-
दिकायं च । यस्मिन्काले ( यदा ) । “सर्वेकान्य० इत्यादिना दा प्रत्ययः । “प्राग्दिशो
-विभक्तिः"?इति विभक्तित्वात्यदाद्यत्वम् । यस्मिनूकाठे ( यहिं ) “अनयतने दिख” । पृवे-
वद्विभक्तित्वातत्यदायत्वम् । यत्परिमाणमस्य ( यावान् ) । “यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुप्?"
इतिपरिमागोपधिकात्प्रथमान्तादस्येत्यथं वतुप् ।. अर्थादिह षष्ठयधेः परिमाणी ।
"आ सर्वनाम्नः इति दग्डशवतुषु परेष्वित्याकारः । सौ “अत्वसन्तस्य” इति
दीषेः'। “उगिदचाम्” इति नुम् । ह्डयादिसंयोगान्तलोपौ । “उगितश्च इति ङीपि या-
चती । “बह्रगणवतुडति संख्या इति संख्यात्वात् यावतां पूरणइति शिगरह्य “तस्य पूरणे
डट्» इति षष्ठयन्तात्संख्याशन्दात्पूरणे डटि कृते “वताश्धुक्” इति इथुगागमः। यावति-
थः । यतरो भवतो देवः त्तः स समागच्छतु । “कियत्तदो निदधारणे द्वयोरेकष्य उतरज्” इति
द्योमेध्ये जा तिक्रिया सन्ज्ञाभिरेकस्य निद्धारणे पृथक्करणे गम्यमाने स्वाथं उतरच् । महा-
विभाषया विकल्पनाद्यो भवतोरित्यपि भवति । यतमो भवतां ब्राह्मणः स आगच्छतु । “वा
बहूनां जातिपरिप्ररने उतम्” । जातिश्च परिप्रडनश्च जातिपरिप्ररनं समाहारदवन्द्रस्तद्विषये
म्यः “किंयत्तद्धथो बहूनामेकस्य निद्धारणे वा डतमचू”इति डतमच् । अत्र जातिग्रहणं सवेरपि
सम्बध्यते । परिप्रनप्रहणं तु यत्तदोरसम्भवात्किम एव । वाग्रहणमकजर्थ॑म् । यको भवतां
-जाह्यण इति वाक्यं तु महाविभाषया भविष्यति । उतरडतमेति सर्वादौ पाठदेतदन्तयोस्स-
वेनामकायं पूववत् । नपुंसकाभ्यामनुपस्जनाभ्यां उतरडतमाभ्यां परयोः स्वमोरमादेशापवा-
: “अङतरादिभ्यः पञ्चभ्यः इत्यदडादेशे डित्त्वाद्िरोपे च यतरत् । यतमत् इति भवतति, यद्यं
डिन्नस्यात्सोरदादेशे कृते.अतो गुणेइति पररूपत्वं बाधित्वा प्रथमयोः पूवैसवणै दषः स्यात्,
अमादेशे तु स्थानिवद्धातेन “अमि पूबा^भविष्यतीति न दोषः। एवं तहि पूर्वं सूत्रादममनुवत्त्यै
सोरप्यमं छ्रत्वा `अडुततरा दिभ्यः इति पञ्चम्याः षष्ठी प्रकर्प्य द्वयोरमोः स्थानेऽदादेशः कायै
-कि इकारेण, कि चेवमकारेणापि नाथः, दकार एव तु विबेयः, स च “आदेः परस्यइत्यमोऽ-
कारल्य भविष्यति । मकारस्य च संयोगान्तलोपे कतरत् कतमदितीष्टं सेत्स्यति । सत्यं सि
` ध्यति । हे कतरदित्यादौ हे कुण्डेत्यादिवत् ^“ए्ङहस्वात्' इति सम्बुद्धिसम्बन्धिनो हरो विं
धीयमानो खोपः स्यात्तस्माडकारोकारवांश्च कत्तेव्यः (यका) “प्रत्ययस्थात्, इतीत्वं “न या-
-सयोः"इति निषिध्यते । (यथा) । यः प्रकारः, “प्रकारवचने थाखइति थाल् प्रत्ययः यथा-
-यथप् । यो य आत्मा यत्तदात्मीयमिति वाक्याथेः । “यथास्ते यथायथम्, इति यथा
शब्दस्य द्विव चनं नपुंसकत्वं चोक्तंऽथे निपात्यते । (आयथातथ्यम् । अयाथायथ्यम् । आयथा-
-पुयेम् । अयाथापुयेम् ) यथातथातथापुरयोः शब्दयोरव्ययीमारे नना समासे ब्ह्मणादि
पारात् त्यजि भ्यथातथयथापुरयोः पर्यायेण" इ ति, पूर्वात्तरपदयोः पर्यायेण वृद्धिः । भाष्ये
-तु अथथातथाभाव अयथापुराभाव इति विगृह्यते तत्र “सुप्सुपा?इति समासो द्र्टञ्यः॥९८२॥
वप् बीजसन्ताने ॥ ( वपति । उव्राप । उवप्थ । उवपिथध ) उवपिवेत्यादि यजिवत् ।
प्रणिवपति । “नेगे३०१इति णत्वम् । ८ प्रण्यवपत् ) ^भडञ्यवायेऽपीष्यत, इति णत्वम् । (प्र-
वपाणि ) “आनि खोट” इति उपसरगस्यथान्निमित्तात्परसूप्र रोट् घम्बन्धिन आनेनकारस्य ण-
-त्वम् । ( वाव्यम्, ) “आसुयुवपि,, इति ण्यत् । ( वापो ) ऋडवपीनामिति ग्रहादिषाग-
` दिनिः । (उप्त्रिमम्) “ड्वितः क्त्रः" सम्प्रसारणं, ““क्त्त्रेमैमिनित्यम्"” इति मप् ( वापिः )
इन् “स्वपिवपिभ्यइति इतीन (वापी) “छरदिकारादक्तिनः"'इति उष् (वप्रः) “ुधिवपिभ्यां
-च रन्^इति,रन्प्रत्ययः । बीजसन्तानं क्षेत्रे बीजवि करणम् +अयं गर्माधानेऽपि दश्यते, यथा
-मा वः क्षेत्रे परबीजान्यवाप्सुः । छेदनेऽपि हर्यते केशान्वपतीति ॥ ९८३ ॥
वह | प्रथमगखः । २०७
वह प्रापणे ॥ ८ वहति । उवाह । ऊहतुः । उवहिथ ।' उवोढ । उदहिव ) क्रादिनियमा-
दिट्, थलि भारद्वाजनियमादिडभावे धत्वढत्वेष्टुत्वढलरोपेषु “सहिवहोरोदवणेस्यः, इत्योत्वे
उवोढेति भवति । एवमन्यत्रापि तवर्गांदौ इत्वादिं । यजिवत्सम्प्रसारणम् ८ वोढा । वक्ष्य--
ति ) “षढोः कः सिः? इति कत्वे षत्वम् । ८ वहतु । अवहत् । वदेत ) आशिषि कित्त्वात्सं-
प्रसारणे (उद्यात्। अवाक्षीत् । अवोढाम् ) अत्र उत्वादीनामसिद्धत्वात्पूवमेव हरन्तलक्ष-
णायां बृद्धो पश्चाढत्वादीति । अवोढामित्यत्राकारस्य “सहिवहोः? इत्योत्वे पुनन्रैद्धिः प्रा-
गेव कृतत्वान्न भवति । (वहते । बोढा । वक्ष्यते । उदे । ऊदहिषे । वहताम् । अवहत । वहेत ।
वक्षीष्ट । अवोढ । -अवक्षाताम् । अवश्चत,। अवोढाः । अवोढम् । अवक्षि । प्रवहति ) «प्रा
दह" इति कत्रेभिप्राये क्रियाफलेऽपि परस्मपदम् । केचित् ^ परे शैषः, इत्यत्र वहिमनुवत््यं
परिपूर्वादपि नित्यं परस्मैपदमेवाहुः । ( परिवहतोति । प्रणिवहति ) । “नेगेद” इत्यादिना `
णत्वम् । इदमड्ब्यवायेऽपि प्रण्यवहदित्यत्रापि भवति । ( प्रबहाणि ) “अनि रोट्” इति
णत्वम् । कमेणि । ( उद्यते । ओौद्यत, ) अत्र यजिवह्छादेशे यकि संप्रसारणे आडागमः ।
( विवक्षते । वावद्यते । वावोढः । वावहतीत्यादि ) वाहयति भारं देवदत्तेन । ( अवीवहत् ) `
अत्र प्रयोज्यस्य [नीवद्योः प्रतिषेध] इति कम्म॑त्वनिषेधः। गत्यादिसृत्रे तु फलतया प्रतीयमा-
नगतयोऽपि गत्यैत्वेन गृह्यन्ते इत्ययं प्रतिषेधः अयं च [वहनि यन्तृकतृकस्य }इ ति वचनान्नि-
यनूतृकतैकस्य न भवतीति वाहयति यवान्बलीवर्दानित्यत्र प्रयोज्यः कर्मैव । नियन्ता सार-
थिः । बहत्यनेनेति वद्यं श॒कटादि । “वद्यं करणम्, इति यति निपात्यते, अन्यत्र ण्यति वा-
द्यः । (कलमुद्रहः) । “उदि कूटे रुजिवहोः” इत्युत्पूर्वाद्रेः कूखशब्द्डपपदे खः । वहत्यनेनेतिः
(वहः) । “गोचर०”» इत्यादिना करणे घः। (पुरुषवाहं वहति) पुरुषप्रेष्यो भूत्वा वहतीत्यथैः +
““कर्त्रजीवपुरुषयोनं शिवहोः”” इति यथासंखूयात् कठेवा चनि पुरुषडपपदे णमुल्, कषादित्दा-
त्तस्येवधातोरनुप्रयोगः । ( ऊढः । ऊटिः ) निष्टाक्तिनोः संप्रसारणे ठत्वादि । कल्पनाया अ-
पोढः (कल्पनापोढः) । “अपेतापोदमुक्तपतितापत्रस्तेरल्पशः"” इत्यनेन पञ्चमोसमासः (प्रौढः, .
प्रौढिः ) [ प्रादृहोढोब्येषेष्येषु वृद्धिवेक्तव्या ] इति वृद्धिः । ( प्रवाहणः ) ण्यन्तानां ननूद्या-
दिपागद्ल्युः । “छ्त्यचः"? । ^णेविभाषा"१ इति णत्वं ““पूवेपदात् सं्ञायाम्” इति वा, प्रवा-
हणस्यापत्यम्, ( प्रावाहणेयः । प्रवाहणेयः ) “शुभ्रा दिभ्यश्च", !इति ठकि “प्रवाहणस्य दे,»
इति पूर्वपदस्य वा वृद्धिः । उत्तरपदस्य तु नित्या, स्वत ॒पएवोत्तरपदस्य ब्रृद्धिमत््वेऽपि
पुनव्रैद्धिविधानं पूर्॑पदन्ुध्यभावपक्ेऽपि प्रवाहणेयीभायं इत्यत्र वृद्धिनिमित्तस्य च
तद्धितस्यारक्तविकारे* इति पुंवद्धावनिषेधो यथा स्यादिति “च्ियाः पुंवत् इति
पुवत्त्वं रक्तविकारन्यतिरिक्ताथवृद्धिनिमित्ततद्धितान्तस्य सखीप्रत्ययान्तस्य नेति सूत्राथैः ।
ननु प्रवाहणेयीशब्दस्य गोत्राभिधायित्वाद् “गोत्रं च चरणेः सह” इति जाति-
त्वात् “जातेश्च", इति पुंवद्धावनिषेधस्य सिद्धत्वात्कि तदर्थेन, बृद्धिविधानेन, एवं तहि `
“जातेश्च"› इत्यस्यानित्यत्वमनेन ज्ञाप्यते, तेन॒ हस्तिनीनां समूहो हा स्तिकमित्यत्र लिङ्ग
विशिष्टपरिभाषया ““अचित्तहस्तिधेनोष्ठक्” इति ठकि “भस्याढे तद्धिते, इति
पुवद्धावो भवतति । प्रवाहणेयस्यापत्यं प्रावाहणेयः । “^तत्प्रत्ययान्तस्यः, इति ढान्तस्य
प्रवाहणेयशब्दस्य जिति णिति किति वा तद्धिते परतः पूठंपदसल्य वा बृद्धिरुत्तरपदस्य तु नि.
त्या, अत्र बाह्यतद्धितनिमिनत्ता नित्या वृद्धिः पक्षे बाध्यते । (इ्ुवाइनम् ) उपरिनिपतितेक्ुकं'
बाहनमित्यधैः । द्चुशब्द् आ हितेष्विक्षषु वत्तेत, वाहनमाहितात् इति णत्वं, गहने यदा-
रोपितं तदाहितमिन्युच्यते, ताहकृपूर्वपदस्थान्निमित्तात् परस्य वाह नशब्दस्थनकारस्य णकार
इति सूत्राथः । आदहितादन्यत्र दृ क्षिवाहनम् । (वह्निः) “वहिश्चिशचयु्वुरखाहात्वरिभ्यो नद्»
इति निप्रत्ययः । नित्वादाद्यदात्तः । (वधूः ) “वहेधंश्चः, इति उकारप्रत्ययो धश्चान्तादेश्ः +
वध्वा भावकम्मेणी वाधवम् । युवादित्वादण् । ( अनड्वन् ) अनसि वहो क्किप् , “उश्चा-
२०८ धातुवृत्ता -- [ वख
नसिइति उणा दिसूत्रेण अनस्थुपपदे वेः क्विप् अनसोऽन्त्यल्य डकारश्च सप्रसारणपूर्वत्वे सो
“सावनडुहः” इति नुम्, अयं च आ दित्यधिकारेणाव्णान्ताद् विधानात् ““चतुरनइहोः"” इत्य।मं
न बाधते, अन्यथा सवनामस्थानान्तरे सावकाशमात्वं सौ विशेषभिहिते नुम् बाधेत, हका-
रस्य संयोगान्तलोपः, “वमुेसु" इत्याडिना दत्वे पूरवत्रासिद्धत्वात् न भवति । हे अनड्वन्नि-
त्यत्र आमम्बाधित्वा ५अम् सम्बुद्धौ, इति अमागमः । अनेनापि चुमो न बाधः । अदित्य-
धिकारादृव, अनडुद्भ्या मित्यादौ पदत्वे “चसु खरसुः” इत्यादिना दत्वम् । ( अनुडही । अन-
„ इकबाहो ) गोरादिपागत् न्यपि पक्षे आमागमः । प्रियोऽनङ्वान् यस्य प्रियानडत्कः । उरः
प्रश्ठतिषु अनङानिति पाठात् कप् । अस्मिन् स्वादौ .पदत्वात् दत्वम् । चस्टम् । अत्रैकवच-
नान्टस्य तस्य पाठात् वचनान्तरेण विग्रहे “लेवाद् विमाषाः? इति कपो विकल्पनात् प्रिया-
नङ्ानित्यपि भवति । अङ्गाधिकारे तस्य तदन्तस्परत्युक्तत्वादच्रापि नुमादि मवति । वेश्च
अनंश पेन्वनडइहम् । “अचतुर” इत्यादिना हन्द्रेऽजन्तो निपातितः । पचादयोऽनुदात्ताः
स्वरितेतः ॥ ९८४ ॥ +
वस निवासे ॥ अनुदात्त उदात्तेत् ( वसति । भ्राममुषवसति )ग्रामे वसतीत्यथेः, “उपा-
न्वध्याडवसः› इति उपाद्युपखष्टाव् वसेराधारस्य कमेत्वात् द्वितीया । पुवं म्राममनुवसतीति,
गरामे उपवसति । अश्चननित्रत्तिं करोतीत्यथेः । अन्न [ वसेरश्यथंस्य प्रतिषेधः ] इति कमैत्व-
निषेधः। अत्र अशिशब्दैन अश्लननिव्रत्तिरूच्यते, यद्वाशब्दो नित्रत्तिवचनो यथा इकेष्मणोऽ
कटुको षधीः प्रयुञ्जीतेति, तेन निवृत्तेः सम्बन्धिनो वसेरित्यर्थो भवति (उवास, ऊषतुः, उव-
सिथ । उवक्थ । उषिव । संप्रसारणं यजिवत् ( वस्ता । वत्स्यति ) “सः स्याद्धंधातुक्े”
इति सकारे तत्वम् । ( वसतु । अवसत् । उष्यात्। अवात्सीत् । अवात्ताम् । अवात्सुः ) ।
तकारादौ “क्षखो क्षल" इति सिज्लोषस्य पूरं त्रा सिद्धत्वात् “सः स्यार्धधातुके” इतिं
सकारे तत्वे पश्चात् सरोपः । क भवानुषितः, अहमव्रावात्सम् । वसेलड, “रात्रिशेषे जागरण-
संतत इति लङ् । यदि कश्चित् केन चित् रात्रिशेषे तुयं यामे पष्ट यामत्रयवासं प्रतिवक्ति
तदा लडित्यथः । यामन्रयस्याद्यतनत्वाह्ठंङि प्राघे वचनम् । भूतसामान्यविवक्षयैव लङि
सिदे वचनमिदं ूडनिनर््यथं, जागरणस्ंतता विति वचनात् सुप्त्वा प्रतिबुद्धय प्रतिवचने नायं
नियमः । ( विवत्सति । वावस्यते । बावस्ति ) । रुड़ “तिप्यनस्तेः” इति सकारस्य पडा-
न्तत्वा दत्वे (अवावत् ) सिपि तु “सिपि धातोर्वा? इति (अवाव) इत्यपि भवति । (वास-
यति । अवीवसत् )।अच्र “अणावकम्मेकात्?इति परस्मेपदस्य “न पादमिः इत्यादिना निषे-
धात् वासयते इत्यपि भवति । (उषितवान् ) । “भाषायां सदवस” इति भूतसामान्ये ल्य
नित्यं क्सुः । अस्मादेवोदेशविधानात् भूतसामान्ये पक्षे किडनुमीयते । परस्मादनुवर्तेटड-
विषयेऽप्ययं किडिति सीदताबुपपादितप् । ( वास्तव्यः ) । “वसेस्तव्यत्कत्तैरि णिच्च इति
वक्तव्यात् णिद्रद्धावात् बरृद्धिः । अमा खह वसतः सूर्याचन्द्रमसावत्रेत्यमावास्या, “अमाव-
स्यदन्थतरस्याम् इति ण्यति पक्षे वरृद्छभावो निपात्यते, अन्यदा बृद्धिः। अमावस्यायां जात `
(अमावस्यकम् । अमावल्यम् ) । “अमावस्याया वा” “अचः, इति सक्तम्यन्ताज्जातार्थं
कनकारो च, वाग्रहणात् “संधिवेखा, इत्यादिना ले षिकेऽणि आमावस्यमिति। भवति । एक-
देशविक्ृतमिति न्यायेन त्रय पते प्रत्यया अमावस्याजब्दादपि, ( अमावास्यकम् । अमावा-
स्यम् । आमावास्यमिति । आवासी ) । यावन्याहूसंच्याहूव्रजवदवसां प्रतिषिद्धानामिति
ग्रहादिपाञाण्णिनिः । प्रतिषिद्धानां नज्पूर्वाणामित्यधेः । ८ प्रवासी ) । “प्रे खप० इत्या.
दिना घिनुण् । अनुषितो गुरं शिष्यः । अनुषितो गुरः शिष्येण । “गत्यर्थाकम्मक०” इत्या-
दिना कतृकम्मणोः क्तः । अचर वसिग्रहणं सकर्मकाथेम् । अकम्मकत्वै तु “क्तोऽधिकरणे च
इति कवेभावाधिकरणेषु क्तो भवति ) ( उषितः । उषितमनेन, इदमे षमुषितमिति । (उपि-
त्वा । उषितः । उषितवान् ) ^वसतिष्षुधोरिद्इति कत्वानिष्टयोरिद् । “न क्त्वासेद्+इति नि-
दन. ] ग्रथमगसः। २५९.
पेधं बाधित्वा “डद्धद्०”” इत्यादिना सेटः कि्वविधानात् सम्प्रसारणम् । उपवस्था प्राघ्चा-
ऽस्य ओौपवस्थ्यम् । [ उपवस्थ्यादिभ्य उपरुंख्यानम् ] इति तदस्य प्राक्षमिति विषये ण्यप्र-
त्ययः । प्रवासाय प्रभवति प्रावासिकः । एवमोपवा चिकः । “तस्मै प्रभवति सन्तापादिभ्यः,
इति चतु्यैन्तात्प्रभवत्यथं टक् । (वत्सरः । संवत्सरः । परिवत्सरः) । “वसेश्च"'इति सम्प्रति-
पर्वात्सरप्रत्ययः। चकारादनुवत्सरादयः । संवत्सरे जातं फलं पव वा संवत्सरम् । सन्धिवेखा-
दिषु “संवत्सरात् फलपर्वेणोः" इति पाटाच्छे षिकोऽण्प्रत्ययः । काखाद्रनोऽपवादः। संवत्सरे देय -
ख्रणं सांवत्सरिकम् । सांवत्सरकम् “संवत्सराग्रहायणीभ्यां ठन् चः इति सक्चम्यन्तादृदेये त्रणे
ठन्वुजो । अत्र संवत्सराग्रहायणीभ्यां चेत्युच्यमानेऽनुच्च्या ठञ् भविष्यति तद्विकल्पनात् का-
ाट्भनपि, एवं सिद्धे ठञचेति प्रतिपदमनयोविधानं यदा देथमूणं फलं भवति तदा “संवत्सरात्
फल्पवेणोः”? इति प्राक्षस्याणो बाधनार्थम् । (द्विसंवत्सरीणः । द्वि्सावत्सरिकः ) । “रात्र्यहः
संबस्सराच्च", इति रात्राचन्तात् द्विगोः «तेन निघेत्तम्” “तमधीष्टो शतो भूतौ भावी, इति
विषये खप्रत्ययः \ “संख्यायाः संवत्सरसंख्यस्य च” इति उत्तरपदवृद्धिः । अधीष्टस्सत्कर्य
व्यापारितः । शतो वेतनेन कीतः । भूतभाविनौ प्रसिद्धौ । अनुसंवत्सरं दीयते कार्य वाऽऽनु-
सांवत्सरिकम् । “तत्र च दीयते कार्यं भववत्? इत्यतिदेदोन का्यदीयमानयोर्भव् लक्षणः कारा
दन् ! “अनुख्तिकादीनां च” इति उभयपदवृद्धिः । (आवसथः) । उपसगं वसेरित्यथैः । आव.
सथे बसति आवसथिकः । “आवसथात् ९१ इति छल् । पित्वात् खियामावसिथिकी।
(.वसतिः ) । “सहिवस्यतिभ्यः कित्, इत्यतिप्रत्ययः । वसतौ साघु वासतेयम् । ““पथ्यति-
थिवसति०” इति ठन् वस्नं मूल्यम् । ““सुमूल्यादायवस्यतिभ्यो नः, इति नः । वस्नं हर-
त्यावहति वा वस्निकः । “वस्क्रयविक्रयाभ्यां कक्षनोः इति द्वितीयान्ताहसराद्धरत्यादिष्वथबु
यथासंख्यात् कन् । (वासिकः) । “वस्नक्रयविक्रयान्" इ ति तृतीयान्तात् जीवत्यथ ठन् , (वस-
न्तः)। ^“तृभूवहिवसिः? इति अन्तच् । वसन्तसहचरितोऽपि ग्रन्थो वसन्तः । तमधीते वेद
वा वासन्तिकः । “वसन्तादिभ्यष्टक इति अध्येतृषेदित्रोष्ठक् । वसन्ते पुष्ष्यन्ति वासन्त्यः
कन्दरताः । “सन्धिवेलाद्यतुनक्षतरेभ्योऽण्, इति सक्षम्यन्ताच्छेषिकोऽण् । एवं साधुपच्यमा-
नयोरपि । वसन्ते उश्चं (वासन्तम् । वासन्तकम्) । “ग्रीऽ्मवसन्तादन्यतरस्याम्"” ईति तत्रो-
पमित्येतस्सिन्विषये बुनणोौ ( वस्तिः )। “वसेस्तिः” इति तिः । ८ वस्तिरिव वास्तेयम् )
“वस्तेढेन् इतीवा्ं दन् । वस्तौ भवमपि वास्तेयमिति ।* हतिङुक्षिकलशिवस्त्यरूत्यहेठे >?
इति सक्षम्यन्ताद् भवार्थे ठञ् । '“वसेस्तुन्” इति तुनि (वास्तु) “अगारे णिच्चइ ति णित्वाद्-
बरद्धिः। ( वखम् ) न् । वलेः समाच्छदयति संवख्यति । “युण्डमिश्रः, इत्यादिना णिच् ।
वच्रात्समाच्छादनइति वृत्तिः । ( वासिः ) । “वशिवपियजिराजि्र जिसदिहनिवादिवारिभ्य
इन्'इतोज् प्रत्ययः (वसु) ““्स्रस्निहिः इत्यादिना उप्रत्ययः । वसुमत्तमो वसिष्ठः । वसुम-
ततरो वसीयान् । मतुबन्तादिष्ठन्नीयसुनोः “ विन्मतोटेक्' इति मतुपो लगिष्ठमेयःस्विति व्त-
माने “देः, इति टिरोपः । अस्मादेव दग्विधानाद् गुणक्चनादपि मत्वन्तादि्ज्नीयसुनावनु-
मीयेते । ८ वासिष्ठः । वासिष्ठो । वसिः ) । “करष्यन्धकबरष्णिङ्करभ्यश्च', इत्यपत्याथंऽण् ।
तस्य “अत्रिश्गुङकत्सवसिष्ठगोतमाङ्धियोभ्यश्च इति बहुषु दक् । ( चोवसीयः। श्वोवसीय.
सम् ) । “खसो वसीयः श्रेयसः” इति समासान्तोऽच । आच्छादनेऽयमदादिः । स्तस्भने
दिवादिः । स्नेहनादौ कथादिदचुरादिश्च ¦ वस उपसेवायामाच्छादन इति च कथादिः ॥९८१॥
बन् तन्तुसन्ताने ॥ (वयति । वयते । उवाय । उयतुः । उयुः । उवयिथ । अयशः । ऊय ।
, उवाय । उवय । ऊथिव । उयिम ) “वैजो वयिः"? इति वा वयादेश्चः। तस्य “्रहिज्यावयिव्य-
धिवश्िविचतिन्रश्वतिष्रच्छतिश्चजतीनां डिति च, इति संप्रसारणम् । चकारात् किदनुक्कष्यते ।
` अकिति तु “खिव्यभ्यासस्योभयेषाम्” इति अभ्यासस्य संप्रसारणम् । सवस्य यकारस्य
«लिटि वयो यः”? इति निषेधान्न संप्रसारणम् । सवत्र क्रादिनियमादिट् । थलि ^अचस्ता-
२१० धातुढत्तो- [व्येन
-स्वत्,* इ ति निषेधो न भवति । वयेष्तासावसत्वात् । अत एव भारदाज विकल्पोऽपि न भवति।
किति लिटि “वश्वास्यान्यतरस्यां किति?” इति पक्षे यकारस्य वकारे (ऊवतुः उबुरित्यादि )।
यादेशस्य स्थानिवद्धावेन जित्त्वात्तङि (उपरे । ऊयाते । ऊयिद्वे । ऊयिष्वे। यवे) ध्वभि
“विभाषेटः” इति मृद्धेन्यविकल्पः।अच्रापि वकारादेशपक्षे उत । उवाते) इत्यादि। वयादेशा-
भावपक्षे “आदे चः, इत्यात्वे (ववो । वत्रतुः । ववाथ। वविथ । ववुः । वव । ववो । व विव ।
क्रादिनियमादिट् । थलि भारद्राजनियमाद्विकल्पः । “आत ओ णलः» इति णल ओत्वमन्य-
ज ५अाता खोप इरि चः, इत्याल्लोपः । ““वचिस्वपियजादोनां किति इति “खिव्वभ्यास-
स्योभयेषाम्"” इति च प्राप्ते सम्प्रसारणं बेजः इति किरि निषिध्यते । ८ कवे । ववाते )
इत्यादि । ( बाता । वास्यति । गस्यते । वयतु । वयताम् । अवयत्। अवयत । वयत् ।
वयेत ) आशिषि ( ऊयात । वासीष्ट ) । यासुटि “किदाशिषि इति कित्त्वे सम्प्रसारणे पर-
पूर्वत्वे वा “अक्घत्सार्वधातुकयोः” इति दीैः । ( अवासीत्। अवासिष्टाम् । अवास्त । अ-
-वासातामित्यादि ) । परल्मेपदे “यमरमनमाताम्” इति सगिटौ । ( विवासति । विवासते ।
वावायते । वावाति । वावेति । वावीतः ) ^ हल्यघोः” इतीत्वम् । ( वावति ) । "इना.
-भ्यर्तयोः' इत्याल्लोपः । खोरि हावीत्वे (वावीहि । वाययति । अवीवयत् ) । “शाच्छा०
इति युक् । ( प्रवाय ) । “न ल्यपि» इति वेजः सम्प्रसारणनिषेधः । ८ तन्तुवायः ) । “हा-
-वामश्च इति कम्मेण्युपपदेऽण् ५आतोऽनुपसगे कः” इति कल्यापवाद्ः । ८ उता ) उतः स-
म्प्रसारणपूर त्वे । ८ निष्प्रवाणिः ) । नं वासः प्रोयतेऽस्यामिति प्रवाणी तन्तुवायशलाका
भण्यते । निगेताः प्रवाण्यो यस्मादिति बहवीहौ “निष्प्रवाणिश्च, इति निपातनात्कबभावः।
-“गोखियोरूपसजेनस्य इति हस्वः ॥ ९८६ ॥
उग्रेन् संवरणे । (उययति । ज्ययते । विञ्याय । विभ्यतुः। विव्युः । विव्ययिथ। विव्याय) “न
ञ्यो छिटि?” इत्यात्वनिषेधः । णिति ब्रृद्धावायादेशे तस्य “द्विवेचनेऽचि, इति स्थानिवत्ाद्
व्येशब्दस्य द्विवचने “खिव्यभ्यासस्योभयेषाम्” इत्याभ्यासयकारस्य सम्प्रसारणे पररूपत्वम्।
सम्प्रसारणे चोभयेषांग्रहणाद्धलादिशेषं बाधित्वा भवतति, “न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम् ” इति
वकारस्य सम्प्रसारणं न भवति, किति “वचिस्वपि? इत्यादिना सम्प्रसारणे पू्वेरूपत्वे द्विकं चने
^“एुरनेका चः" इति यण् । थि ““इडत्यत्तित्थयतीनाम्› इतीर् नित्यमन्यत्र कादिनियमादिर् ।
.( विष्ये । विव्याते । विभ्िषे । विष्िध्वे!। विष्व । विव्यिवदे ) । स्वेत्र “वचिस्वपि
इत्यादिना सम्प्रसारणे परशूपत्वे द्वित्वम् । ८ व्याता । व्यास्यति । व्यास्यते । व्ययतु ।
ञ्ययताम् । अन्ययत् । अव्ययत । व्ययेत् । व्ययेत । आशिषि । वीयात् । व्यासीष्ट ) । या-
-सुटः कित्वात्संप्रसारणपूरवैरूपयोः “हलः”, इति दीधेः । (अन्यासीत्। अन्यारूताम् )। पर-
स्मेपदे सगिटो । ( विव्यासति । विव्यासते । वेवीयते ) ) “स्वपिस्यमिव्येनां यङि" इति
-संप्रसारणे परपूचत्वे “हलः इति दीधः । द्विवचनम् । ( वाव्येति । वाव्याति । वाव्यीतः ।
वाञ्यति ) । तोः “इनाभ्यस्तयोः” इत्याकारलोपः । हरादौ 4 हल्यघोः” इतीत्वम् ।
€ व्याययति ) । ‹शलाच्छासः,, इत्यादिना युक् । ( संग्याय ) । “व्यश्च, › इति ल्यपि
-संप्रसारणनिषेधः, परिपूवत्वे तु “विभाषा परेः” इति प्रसारणविकल्पनात्परिवीय परिव्या-
येत्युभयं भवति । ( नीविः )। नौ व्यो यलोपः पू वेपदस्य च दीध इति इकारप्रत्यये
-डित्त्वाद्िखोपयलोपयोः पूवपददीरधैः । ( नीवी ) । “कृदिकारादक्तिनः इति वा ङीष्॥९८७॥
हेन् स्पर्धायां चन्दे च । { ह्वयति । ह्यते । जुहाव । जहुवतुः । जहुविथ । जहोथ ) ।
अन्न च “अभ्यस्तस्य च, इत्यभ्यस्तीभविष्यतो ह्वेनः प्रागेव द्विव चनात्संप्रसारणेऽन्तरङ्गत्वा-
त्परपवेत्ये पश्चाद् द्विवचनम् । पूरव तु द्विवचने “न संम्प्रसारणे संप्रसारणम्!" इत्यभ्यासस्य
संप्रसारणं न स्यात् । व्यवधानान्नायं निषेधः स्यादिति न वाच्यम् । तत्र समानाङ्गग्रहणस्य
-चोदितत्वात् । तत्र णलि बृद्धयवादेश्चयोः स्थानिवत्त्वादूषुशब्दस्य द्विवेचनम्, अत्र परपूव-
ह्न. ] । ्रथमगखणः । २११
त्वाभावे “आत अौ णः» इति स्यात्। जुहूवतुरित्यादौ “अचि शनुधातु; इत्यादिनेयड-
देशः । तत्रापि संप्रतारणेऽन्तरङ्त्वात्परप् वेत्वमवक्ष्यमेष्टव्यम् । अन्यथा “अतो लोपः” इत्या-
ल्खोपे तस्य स्थानिवत््वाद् द्विवेचने “अर्द्धवदचत्र"” इत्यसिद्धत्वाद्यवधानादुवडः न स्यात् ।
थकिगुणः। भारद्राजनियमादिड्िकल्पः। उत्तमे णलि णित्त्वाभावपक्षे गुणेऽवादरः । ८ जडे ।
जहुवाते । जहुिषे । जड विध्व । जह विद्धे । ह्वाता । ह्वातासे । ह्वास्यति । ह्वास्यते । ह्वय
ल । ह्वयताम् । अह्वयत्, , हवयेत् । आशिषि हूयात् । द्वासाष्ट ) । यासुटि कित्त्वात्संप्रसारणे
“हः इति दीघेः । ( अह्वत् । अह्वताम् ) । “छिपितिचिदह्वश्च› इति पररूम॑पदे सिजपवा-
दुोऽङ् । “भात्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्ः'इत्यडा विकल्पनात् । (अह्वत। अह्वताम् । अह्वत । अद्वा -
स्त । अह्वासाताम्। अद्वासत) इत्युभयं भवति, अङि सत्वेत्र “भावो रोप इटि चइत्याल्लो-
पः । इदमडविकल्पन कर्तरीति कम्मेणि (अदह्वापि। अह्वासाताम्)इत्यादो चिण्सिचावेव भव-
तः। चिण्वदिटि अद्वायिषातामित्यादि । एवं स्यक्षिच.सीयुट्तासिषु ह्वायिष्यते। ह्वापिपीष्ट ।
ह्वायित) इत्यादि द्र्टव्यम्। कमकत्तरि तु शब्दे “अचः कम्मैकत्तरि"» इति चिणो विकल्पनात्त-
दभावे “भात्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्?” इति पक्षेऽङः। तदभापरे सिच् । तस्य च पक्षे चिण्वदिटि
{ अह्वायि । अह्वत । अह्वास्त )। अह्वायिष्टेति चातूरूप्यम्मवति । (निह्वयते । संह्वयते ।
उपह्वयते । विह्वयते । आह्वयते ) “निसमुपविभ्यो हः” “स्पद्धायामाङः”, इत्यत्र
कत्रमिप्राये तङ् । अत्र स्पद्धां धात्वर्थस्य शब्दनस्य देतुतया विषय इत्ति ब्रत्यादौ
स्थितम् । स्पधंमान आह्वानं करोतीत्यथेः । अच्र च ह्व॒ इतिन प्रयोगस्थस्याकारान्तस्या-
लुकरणं किन्तु धातारेवेजन्तस्य, आत्वन्तु लक्षणवशादिति निह्वयतदहत्यादौ , तङ्
भवति । एकदेशविङ्ृतस्यानन्यत्वान्निह्वास्यतइत्यादिष्वपि ( जुदटुषति । जदूषते ) “अभ्य-
स्तस्य च, इति संप्रसारणे परपूवेत्वे “हलः”, इति दीघं धातोरिगन्तत्वात् “इको श्च» इति
सनः कि्वादगुणो न भवति । ( जोयते । जोहोति । जोहूतः । जोहुवति ) “हुश्नुवोः
सावधातुके” इति यण् शब्दस्य खाश्चणिकत्वाद्नधेकत्वाच्च न भवति । (ह्वाययति । जहा-
वयिषति । अजूहवत् । अजूहवताम् । अजूहवन् ) । अच्र “हः संप्रसारणम्, इति सन्परे
चङ्परे णो संप्रसारणे परपूर्वत्वे ब्ृद्यावादेशयाोर्णो कतं स्थानिवदिति स्थानिवत्तगाद्ध शब्दस्य
हौशब्दस्य वा द्विवचनं “णौ चड्यृपधाया हस्वः'!इदं च "सम्प्रसारणं तदाश्चयं च कारय
बर्वत्इति वा “णो च संश्चङोः इ ति विषयसक्चमोत्वात् “आतो युक्इ ति युकः प्रार् प्रवत्तेते ।
छते चान्तरङ्गत्वात्परपूवेत्वमिति युभ्म भवति । नन्वत्र “अभ्यस्तस्य चः इति अभ्यस्तका-
रणस्य ह्वयतेः संप्रसारणविधानात्सिद्धमेव तदिति कि “'ह्ःसंप्रसारणम््?” इत्यनेनेति क्तापनाथै-
मभ्यासनिमित्तप्रत्ययेन व्यवधाने यदि भवति णारेवेति। तेन ह्वायकमिच्छति जिह्वायकिंषति,
ह्वायकीयतेः सन् जिद्वायकीयिषतीत्यादौ संप्रसारणं न भवति । एवञ्च सन्परे चिङ्परे णो “अ-
भ्यर्तस्य चः” इत्येव सप्रसारणं तच्चाभ्यस्तीभविष्यत इति जहावयिष ति, अजूहव दित्यत्रापि
णिजञत्पत्तः प्रागेव प्रसारणेऽन्तरङ्कत्वात्परपूर्वत्ये च नेव युक्तः प्रसङ्खः । (आह्वः) “आतोनुपसर्गे
कः* इत्यत्र भाष्ये सर्वत्र प्रसारणिभ्यो डो वक्तव्य इति उप्रत्यये रिरोपसुक्त्वा ^“भातोनुप-
सगे कः» इति कप्रत्यये वा परत्वादाल्लोपे संप्रसारणे यणि आह्व इति सिद्धमित्युक्तम् ।
उवङ् तु आद्धोपस्य “असिद्ध वद्त्रा"” इत्यसिद्धत्वाब्यवधानान्न भवति । (निहवः । अभिह-
वेः । उपहवः । विहवः ) । "हः संप्रसारणं च न्यभ्युपविषु, “आङि युद्धे “भावेऽनुपसगं स्यः
इत्यप्प्रत्यये (१) प्रसारणम् । (आहावः) । “निपानमाहावः, इति प्रसारणे बद्धौ निपात्यते ।
निपानुपदृपं जलाशये । यत्र गावः पानाथमाहूयन्ते । ( आह्वा ) । “आतश्चोपस्तग"” इति
( १ ) मृल्पुस्तकानुरोधेन प्रसारणं इति पाठः स्थापितः । तन्न तन्न सम्प्रसारण इति
पाठेन भाव्यमिति प्रतिभाति ।
२१९ धाठचरत्तो- [ब्द
खियामङ्गधाछछछोपः । (आहतिः संहृतिः) -इति बाहुर्कात क्तिन् । वेनाद्यचखयोऽुदात्ता
उभयतो भाषाः ॥ ९८८ ॥
वद् व्यक्तायां गचि ॥ . ( वदति । उवाद् । ऊदुः । उदुः । उवदिथ । उवाद् । उवद् ।
ऊदिव ) यजादित्वात्किति संप्रसारणम् । पिति “छिव्यम्यासस्यः? इत्यभ्यासस्य ( वदिता ।
व दिष्यति । वदतु । अवदत् । वदेत् ) अशिषि । ८ उद्यात् । अवादीत् ) “वदब्रज०” इति
बरद्धिः ( विवदिषति । वावद्यते । वावदीति । वावत्ति । वादयति । अवीवदत् । वादयते ।
अवीवदत् ) । वदेः कम्माविवक्षायाम् “अणावकमेकात् इति प्राक्त परस्मैपदं “न पादि
इत्यादिना निषिध्यते । अभिवदति गुरुं देवदत्तः। अभिवादयते गुरं देवदत्तं देवदत्तेन वा;
[ अभिवादिदश्ोरात्मनेपदे उपसंख्यानम् ] इति पक्षे प्रयोज्यस्य कम्मैत्वं परस्मैपदे तु क्ते.
त्वात्तेतीयेव । वदते व्याकरणे यल्लनारायणः । भासमानसूतत्र सूत्रार्थ वक्तीत्यर्थः । कम्म॑करा-
जुपवदते । उपसान्त्वयतीत्यथेः । , वदते यज्ननारायणाचायेः । जानाति वदितुमित्यशः । गेहे
वदते, तद्विषयस्त्साहमा विष्करो तीत्यथः । (गेहे विवदन्ते)! विमतिपतिता विचित्रं भाषन्तह-
त्यथः । कुर भार्यासुपवदते । उपच्छन्द्यतीत्यथः । *“मासनोपसम्भाषान्ञानयतविमत्युपमन्त्र-
णेषु वदः» इति तङ । भासनं दीक्षिः, उपसम्भाषणमुपसान्त्वनं, ज्ञानं सम्यगवबोधः । यज्ञ
उत्स हः, विमतिर्नानामतिः । उपमन्त्रणं रहस्युपच्छन्दनम् । उपसान्त्वनमुषैच्छन्दनं च धा -
तोरथेतया विशेषणम्, अन्यत्र ' धात्वथेस्य, संप्रबदन्ते राजानः । सन्भूयोच्चारयन्तीत्यथः ।
व्यक्तवाचां ससुच्चारणे* इति तङ् । व्यक्तवाचो मनुष्याः । समुच्ारणं सम्भूयोचारणम्, अ-
भस्वभावादुपसगेयोगः । अन्यक्तवाक्चु पर्यायोच्चारणे च परस्मेपदमेव । संप्रवदन्ति कुक्कुटाः ।
ब्राह्यणो वदति, क्षत्रियो वदति । अनुवदते कटः कलापकस्य अनुः सादृश्ये, यथा कालापोऽ-
धीयानो बदति तथा कठ इत्यर्थः । ““अनोरकम्मेकात्?' इति अनुबदतेस्तङ । अत्रानुः सादृश्ये
इति सादश्यप्रतिपादनपरत्वादकम्मेकत्वम् । अयमपि योगो व्यक्तवाग्विषये एव । अनुवदति
वीणा गायकस्येत्यत्र न तङ्, अकम्मैका दित्युक्छेः पूर्वाक्तमनुबदतीत्यन्र च न भवतो । विप्रव-
दन्ते मौहुत्तिकाः । युगपद्विरुदं भाषन्त इत्यथः । “विभाषा विप्रलापे, इति तङ्विकर्पः।
विप्रलापो विरुदधभाषणम् । “व्यक्तवाचां ससुच्चारणेः, इति प्राचे इयं विभाषेत्यन्यक्तवाकठेके
विरुद्ध भाषणे तङ् न भवति । विप्रवदन्ति शकुनीयाः । तथा व्यक्तवाक्कठैके विरुद्धमाषणे
कमिकेऽि न तङ , मोदूत्तिका; क्रमेण वि्रवदन्तीति । धनकामो न्यायमपवदते । धनार्थो
न्यायं नाद्वियतहत्यथेः । ““अपाद्रदः” इति कवैभिप्राये तङ् । अवद्यं पापम् । ““अवद्यपण्य ०)»
इत्यादिना यति गद्यं निपात्यते । ब्रह्मो, ब्रह्मणो वदनमित्यैः । “वद् सुपि क्यप् च>» इ-
त्थनुपसगं सुप्युपपदे क्यपि प्रसारणं चक्राराद्यति ब्रह्मवद्यम्। अनुपसर्गादुपखष्टाच्च णे यति वाचं
प्रवाद्यमिति । (-खषोचयम् )। “राजसूय ०""इत्यादिना भावकर्मणोः क्यपि निषात्यते। (अवादी)
्रहादिषु ^यावन्याहू?इत्यादिर्-त्रेण नञपूर्वाण्णिनिः । ( वदः । वदावदः )। पचाद्यचि “चछि-
पत्िवदि› इत्यादिना द्विर्$चनमभ्यासस्य त्वागागमः । (प्रि्वदः । वशंवदः)! “प्रियवशे वदः
खच्” इति खच् । ८ परिवादी ) सम्प्चादित्वाद् धिन्ुण् । ८ प्रवादी ) “श्रे पः इत्यादिना
घिनुण् । (परिवादकः) “निन्दहिस?› इत्यादिना ण्यन्तादूढुन्। वावदू कस्यापत्यं वावदूक्यः ।
“कुर्वादिभ्यो ण्यः इति,ण्यः । कुर्वादिपाटादेव यडन्ताद्रदेरूकप्रत्ययः । , प्रवाद्कादयः प्रयो-
गाश्चिन्त्याः, उदित्त्वात् ^ सडजद् ० इत्यादिना सेटः क्त्वः किल्वात्प्रसारणम् । (अच्छोद)
“अच्छ गत्यथवदे षुः इति अच्छशञब्दस्य गततित्वात्समासे सत्यपि प्रसारणम् (वादः ) । “व.
दिवपिःइत्यादिना इन्प्रत्ययः । ( वत्सः )। “ुकृवदिइत्यादिना सप्रल्ययः। (वत्सरः कास.
वान् ) । “वत्सा सायां कामबले"दइति च्प्रत्ययो मत्वथीयः । कामबरशब्दावरेआद्जन्तौ
तद्वति वतते चृत्तौ कामबलार्थो । (वत्सतरः) प्रथमवयोऽतिकान्त इत्यथः । “वत्सोक्षाश्वषेभे-
भ्यश्च तनुत्वे” इति प्रवररि निमित्ततनुत्वोपाधिकार्थादस्माद्वत्सादेः स्वाथ ्टरच् । वत्सशब्दस्य
इचि ] प्रथमगणः । | २१३
्च्तिनिमिसं प्रथमवथः संम्बन्धः । षित््वान् ङीष् शिया वत्सतरी । वत्सानां समूहो वात्ख-
कम् । ^गोजोक्ष" इत्यादिना बुल् । (वादित्रम् ) “अशित्रादिम्य इन्रोत्रोः इति ण्यन्तादित्र।
अण्यन्ताद्ाहुरकादूवरद्धिः। (वदान्यः)! “वदैरान्यः? इत्यान्यप्रत्ययः। अयमाटषौयश्च ॥९८९॥
इभोधि गतिच्द्धयोः ॥ अयं वदतिश्च परस्मेभाषाबुदात्ततौ त श्वयति । श्व । जुञ्यु-
वतुः । चुञचवुः । छशविथ । शुख्यवधुः । श्व । शुशाव । खद्विव । सखविम ) “विभाषा
इवे; इति छिङ्यजडोः सप्रसारणविकल्पः। अत्र “संप्रसारणं संप्रसारणाश्रयका्यं च बलोयः इति
"लिङ्यजोश्चः, इति विषयसक्चमीत्वाद्वा संप्रसारणमुभयेषां ग्रहणाद् हरा दिशोषं बाधित्वाञ्
भवति । किति '"वविस्वपि”» इत्यादिना संप्रसारणे पररूपत्वे द्विवचने ( छखवतुः, शुञयडुः ) 1
यिद्रचनेषु गुणनरद्धिभ्यामन्यत्र यणश्च पूं संप्रारणेऽन्तरङ्गत्वा त् पररूपत्मे च यथायोगं बद्धि-
गुगयोराचवादेशो । कित्सु तूवडादेशः । ^ द्विवेचनेऽचि"इति स्था निवतत्वाच्छुंशढरस्य द्विवे चरन,
प्रसारणाभावे (शिश्वाय । लिङिविथतुः । लिधियुः । शिश्चयिथ । शिचिययुः । शिर्वाय । जि-
दवय । शिदवयिव । शिश्वयिम ) यथायागं ब्रद्धिगुणयोराययौ । कितीयङ् पूेवत्, स्थानि-
चत्त्वाच्द्विराक्दस्य ¦ द्विव चने, पिति “लिव्यम्यासस्योभयेषाम्?' इत्यभ्यासस्य संप्रसारण,
[ इवयतेखिव्यभ्यासरक्षणप्रतिषेषः] इति निषेधान्न भवति ८ श्वयिता । श्वयिष्यति । चयतु ।
अश्वयत् । इवयेत् । आशिषि । शूयात् ) कित्वात् “वचिस्वपि” इत्यादिना प्रसारणे ““हल्ः१
इति दोधेः । (अश्वत् ।) ““जस्तम्भुः? इत्यङ्, वा तत्र परे “दवयतेरः' इतीकारस्याकारे अतो
लोपः । पररूपं च अङोऽभावे '*विभाषा धेट्श्व्योः” इति पक्षे चडि द्विवेचने इयङ़ ( अशि-
रिवयत्, अशिरिवयताम् , अशिशिवियन् । अशिरिवियः । अशिशिवियम्। अशिरिविय । अश्ि-
हिवयाव ) चङ्डोरभावे सिचि । ८ अश्वयीत् । अश्वयिष्टामित्यादि ) “दम्यन्तक्चषणः, इति
चृद्धिनिषेधः । ( शिदिवयिषति । शेश्वीयते । शशुयते ) “ङिङ्यडोः"' इति वा क्प्रसारणं,
( शेरवयाति । शोरेति । शेरिवतः । शेरिवयति ) लुडि प्रकृतिग्रहणादङ्चङो । अश्षिरिवय-
दित्यादि । अङि “श्वयतेरः? इत्यत्वं श्तिपा निदं शान्न भवति इति तदेव रूपम् । यङ्लुकि
““सिङ्यङोः? इति संप्रसारणं लका विषयत्वापहारान्न भवति, सिच्पक्षे ¦ ( अरिरवायीत्।
श्ापयति । अशिश्चपत् । अशृ क्वत् । शिश्वापयिषति । शुशावयिषति ) अत्र “विभाषा श्वेः
“गौ च संश्चोः, इति सन्परे चङ्परे णो भाविनि पक्षे संप्रसारणे अन्तर ङ्त्वात्परपूवेतवे वृच्णा-
वो । तयोः स्थानिवत्वात् शुशाब्दस्य विशब्दस्य वा द्विकेचनम् । (श्च यथुः) ““र्वितोऽथुच्” ।
( शूनवाच् । शूनः ) ““खीदवितो निष्ठायाम्, इत्यनिटत्वम् । अत्र पदमज्ञर्यादौ “आदितश्च
इति ओ दितोनन्तरस्य निष्ठातकारस्य नत्वविधानादेषेडभावस्य सिद्धे चयतिग्रहणं शक्यम-
कन्तुम् इति । उदकेन श्चयतइति उदित् । । “क्विप् च, इति क्किप् । उदश्ित इति निरशात्
प्रसारणाभावः । “उदकस्योदः संज्ञायाम्" इति उदुकस्यो दइभावः । उदश्िति संस्कृतमोदधि.
त्कम् । “उदश्ितोऽन्यतरस्याम्” इति सक्तम्यन्तात् संसुकृतमित्यथे ठक् । टस्य “इसुसुक्ता-
न्तात्कः" इति कादेशः। ठगभावे प्राग्दीव्यतीयेऽणि ओद श्चितम् । (खा) “घन्नुश्चन्इति नि-
पात्यते । छनः पश्येत्यादौ “चयुवमवोनामतद्धिते इति तद्धितवजिते भसंजञानिमित्त प्रत्यये
प्रसारणे परपूबेत्वम् । अतद्धित इति वचनात् “प्राणिरजतादिभ्योऽन्,, इति विकारावयवयोः
प्राणिलक्षणेऽणि “नस्तद्धिते इति टिरोपे “द्वारादीनां च, इत्येजागमे शौवं मांसमिति भव.
ति । (शवः सङ्ोचः) । अत्र प्राग्दीव्यतीयेऽणि [खनः सङ्कोचे उपसंख्यानम्] इति “अन्इति
प्रकृतिभावं वाधित्वा टिलोपः । सङ्कोचादन्यत्र शोवनम् । शुने हितं शून्यम् । छनः सम्प्रसा-
रणं वा च दीधैत्वम्'इति गवादिपाठद्यति प्रसारणे वा दीः । अत्र “नस्तद्धिते इति टिखो-
पः कस्मान्न भवति । न च प्रसारणस्य सामर्थ्यादिति वाच्यम्। यतः छते परपूर्वत्व रिलोपारथ-
मेव तत् स्याद्, अन्यथा ये चाभावकम्मणोः,' इति प्रकृतिभावः स्यात् । दीर्धविधानसाम-
यान्न भवति। अस्तु चेवम् , अदीर्धपक्षे कस्मान्न भवति । तदुच्यते, द्वौ चकारो क्रियेते वा च
२१४ धातुवृत्तो- [ इओश्चि
द॑र्षत्वं चेति, तत्रान्त्यः संनियोगा्थैः, आद्यो भिन्नकमः सम्प्रसारणमित्यनेन सम्बध्यते प्रसा-
रणं चेति । तत्रान्यस्य ससुच्चयितव्यस्याभावात् पुनरपि प्रसारणं समुच्चीयते । तच्चावस्था-
पनाथं सष्धिलोपं बाधिष्यते । (खनी) गोरादिपायान् डीष् । श्चन इव रोपमस्य उनःशोपः। ए
(श्नःपुच्छः । खनोताङ्लः ) [शेपपुच्छाखाङ्गलेषु छन उपसंख्यानम् ]इति अलुक् । अकारा-
न्तोऽप्यस्ति शेपशब्दो न केवरं सकारान्त इति केयरपदमज्ञयादिषु ।'(छनोदन्तः श्वादन्तः) ।
““जुनो दन्तदंष्टाकणेवराहपुच्छपदेषु" इति पूवैपदस्य दीेः । एवं दषादिषृदाहायेम् । धाद
ल्यापत्यं श्वादः । घमभखस्यापत्यं चाभख्िः । अत्र “धादे रिजिः, इति द्वारादिरक्चषण एेजाग-
मो बृद्धिप्रतिषेधाश्च निषिध्यते । अयमेव निषेधो द्वारादौ तदादिविधिक्ञापकः। शन्शब्दोऽपि
तन्न पञ्यते“खादे रिजिशत्यत्र वात्तिके इकारादिग्रहणं च गणिकाद्यथेमिति। गणेन चरति (श्ा-
गणिकः) “श्वगणाट्डन् च०”» इति चरत्यथ तृतीयान्ताट्ठक्टनो। आदिशब्देन शायूधिकादिग-
ह्यते । अत्र च^प्राग्वतेः", इ ति टक् इनाचन्ताद्यदान्यस्तद्धित उत्पद्यते तदापि “श्वादेरिनि"इति
प्रतिषेधो भवत्येव । तथाच तत्र वृत्तिः । । तदन्तस्य चान्यत्रापि तद्धिते प्रतिषेध इष्यतदति।
तेन श्वाभखेरिदमिति विगृह्य ““इनस्च, इत्यणि कृते रेजागमन्रद्धिनिषेधयोरभावात् श्वाभद्न-
मिति भवति । यदा पुनरिकारादेरन्थस्तद्धितो भवति तदा श्दष्रायां भवो मणिः शोवादंष इतिं
बुद्धि प्रतिषेध देजागमश्च भवति । श्वापदे भवः (शोवापदः। श्वापदः) “पदान्तस्यान्यतरस्याम्*
इति श्वादेः पदशब्दान्तस्य द्वारादिलक्षण एजागमो बृद्धिप्रतिषेधश पक्षे निषिध्यते । छनः स-
मीपमुपद्युनम् । “अव्ययं विभक्तिसमीप०”” इत्यन्ययीभावेऽचतुरादिषु निपातनादच् टिरोपा-
भावश्च संप्रसारणं च, गोष्ठे श्वेव गोष्टश्वः, अयमप्यचतुरादिषु निपतितः। श्वानमतिक्रान्तोति-
श्वः । “अतेः श्यनः" इति टच् अतेरितिचनान्निश्वा कोष्ट इत्यादौ न भवति । श्वेव पाषाणः
पाषाणश्चः । ““उपमितं व्याघ्रादिभिः" इति समासः । #उपमानादप्राणिषु+ उपमानवाचो यः
शन्दाब्दोऽप्राणिघु वत्तेते तदन्ताटजिति टचि “नस्तद्धिते इति टिखोपः । अत्र घशब्दः
सादर्यात्पाषाणबृत्तिरित्यप्राणिवचनः, अप्राणिष्विति वचनात् शेव वानरः वानरश्ेत्यादौ
टज्ञ न भवति । मातरि सवस्य परिच्छेत्तर्याकाशे वद्धेतइति मातरि्ा वायुः । “धन्नुनक्ष-
न, इत्यादिना मातरि पूठेपदे श्वयतेः कनिनि इकारखोपो लुक्च निपात्यते, “तत्पुरुषे , करति
बहुलम्» इति चालुक्सिद्धिः ॥ ९९० ॥
वृत् ॥ यजादयो बृत्ता इत्यथः । भूवा दिस्त्ववश्ञिष्यतदइति व्याख्यातारः । तेन चुलुम्पती-
व्येवमादीनामाक्चप्रयोग सिद्धानां संग्रहः सिद्धो भवति ॥
इति पूवेदक्षिणपशिमसमुद्राधीश्वरकम्पराजसुतसंगमराजमहामन्त्रिणा मायणयपुत्रेण माधव-
सहोदरेण सायणेन विरचितायां माधवीयाथां धातुचरत्तौ शब्विकरणा भ्वादयः ॥
शुभं भूयात् ॥
माधवीयधातुर्त्तो-
अदाः{द्ः।
अद् भक्षणे ( अत्ति । अत्तः । अदन्ति । अत्सि । अत्थः । अत्थ। अश्च । अरः । अद्मः)
“अदिप्रश्तिभ्यः शपः” इति शपो लक् । “खरि च, इति च्व, (जघास । जक्षतुः । जक्षुः !
जघसिथ । जक्षधुः। जक्ष । जघास । जघस । जक्षित, जक्षिम) “ङिव्यन्य + रस्याम्” इत्यदः पक्ष
घस्लादेशः । ति बरृद्धिः । उत्तमे तु णिद्विकलपः । अपित्सु “ऽ्संयोगाल्किद् कित्? इति
कित्वे “गमहन>? इत्युपधाखरोपः, तस्य “द्विवचनेऽचि” इति स्थानिवत्त्वाद् द्विवचनं, “शा-
सिवसिघस्तीनां (९)च'' इति षत्वम् , अत्रोपधारोपस्य पूचञ्वेस्मारपि विधाविति स्थानिव त्वं
षत्वविधानवेयथ्येप्रसङ्घात् [पूठेत्रा सिद्धे न स्थानिवत् ] इति वा न भवति । घकारस्य ““स्वरि
चः, इति चरत्वात्ककारः, अ(र)त्राप्युपधारोपस्य न स्थानिवत्वं “न पदरान्त" इत्यादिना वा
[पूवेत्राखिद्धे न स्थानिवत् ] (३)इत्येव वा तन्निषेधात्, “अ चःरूतास्वत्?इति थ् इण्निषेध
स्ताषौ सत इत्युक्तं तेन घस्ादेशस्य तासावसतत्वान्नात्र (४)स निषेषः।अत एव तद्विषयो भा-
रद्राजनियमोऽपि न भवति, यद्वा स्थानिवद्वावात् ५इउत्यति० इति नित्यमिड् भविष्यति .
नन्वस्ति प्रत्यन्तरधसिस्तसो नित्यानिट् च. तस्मात्थ छि(९) जघस्येति दुर्वारम् ,मैवम्। प्र
स्यन्तरस्य घसेयेत्र छिद्धं वचनं वास्ति तत्रेव प्रयोजनं न स्ंत्रेति तत्रेव धाताडपपादितत्त्वात्, ,
अतो नास्ति किटि प्रयोगः। घस्खादेशामावे, ( आद, आदतुः । आदुः । भदधिथ । आ-
दिव ) कादिनियमादिट् । थि भारद्राजनियम “इडत्यत्तिव्ययतीनाम्” इति बाध्यते ।
“अत आदेःइत्यम्यासादरदीरषेः (अत्ता, अत्तासि, अत्तास्मि,अत्स्यति, अत्स्यसि,अत्स्यामि, `
अन्त्,अतात् । अद्धि । अदानि। आदत् । आदुः। आदम् ) “अद्: सवषाम्” इत्यदोऽङ्ात्परस्य
सावेधातुकाप्रक्तस्याडागमः ( अद्यात् । अद्याः । अयाम् )। आशिषि(६) ८ अद्यात् ) अन्यत्र
तु सलोपाभावो बिशेगः। अद्यास्तामित्यादि । (अवसत् । अवपरताम्। अघसन् ,भवसः। अव
सतम् , अधसत, अवसप । अवसाव । अवसाम ) “लुङसना्षैरट” इति घर्खादेशे दि -
त्वादङः , (जिघत्सति)। घस्लादेशे “खस्याद्धेघातुके"इति तत्वम्। आदयते ऽन्नं देवद्त्तेनाद्
यतीति वा ( आद्विदत । आददत् ) णिरापर्य स्था निवत्वा दिशब्दस्य द्विवचनं, निगरण-
चलन ०” इति कत्रेभि प्राये प्रतप्रस्यः परस्मेपद् य [अदेः प्रतिषेधः] इति निषेधः [आदिखाद्यो
प्रतिषेधः] इति प्रयोज्यस्य कतौः(७)कमेत्वनिषेधः। (व्यत्यत्ते। व्यस्यदाते । ज्यत्यदते)कन्तैरि
कम्मेव्यतिहारे"› इति तङ , “आत्मने पदेष्वनतः"इति क्चल्यादादेश्लो ऽनकारान्तादङ्गात्परत्वा-
उ्यत्यदन्ति वृका मेषानिति दहिसायां द्र्टञ्यं, तत्र हि “न गतिहिसा०”» इतितङः निषिध्यते
(ञ्यतिजक्षे । व्यत्यादे । व्यत्यत्ता । उ्यत्यस्यते, व्यत्यत्ताम् , ज्यत्यात्त । उयत्यदीत । आशिषि
(१) इण॒करोः परत्वे इति ३।४। पुस्तकेऽधिक्रम् ।
(२) इहापीति २ पु. पाठः। (३) इत्येवेति नास्ति २पु.।
(४) ने भवतीति ४ पु नात्र प्रतिघः इति २ पु° । नास्ति निषेधः इति ३ पु पाः।
(५) थलीति नास्ति २ पु°।
(६) आशिषि सलोपाभावो विशेष इति ४ पु° पाठः ।
(७) कतुरिति ४ पु नाश्ति ।
२९६ .धातुचवृत्तो-- [इन
व्यत्यत्सीष्ट । ्यत्यघत्त । व्यत्यात्त ) “सस्याद्धंधातुके इति तत्वे “क्षरो अकि" इति `
सिचो रोपः (कम्मेण्यद्चते अद्ती) शत्रन्तात् “उगितश्च इति ङीप् । नित्यत्वादन्तरङ्त्वा-
चच नुमः पूवं शपो लुगिति “शप् स्यनो०” इति चुमत्र न भवति । न च प्रत्ययलश्चणमस्ति ।
तत्रादित्यधिकाराद्रणाश्रये च तन्निषेधात् ( जग्धः । प्रजग्ध्य ) “अदो जग्धिल्येपति किति”
इति जरध्यादेशः । पुत्रो जग्धो यया सा पुत्रजग्धी, “राजदन्ता दिषु परम्” इति निष्ठान्तस्य पर-
निपातः। “अस्वाङ्गपूवेपदाद्वा"इत्यस्वाङ्गवा विपूवेपदन्तोदा तात क्तान्तादन्तोदा ताद्व इव्र्व्वा
ङीषू,[वा हतजग्धपर ] इति पुत्रतकारस्य वा द्वित्वम् , अन्नं न्धा आन्नः,“अन्नाण्णः, इति
द्वितायान्तादू(१)खञ्येत्यर्थ णप्रत्थयः।अत एवान्नादिति निदंात्संक्ञायां न जगध्यादेशः(२),सवे-
प्रकारमन्नं भक्षयति स्बाज्नोनो भि श्चुः “अनुपरसर्जानायानयं बद्धाभक्चषयतिनेयेषु "इति हिती-
यान्तादकमाद्चथा वंख्याद् भक्षयतीत्यथं खः ( काकादनी, गवादनी, ) ल्युटि गोरादित्वान्
डाष् प्रातीति ( प्रवलः ) अच् [अच्युपसंख्यानम् | इति घरछादेश्चः । सस्यमत्तीति (सस्यात्)
“अदोऽनन्ने इत्यन्नादन्यस्मिन्कम्मेण्युपपदे विर् । अन्नेतूपपदे कम्मेण्यणिन्नादः, (सस्याद)
इति वासरूपेण ( क्यात् ) ५करव्ये च, इति विद् ।. “अदौनन्ने इत्येव सिदे पुनषिधानं
वासरूपबाधनाभेमिति माप्यादौ स्थितम् । कञ्याद शब्दस्तु छृत्तविक्त्तपक्तमांसराब्दे उपपदे
ऽणि पृषाद्रादित्वादुपपदस्य क्रञ्यभावइति ब्रृत्यादौ,“व्यां गुहाशयः करैः ऋव्यादैः सनि्ा-
` चरैरित्यमममांसमश्ये व्याघ्रादौ मद्िप्रयोगश्चिन्त्यः । राश्चसः कोणपः कञ्यात् क्रव्याद् इत्यादौ
छृत्तविङ्घत्तपक्षमांसस्यापि भक्षणं सम्भवतीति कञ्यादन्यवहारः (पत्रादिनी) “सुप्यजातौ इति
णिनिः। अत्र पुत्रतकारस्य प्रा “अनचि च"इति द्वित्वं “नादिन्याक्रोशे पुत्रस्य” इत्यादिनीश-
ब्द उत्तरपदे आक्र गम्यमाने नेति निषिध्यते । [तत्परे च] इतिवचनात्पुत्रुत्रादिनीत्यत्रापि
्ित्वं न मवति , (अश्मरः) “सुघल्यद्ःकमरच्^ इति क्मरच् » (घासः) “अकतेरि च कारके०?
इति घनि “वजपोधः इत्यदेघेस्छादेशः । महत्या घासो महाधासः [महदात्वे घासकरवि-
रिष्टेषूपख्यानम् ] इति पंवद्धाव आत्त्व्, ( विधसः ) “उपसर्गेऽदः, इत्यप् नौ तूपपदे “नौ
ण चः, इत्यबृणो भवतः । (न्यादो निघसः) ““वनपोश्चः, इत्यपि घस्छादेशः । (अन्धोऽ्नम् )
“अदे युम् धश्च", इत्यसुनि नुमागमो दकारस्य धकारः, अत्री अत्ता राक्षसा दिर्च्यते । अत्रि.
वरेषिः, (३) “अदे खनि चइति त्रिनिप्रत्ययः चकारात् त्रिप् च| त्रिनेरिकारो नकारपरित्राणाथैः।
अत्रेरपत्यमात्रेयः । “इतश्चानियः,, इति ढक् । अस्य बहुत्वे “अत्रि मुगुङकत्स०” इति लकि
(अच्रय) इति भवति। अद्यते फलमूलादिकमस्येति(अद्विः)।“अदिसधिभूखषिभ्यः क्रिनूइति
क्रिय् प्रत्ययः । (अध्वा) “अदेद्धेच' इति कनिप् । दकारस्य च धकारः, अध्वानमरङ्गच्छतीति ¦
(अध्वन्यः । अध्वनीनः )। *अध्वनो यत्खौ इति द्वितीयान्तादरङ्गामीत्यं यत्खो+यति श्वे `
चाभावकम्मेणोः'” इति खे तु “आत्माध्वानौ खे" इति प्रकृतिभावः । विहीनो ध्वा व्यध्वः,
एवं दुरध्वः ““उपसगांदध्वनः, इत्यच् समासान्तः । उपसभेग्रहणं प्राद्पलक्षणम् । प्राध्वं
कन्दा मान्तो ऽव्ययमानुकल्ये वतेते ॥ १ ॥ |
हन हिंसागत्योः (हन्ति । इतः, घन्ति। हंसि । हथः। हथ । हन्मि, हन्वः। हन्मः) क्षखादौ
कडित्यनुदात्तोपदेशेत्यनुनासिकखोपः । स्चावन्तरङ्नत्वादन्तादेशेऽजादित्वात^गमहनः इत्यु-
पधारोपे “हो इन्तेनिणन्नेषु"” इति जिति णिति प्रत्यये नक्रारे च परे कुत्वदिधानात्सोष्म-
णो घोषवतो नादवतो महाप्राणस्य हकारस्य तादशो घकारः । अत्रोपधालोपस्य स्थानिवत्त्वं
नकारे परतः कृत्वविधानसामर्ध्यान्न भवति, सत्यपि वा स्थानिवत्वे वचनसामर्थ्यादी दशं
(१) द्वितीयासमथांदिति ३ पुर पाठः।
(२) जरध्यादश्ामाव इति ३ पुर षाठः।
(३) त्रिबित्यनुवतंमाने अदस्त्रिनि चेति त्रि
त्रनित्रिपौ प्रत्ययो ।
क,
ह्र
इन । ` दवितीयगणः । | २१७.
ज्यवधानमाश्रयिष्यते ८ जघान, जघतुः । जच्िथ । जघन्थ । जघ्न, जघान, जघन् । जघ्चिव )
क्रादिनियमादिट् । थलि भारद्वाजनियमाद्िकल्पः, यत्रोपधारोपस्तत्र “द्विवचनेऽचि इति
स्थानिवत्वाद् द्विर्वचनं, (जघान् , जघन्वान् ) “विभाषा गमहनविदविशाम्” इति कसो
रिडविकल्पः, इटि “गमहन० इत्युपधालोपे “हो हन्ते” इति कत्वम् , अनिटि तु “अभ्या.
साच्च” इत्यभ्यासादुत्तरस्य हन्तिहकारस्य कुत्वम् । चान्द्रास्तु भाषायामस्य प्रयोगमिच्छन्ति,
(हन्ता, हनिष्यति) “द्धन; स्ये” इती् ( हन्तु , हतात् । इताम् , न्तु । जहि, हतं, हनानि)
तातङि तस्य डिन्त्वादनुनासिकरोपः । हौ “हन्तेजेः", इति जादेशः । अस्य “असिद्धवदत्राभा-
त् इत्यसिद्धत्वात् “अतो हेः"'इति दडः न भवति! हतात््वमित्यन्न जादेश्ात्परत्वात्तातडि
तस्य स्थनिवद्धावेन हित्वात्प्राक्तो(१) जादेशः सकरद तिपरिभाषया न मवति । (अहन्। अहताम्।
अधन , अहन् । अहतम् । अहत । अहनम् । अहन्व ) हद्धूडयादिना तिस्योर्छपः ( हन्यात् ।
हन्याताम् । इन्युः। हन्याम् । इन्याव । आशिषि वध्यात् । वध्यास्ताम् । वध्याः। वध्यासम् )'
““हनोवध लिङि" “आद्धंघातुकेः" इतिवधादेशे ““ण्यल्रोप?इत्यादिना “अछ्रत्सावेधातुकयोः?
इति दीधे(२)मतो रोपो बाधते ( अवधीत् । अवधिष्टाम् । अवधिषुः । अवधीः । अवधिषम् ।
अवधिष्ट । “लुडि चइति वधादेश्चः । अल्रोपस्य स्थानिवत्त्वादरन्तरक्षणा बृद्धिने भवति
वधादेशस्यानेकाचूत्वादुदात्तत्त्वनिपातनादनुदात्तत्वाभावात्सिचो वलादिलक्षण इड भवति ।
यङ्ल्गन्तस्यापि इन्तेखिडलङोः प्रकृतिग्रहणन्यायेन वधादेशे वध्यादवधीदित्येव रूपम् । अ-
त्रादेशस्य स्थानिवत्वेन यङन्तत्वाद् द्विवचनं स्यादिति न वाच्यम् । एवं हि प्रकृतिगतं साभ्या-
सत्वमप्यतिदिश्येत, ततश्चानभ्या सस्येति निषेधः स्यात् (आहते, आघाते, आते । आहसे ।
आघ्चाथे । अहध्वे । आचघ्रे । आहन्वहे आहन्मे । ) पृज्वेवज्छलादा(३)वनुना सिकरोपः । .
अजादौ तूपधारोपः । “आङो यमहनः" इत्यकम्मकात् [ स्वाङ्धकम्मेकाच्च ] इति तङ्
( आजघ्रे । आजघ्नाते । आजध्निषे, आहन्तासे, आहनिष्यते । आहताम् । आघ्लाताम् ।
आहन्व । आहने )। आटि पित्वान्नोपधारोपः (आहत, आघ्नाताम् , आहथाः आधि 1,
आहन्वहि । आघ्नीत । आघ्नीयाताम् । आघ्नीथाः । आघ्नीय ) लिडस्सरोपः ।
आशिषि ८ आवधिषीष्ट, आवधिषीयास्वाम् \ ) “हनो वध किङ इति वधादेश्च इडा-
गमः ॥ ८ आवधिष्ट, । आवधिषाताम् । आवधिष्टाः । आवधिषिदवम् । आवधिपि ).
“आत्मनेषदेष्वन्यतरस्याम्?, इति पक्षे वधादेशः (अन्यदा आहत । आहसाताम् । आह
सत । आहथाः आहध्वम् । आहसि । आहन्वहि ।) अत्र “हनः सिच्” इति सखादेरात्मने
पदपरस्य “सिचः, कित्वादनुना सिकरोपे “हस्वादंगातः, इति क्चङि सिचो रोपः । “अङो यम- `
हनः" इति तङ अकम्मैकात्स्वाङ्गकम्मकाच्चेत्युक्तम् । अथ कथमाजघ्ने विषमविखोचनस्य
. वक्ष इति अत्र के चिदाज इति पदं छिन्त्वा घ्न इति भावे क्िपि चतु्यंकवचनान्तमुक्त्वा
घ्ने इन्तुमाज आजगामेत्यथं इति समर्थयन्ते । तदयुक्तम् । “अनजेव्येवजपोः"'इति छिव्या-
दधैधातुके वीभावेन (४) माव्यत्वात् । अन्येतु विषमविलोचनस्य समीपमेत्य स्वं वक्ष आसरूफा-
लितवानित्यथं इति । मद्धो इ्यत्साहाविष्करणाय स्वं वश्च आस्फाख्यतीति । भागव्ृत्तौ `
तु नैवायं साधुरित्या(९)योध इति पाटान्तरसुक्तम् , एवं च आहध्वं मा रघूत्तममिति भ्धप्र-
योगोऽपि चिन्त्यः । तथा मदथेऽरीन् विजध्निथेति च । अन्र सिपः पित्वात् “असंयोगा-
दिट्कित इत्यत्र चापिदित्यधिकारात कित्वा भावादुपधालोपोऽपि दुखेभः । अपिद्धिकारश्च
(१) पुनरिति पुस्तकान्तरे पाठः। (२) दीधांऽतो केपिन बाध्यते इति पुस्तकान्तरे पाठः,
( ३-) किङ्त्यधिकं क्ष।चेत् । ( ४ ) भवितव्यमिति कुत्रचित् ।
( ५ ) आयोध युद्ध, अपिदे इति पुस्तकान्तरे पाठः । |
१२ माधश
२१८ धातुव्ृत्ता-- [इन
(“इन्धिभवतिभ्यां चः? इत्यत्र भवतिग्रहणाजक्ञायते। तथाच तत्र वात्तिकमिन्धेः संयोगार्थं वचनं
-भवतेः पिद्थेमिति । “डो यमहनः" इति तङ् प्रकरृतिग्रहणन्यायेन यङ्लुगन्तादपि भवति
€ आजङ्घते । आजकं चकरे इत्यादि ; भवति । अत्रापि छिडद्टंडावंधादशे प्रङृतिवदेव रूपम्
< आवेधिषीष्ट । अउधिष्ट ) इति लुडि वधादेश्चाभावे न जङ्कनिषटेत्यादि, “हनः सिच्”
इत्यत्र क्षरीत्यधिकारा(?)दिडागमे कित्वाभावादुपधालोपामावः । (८ जिघांसति )।
“अज्ज्लनगमा ० इति दीः । “अभ्यासाद'” इति कुत्वं, (जङ्न्थते ) । '“नुगतांऽनुनासिका -
- नतस्य” इति जुक् । इदं चानुस्वारापलक्षणा्थं पदान्तञदिति च प्रागेगक्तम् । तेन “वा
` पदान्तस्य इति परसवणां विकल्पेनादाहायेः ॥ [ यड हन्ताहिसायां ध्नी भावो वक्तव्यः ]
-इति द्वाभावरिधानाद् हिंसायां (जेन्नीयत) इति भ ,ति। (जङ्नाति, जन्ति । जङ्कतः। जङ्-
नति । ) अच्र सुधाकरः। के पुनरनुदात्तोपदे गा यम्या इय इति उशाल्यातृभि्णत्वेन निदेशान्नि-
दि यद्रणेन चेति यङ्लकि अनुनालिकलापामा गद् चुना सिकस्येति दोघं जजङ्घात इत्युकत्वा
न करचिदाचारणानुदात्तापदेश्चानां गणेन नि्दंशः कृत इति भवितज्यमेवानुना सिकङपेनेत्या-
इ । * हन्तजेः” इत्यत्र च न्यासे हन्तेरिति तिपा गिदूदशाद् यङ्लुकि जभावाभावाजङ-
-इीति भवतीति कृतानुनासिकलोपः प्रत्युदाहृतः, अत्र “असिद्धवःत्र ०” इत्यनुना सिकलो-
पस्यासिद्धत्वाद्धि लड. न भवति । अत्रात्रेयः-न्यासे प्रत्यु दाहरणं जङनीहि इति पठन् भाषायां
हेरपित्त्वादीडभावाच्छान्द्समुदाहरणमित्याह (घात्यात) । (अजीधतत् ,“हइनस्तो िण्णलोः”,
: इति हन्तेजिति णिति प्रत्यये चिण्णल्वजिते पर नकारस्य तकारः, प्रतिग्रह गन्याप्ेन यङ्ल्ग-
ल्तेऽपि तत्त्वे (जङ्कातयति ।) कम्मण (हन्यते जघ्ने, हन्ता । घानिता । हनिष्यते । घानष्यते।
-इन्यताम् । अहन्यत । हन्येत ।) आङिषि (घानिषीष्ट, वधिषीष्ट । अवधि । अधानि। ऽ्वधि-
घाताम् । अहसाताम् । अधघानिषातामित्यादि) स्यादिषु चिण्वद्धावप्षेब्रद्धिकुत्वे । नन्ववधी-
त्यत्र चिणि वधभावो इश्यतदइति दिण्वद्धावेन स कस्मान्नातिदिरयते । उच्यते । नात्र चिणि `
ष्टमात्रमतिदिश्षयते किन्त्वाङ्ं चिणि इष्टमिति वधादेशो न भवति । लिङ्लुडोः कर्वेवद्रधा-
-देशतद्धिकल्पौ, छिङि चिण्वत्पक्ने वधादेश्लो न भवति, यतश्चिण्वदिटपरत्वेन पूर्व॑ वधादेशं बा-
- धते, कृते तु सङ्ृदूगतिपरिभाषया न भवति, ननु. द्वितीयाध्याये “आद्धेधातुके ” इति विषथ-
सक्चमी, तेन प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेवेधभावेन भाव्यं, चिण्वद्धावस्तु भावकम्मेविषयेषु स्यादिषु
परतो विधियत इति कथमन्तरङ्बहिरङ्योविप्रतिषेधः । नेष दोषः । यत्राद्धेधातुकसामान्यं
- निमिचत्येनोपादीयते "अस्तेः, इत्यादौ तत्रेव विषयसक्तम्याश्रयणात् , न पुनर्यत्र विशेष
उपादीयते “हनो वध किडि"इत्यादौ तत्रापीति । उक्तं दैवं चिण्वत्सूत्रे व्याख्यातृभिः । वा-
` त्तिकं च [वधभावात्सीयुटि चिण्वद्धावो विप्रतिषेधेन] इति । कैयटेन तु विषयसक्तम्पाश्रयणे-
- नापि परिहार उक्तः । यथा “एकाच उपदेशेनुदात्तात्,, इत्यत्र वक्ष्यति भाष्यकारः। वधिषी-
्ेत्यन्र निपातन स्वरं प्रत्ययस्वरो बाधिष्यते आधेधातुकीयाः सामान्येन भवन्त्यनव(२)स्थि-
` तेषु प्रत्ययेष्वित्येवं ब्रुवता खिडीति विषयसक्तम्येवाभ्युपगता, ततश्चान्तरङ्गत्वाद्वधमावः
` प्राप्नोति, प्रतिपदविधेबेलीयस्त्वाचिण्वद्धावो भवतीति, कम्मेकत्तरि आह माणवकः स्व-
` यमेव, आवधिष्ट माणवकः स्वयमेवेत्यच्र (यकचिणोः प्रतिषेध) इत्यादिना यक्चि्गोििषेधात्
दाप्िचौ भवतः । अत्र हरद्तेनात्मनेपदविधावकमेका ये धावा निंद्दशस्ते यदान्तर्भा-
वितण्यथाः सकम्मेका भवन्ति त आत्मनेणदाकम्मेका आहन्ति माणवकमिति तद्रा सकम्म-
- कत्वाद्नुदाहरणमिति केचित् । अन्ये त्वात्मनेपदाकम्मेकेति धातूपरश्च गत्वात्कम्मां विवक्षा -
( १ ) इडादेरकित्वादिति पुस्तकान्तरे ।
( २ ) अनवस्थितेषु प्रत्ययेषिति बहुषु पुस्तकेषु नास्ति |
च
1
, १ क
४१
। " क
इन ] । द्वितीयगणः । २१९.
यामात्मनेपदर्य निमित्तत्वात्सकम्मेकेऽप्यविरुद मुदराहरणमित्याहुः! इत्ये(१)तन्नाविगीतमु-
दाहरणम् । “वेः शन्द्कप्म गः, «अ कम्मे का च्च प्रिकुउञेते सैन्धवाः, वर्गन्तो त्यथः, तान्यदा `
न्यो वल्गथति तदा तेषां कम्मकत्वं, पुनः सोकायातिशयाय क्ल्वविवश्चायां विङ्ते.
सैन्धवाः स्वयतरेव वल्गतीत्युक्तं, चारस्य निप्रहन्ति, चारस्य निहन्ति, चोरस्य प्रहन्ति,
चोरस्य प्रणिहन्ति, अत्र “नेगेद००५ इति णत्वं, ““जासिनिप्रहण>"› इति । कम्मेणि रोषषष्ठी, `
तत्र निप्रप्रहणं संबातव्रिगृहोतव्िपयेस्ताथमित्युक्तं, ( प्रणमि । प्रहित । प्रहन्यः । प्रहण्वः ।
प्रहन्मः, प्रहण्मः ) अत्र “हन्तेरत्पूर्वस्य, इत्यु परसगेस्थानिमि तात्परसयातपूेस्प हन्तिनका-
रस्य विधीयमान णत्वं प्रहण्यते प्रहणानीत्यादागिव नित्यप्रास्तं “वमार्वा" इति नकारवकार-
योः परयो विकल्प्यते । प्राघानीत्यत्र "“अत्पू्ेस्य, इति तपरकरणाण्गत्वस्य न प्रसङ्कः
प्राहन्नित्यन्न तु “पदान्तस्य” इति निषेधः, प्रहन्तीत्यत्रानु स्वरे दत्तेउय णत्वं पूञ्वेत्रासिद्ध-
मिति न भवति, दृते तु परसवण तस्यासिद्धत्वात्पुनणेत्वं न मवति, [ अन्तः शड्दत्याङ्
किविधिणत्वेषूपसंख्यानम् ] इत्युपसगे संक्लोपसंख्यानात्तत्पूत्ेस्यापि सवे मिदं गत्वं द्रष्टव्यम् ,
अन्तणिहन्तीत्यादि, एवं च “अन्तरदेशे” इति हनो नकारस्य णत्वव चन तर्थादेशे गत्वनिषेधा-
थं भवति अः तहंननो नाम वाहीकेषु ग्रामेषु देशविशेषः, अन्यत्रान्तहैणनमिति णत्वं भवति,.
मध्ये हननमित्यथैः सवैमिदं णत्वं तिपा निद दँशाच्यङ्लुङ्गि न भवति प्रणिजङ्कतोत्यादि “जासि-
निप्रहण०” इति षष्ठी तु भवत्येव । चोरस्य प्रणिजंघतीत्यादि । अन्तहेत्य मध्ये इत्वेत्यथैः,
“अन्तरपरिग्रह"” इत्यन्तरो गतित्वात् “कुगतिप्रादयः इति तत्पुरूषे स्यपि “वा स्यपि» इत्य-
जुनासिकलोपे तुक् । वाग्रहणस्य ज्यवस्थितविभाषात्वान्मान्तेषु परिकल्पितो ऽनुनासिङरोपो
ऽन्यत्र नित्यमित्युक्तम् । परिपरदेऽगतित्वादन्तहैत्वा मूषिकां श्येनो गत इति भवति, परिग्रहे
त्यर्थः । अत्र न्यासोद्योते अन्तर्खब्दा धातोः परिग्रहे वृत्ति करोतीति, एवं चान्तरपि पसिह-
स्यैव चयोतक इत्युक्तं भवति, कणेहत्य पयः पिबति, मनोहत्य पयः पिबति । कणेमनसी.
शरद्धा प्रतीधाते# इति कणेमनःशब्दयोगेतित्वे समासादिपूवेवत्, अत्र कणेशब्दः सक्चमौ.
प्रतिरूपको निपातो ऽभिखाषातिशये वतैते, मनरशब्दोऽपि साहवचर्याद्भिखाभ वृत्तिरेषेतिः
न्यासपदमञ्जर्याः, इन्तिरत्रावधीकरणाश्न निवृत्तो वर्ते, सा च सतिधानात्कगेमन-
दकब्दाथेयोस्तौ च निवरत्यमानतया ऽवधीति तयोश्च प्रतिघातो विषयतया विशेषणं,
तद्यमः । अभिलाषनिन्ुत्ति(ग)पर्यन्तं पयः पिबतीति । उक्तञ्च न्यासो्योते, प्रतीघाते
हन्तिरवधिकरणाङ्धे निन्रृत्तो वत्तेत इति । अभिरा पनित्र्तिमवधोङत्य पयः पिबतीति,
हरष्टत्तोऽपि अ तशयेन अभरूष्य तन्निव्रृत्तिपयैन्तं पयः पिबतीत्यथेः । एवं चात्राभि-
लापनिव्रृत्तेरवधोकरणस्य पयः पानात्पूरत्वात् क्ापपत्तिः, श्रद्धाप्रतीधातादन्यत्र कणे हत्वा
मनो हत्वा, कणडाब्द्ः सु्रमे तन्दुलावयवे वत्तेते, मनःशब्दस्तु चेतति, यागद्रयमिदं (३)स्व-
भावाद्धन्तिविषयं, (वध्यः ।) “हना वध चइति कम्मेणि यत् , तत्संनियोगेन वधादेशश्च, घा-~
त्य इति ण्यति । (बह्महत्या, ) “हनस्त चः इत्यनुपसर उपपदे क्यप् तत्तंनियागेन नकारस्य
तकारः । सोपसर्गादनुपपदाच्च नायं विधिरिति (४)घात इति घन् भवति । तयोरेवेति.
भावरक्षणो ण्यदत्रानमिधा नान्न भवतात्यात्रेयः । असिहत्यायां भवमासिहात्यम् , “अनु्-
तिकादीनां च इत्युभयपदबद्धिः । अत्र के चिद्रवहत्येति परन्ति । तता पिमुक्तारित्वादश-
हत्त्याशब्दो ऽल्मिन्नघ्यायेस्तीत्यण्याशवहात्यमिति भवति, हत्याश्चतं पानसहखरमित्यादाव-
( १) इदमत्राविगातमुदादरणभिति पुस्तकान्तरे पः ।
( २ ) मवधीहृत्येति क्रचित् । (३) अथंस्वभागादिति कवित् ।
( ४) सघात इति अधिकम् । | |
1
#
५
+ +
^ 4 | ९
#॥ १५ । 1
नै 8 ` ऋ
$ 7 वि 1 ¢
टक
२२० धातुचृत्ता- [ हन
` चुपपदे क्यवाषेः । घनाघनः [हन्तेधैत्वं च] इत्यचि द्िकचनमभ्यासस्यागमो हकारस्य घकारः,
` परस्य “अभ्यासाच्च इति कुत्वम् , आको दीर्घोच्चारणसामर््यान्न इखादिशेषः, यदि
` स्यादकमात्रं विदध्यात्सवणैदीधंणाकारो भविष्यति, पररूप त्वग्विधान(रवेयर्थ्यान्न भवि-
ऽयति । शजहः शत्रं वध्यादित्यथेः । “आशिषि हन, इत्याशिषि गम्यमानायां कम्मेण्युपपदे
इप्रत्ययः । डितत्वसामथ्यादिखोपः । दार्बाहन्तीति दार्वाघाटः, [ दारावाहनो ण्यन्तत्य च टः
- संज्ञायाम् ] इत्यादपूर्वाद्धन्तेः कत्तेयण , नकारस्य च टकारः चार्वाहन्तीति चार्वाघाटः चा्वा-
घातो वा। [ चारौ वा ] चारौ कम्मेण्युपपदेऽणृप्रत्यये नकारस्य वा टकारः । तदभावे “ह -
नस्तोऽचिण्णलोः", इति तत्वं, क्रिया विशोषणत्वाच्चारोः कम्मेत्वं, वर्गान्संहन्तीति व्णैषंवारे
` बणेसंघातो वा, [ कम्मेणि समि च ] इति कम्मैणि समि चोपपदेऽण् वा ऽन्त्यस्य च टका-
रः । रापहः, तमोपहः । “अपेः कटेशतमसोः'” इति कठेशतमसोः कम्मेगोरुपपदयोरपपूर्वा-
इन्तेडः, 'खगियं यदि जीवितापहा, इति प्रयोगस्तु “किप् च इति सान्वंकालिके क्िपि, “अह्.
न्नेभ्य०”” इति डीब् न भवति, बह्वादिषु डीष्विकल्पार्थं हन्निति पाठात् । यदि हि डीषभावे
डीप्स्याद् गौरादिष्वेव इन्निति पचत्त्वा नित्यं ीषमेव विदृध्यात् , अथवा तदपि न ्या-
-त्, डीपेव सिद्धत्वात् । नात्र डीषड्ीपो रूपे विशेषोऽस्ति, नापि स्वरे जीवितापहशब्दस्य
“गतिकारकोपपदात् कृत् इत्युत्तरपद्रकृतिस्वरेणान्तोदात्तत्वेऽन्तोदात्तस्य डोपो “अल्छोपो-
ऽनः इत्युदात्तरोपनिमित्तस्य “अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तरोपः”, इत्युदात्तत्वात् , तस्माद्रहया-
` दिषु इन्निति डीष्विकल्पसामर््यात्तदभावे ङीब् न भवति, ज्वरापहादिवत् “अन्येष्वपि
` हर्यते" इति डो वा । कमारघाती शीषधाती, ^कुमारशीषेयोणिनिःः, इत्यनयोः
` कम्मगोरूपपदयोहैन्तेः कत्तैरि णिनिः । अस्मादेव निदं शात्प्रत्ययसंनियोगे शिरसः
रीषेभावः । जायाघ्नो ब्राह्यणो, जाया हननहतुलक्षणयुक्त इत्यर्थः । एवं पतिघ्नी बरृषरो । “ल~
.क्षणे जायापत्योष्टक्” इत्यनयोः कम्मेणोरुपपदयोहेन्तेहंननलक्षणवति कत्तैरि टक् , क्षणमात्रे
उत्तरसुत्रेण सिद्धत्त्वात्तद्वान्निहलक्षणशब्दे नोच्यते । कित्वात् “गमहन ०”» इत्युपधालोपः, टि.
त्वान्डोप् (जायन्नः) तिरुकालकः । पतिघ्नी पाणिरेखा । व्लेऽमघ्रं मघु । “अमनुष्यकवके च”,
इति कम्मैण्युपपदे मनुष्यादन्यकर्वके ह न्त्यं द् । मनुष्ये त्वणेव, आखुघातः शुद्र: । कृतघ्नो
ब्राह्यणो गोघ्नो(२) ब्राह्मण इत्यादिषु “कृत्यल्युटो बहुलम् इति बहुरुवचना टक् , मृरुविथुजा-
.दित्वात्क इत्येके । अनयोः ख्यां विशेषो ङीपान्भ्यां चोरघातो हस्तीत्यत्रामनुष्ये कत॑यैप्य-
-स्मादेव बहुख्वचनादण् भवति, हस्तिघ्नो भटः, हर्तिहनने शक्त इत्यथः । एवं कपारघ्न-
श्चोरः “शक्तौ इस्तिकपाययोःः, इत्यनयोः कम्म॑णोरुपपदयोरशक्तो गम्यमानायां इन्ते-
टक् । अशक्तौ विषेण हस्तिनं हन्ति हस्तिघात इत्यण् भवति, पाणिधस्ताडघः,
श्षिल्पिविशेषौ । “पाणिघताडघौ शिल्पिनि, इति पाणिताडयोः कम्मेणोदप-
-पदयोहन्तेष्टकिं टरिलोपधघत्वे च निपात्येते, शिल्पिनोऽन्यत्र पाणिवातः । सुत्रहयमि-
` दुं मनुष्यकत्रर्थ(३), राजानं हन्तीति राजवस्तीक्ष्ण उच्यते । [ राजघ उपसंख्यानम् ] इति
पू्वैवन्निपात्यते । पितृञ्यं हतवान् पिवृष्यधाती। “कम्मेणि हनः", इति कमेण्युपपदे कुत्सिते
क्तरि भूते णिनिः । अकुत्सिते चौरघात इत्यणेव, बरह्माणं हतवान् ब्रह्महा, एवं णहा वृत्र-
-हा, ब्रह्मभ्रणव्ततेषु क्रिप्”” इति इन्तेबद्यादिषूपपदेषु भूते क्विप् । ““क्किप् चः इति सामान्येन
( १) सामभ्ादिःत पुस्तकान्तरे पाठः ।
( २) शत्ुध्न ईइ्याधैकं कुत्रचिव् ब्रह्म्न इति पु्तक्रान्तरे अधिकं ब्रह्मण इति च
-न स्ति । |
( ३ ) कतृकायमिति कवचित् पाठः ।
। कः
5
॥- |,
, भी
इन ] | द्वितीयगणः। , २२९
क्किपि सिद्धे नियमार्थं सूत्रं, चतुविधश्चात्र नियमः £ । धातूपपदप्रत्ययकालविषयः, तेन हिमदे-
त्यादौ “क्िब् च, इति क्रिप् सार्वकालिकः । “सो च" इति दीधैः । ब्रह्महणावित्यादिषु
““इनूहनपूषार्यम्णां रोः, इति शावेव प्रत्ययडपधालक्षणमान्नो दीर्घो नान्यत्रेति नियमात्सव्वे
नामस्थाने दीर्बो न भवति, नापि क्रिपमाश्ित्यानुनासिकल्य क्रिपञ्चरोरिति । ननु सन्ना-
मस्थानदीधेनिषेधसामथ्यादेव क्िबाश्रयोऽपि दीर्घो न भविष्यति, सत्यमिह वृत्रहणी ब्राह्मण
कुले इति चरत्रहणि ब्राह्म णडति नपुंसकद्विये चनसक्तम्येकवचनान्तयोश्च “अह्लोपोऽनः* इत्यन-
न्तल्य भस्य विधीयमाने रोपे। “विभाषा ङिशयोः", इति विकल्पिते क्िपमाश्नित्यानुनासि -
कस्य क्रि” इति दीः स्यात् । अयं दीधनियम उपधालक्चणस्येव नान्यस्येति वर्रहेवाचरति
बरत्रहायत इत्यत्र “अङ्क् सार्वधातुकयो ०” इति दीर्घो ७००८८ ०८८०५०८/५ #एकाजुत्तरपदे
णः# इति णत्वम्, एकाजुत्तरपदं यस्य तत्र समासे उत्तरप नुम्विभक्तिस्थनका -
रस्य पूव्वेपदस्थान्निमित्तात्परल्य नित्यं ण इति सूत्राथैः । भसंत्तायामद्छोपञत्तरपदस्यानचक-
त्वात् स्थानिवद्धावश्वाल्विधित्वान्नेत्येकाजक्तरपदत्त्वाभावादिति “प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिषु
चः, इति विकल्पो भवति बृत्रहणो वृत्रघ्न इति । अत्राधिक्तस्य पूव्वेपदस्य सम्बन्धिराब्व-
त्वात्तेनाक्षिेनोत्तरपदेन प्रातिपदिकस्य विशेषणादु त्तरपदप्रातिपदिकान्ते जुमि विभक्तो च
स्थितस्य नकारस्य पूेपदल्थान्निमित्तादुत्तरस्य वा ण इति सूत्राथेः । तेन गर्गाणां भगिनो
गगेभगिनीत्यत्र यदुत्तरपदं भगिनीशब्दो न तत्प्रातिपदिकं नापि नान्तम् । यन्नान्तं भगि.
ज्निति प्रातिपदिकं न तदुत्तरपदमिति णत्वं न भवति । गगेभगिणीश्चन्दस्तु गर्गाणां भगो
गगेभगः सोऽस्यास्तीतीनूप्रत्यये “रषाभ्याम्” इति णत्वे । नन्वस्य, पू्व॑पदात्सं्ञाया -
मगः” इति पृन्वेपदस्थान्निमित्तादुत्तरे यदि भवति संत्तायामेवेति नियमात्कुतो णत्वप्रसङ्ः ।
नेष दोषो, यतो ऽत्र पूवेपदग्रहणेन। सम्बन्धिन उत्तरपदस्याक्षेपात्तत्स्थस्येवायं नियम इति अक्र
च नकारो नोत्तरपदस्थः किन्तु समासप्रातिपदिकाद्विहितेनिप्रत्ययस्थः, एवं च मातृभोगीणः
इत्यादौ भोगोत्तरपदलश्चणे खे नित्यं णत्वं भवति । माषानभीक्ष्णं वपति माषवापिणी माष-
वापिनीत्यत्र “बहुरमाभीक्षणेइति सुप्युपपदे आभीक्षणे गम्यमाने णिनौ “गतिकारकोपपदानां
करद्धिः सह समासवचनं प्राक सबुत्पत्तेः” इति कदन्तावस्थायामेव समासे पश्चात्ततो ङीबिति
णिनेनैकार उत्तरपदप्रातिपदिकान्तस्थ इति णत्वविकल्पः । (अभ्याघाती) “सम्प्रच
आदिना धिणुनर् । (घातुकः) । ““रुषपत् इत्यादिनोकन् । (विषघ्नः) [ घजनथं कविधानम् ]
इति कः । (वधः ।) हनश्च वधन इत्यनुपदखश्टादनो भावेऽपप्रत्ययरुतत्सन्नियोगेन वधादेशश्च,
““हनङच, इति चकारो भिन्नक्रमोनुतव्रत्तस्यापोनन्तर इति घजपि भवति घात इति,
भावादन्यत्रोखष्टात् भावे च घजेव, हन्यत इति घातः आहन्यते आहननमिति बा
अघातः, ननु वधिः प्रकृत्यन्तरमस्ति तस्मात्सिद्धं घज “जनिवध्योश्च, इति जिति णिति कृति
` यदुक्तं तन्नेति बृद्धिनिषेधाद्रध इति भविष्यति हन्तेश्च घात इति कि “हनश्च वधः, इत्यनेन,
उक्तं च जनिवध्योरित्यत्र वृत्तो, वधिः प्रकृत्यन्तरं व्यन्ननान्तमप्यस्ति तस्यायं प्रतिषेधो
विधीयतदति, तथा च हरदत्तोऽपि वध हिंसायामिति भ्वादौ पाठादिति, सत्यमेवं, वध इति.
ख्पं सिध्यति स्वरस्तु न(१) सिध्यति। अयं द्यादेशो ऽकारान्तोदात्तः, तत्रापमाश्रित्यातो लो.
पउदात्तनिव्रृत्तिस्वरेणाप उदात्तत्वादन्तोदात्तो वधशब्दः, घजि त्वाद्युदातः, एवं च कम्मेण्यु-
पसगंऽपि हनो वधादेश्ञा भावस्य प्रयोजनमन्तोदात्तवधशब्दनिवरृत्तिभेवति । प्रक्त्यन्तरेणाद्य-
दान्तो भवत्येव । (अभ्रघनः) अश्नस्य काटिन्यमित्यथः “मूर्तो घनः” इति हनोऽपप्रत्ययेऽपि घ-
नादेशः, मूत्तिरिह कारिन्यं, घनं दधीत्यादौ धम्मशब्देन धमी मण्यते । अन्तर्षणो वाहीकदेश-
विशेषः । “अन्तघनो देशो", इत्यन्तःपूवेस्य हनोऽपि घनादेशो निपात्यते, केचिदन्तर्धणडतिः
( १.) भिद्यते इति पुस्तकान्तरे पाठः ।
२९२ धातुवृत्तो-- [हन
-णकारं पठन्ति तदपि ग्रा्यमेवेति वृत्तितद्रयाख्यानेषु । देशादस्यत्रान्तघोतः, प्रवणः प्रघाणः
#अगारेकदेशे प्रघणप्रवाणश्चः*इति प्रपूत्वेस्य हनोऽपि धनादेशो वा वृद्धिश्च निपात्यते । अ्रा-
गारेकदेशब्दो निपातनस्य रूढवर्थत्वाद्ादये द्वारप्रकोष्टके वतैते, प्राण इत्यत्र णत्वमपि निपा-
स्यते, ““हन्तेरतपृव्वेस्यःः इति तपरकरणान्न प्राप्नो ति । अगारकदे शादन्यत्र प्रघातः, (उद्धनः)
उद नात्याधानम्# इति निपात्यते । तदुपरि यस्य निधायान्यत्काष्टं तक्ष्यते तदिहात्याधा-
नम् , अपधनः पाणिः पाद्श्च,* अपघनोऽङ्म्# इत्यपपूत्वेर्य हनोपि घनादेशो निपात्यते । अयो
हन्यते येन सोऽयोघनः । विहन्यते येन स विघनः समोकरणसाधनम् । द्रहेन्यते येन स द्रधनः,
` #करणेयो विद्व षु इत्यया वि द्रपूपपदेषु हनोऽपि घनादेशः अत्र वृत्तो द्रवण इति केचिदुदाहरन्ति
-तच्र कथं णत्त्वमरीहणा रिपाठात् “वूढ्जपदात्सज्क्ञायाम् >» इति बेति। अन्यत्रायोधात इत्यादि
भवति, स्तम्बघ्नः स्तम्बघनः । दात्रादिः #स्तम्बे कचभ इति स्तम्बशब्उपपदे करणे इनः
कः प्रत्ययः, चकारादप् , तत्संनियोगेन घनादेशश्च । अत्र लियां षिप्रतिषेषेन क्तिन् प्राप्रोति
तं बाधित्वा “करण्मधिकरणयोः" इति ल्युड् भवति, अत्र भाष्यम् , अथ यया इषीकया
स्तम्बो हन्यते कथं तत्र भवितव्यं, के विदाहः । स्तम्बध्नेति भवितन्यम् । अपरे आहः ।
स्तम्बहेतिरिति, “उतियूतिजूतिसा तिदेतिकीतेयश्च"› इति निपातनादिति । अपर आहुः । स्त-
म्बहननीति >£ तञ वक्ष्यत्येतत् ““अजबभ्यां खरीखखनाः खिपाः खनो विप्रतिषेधेन इति
अच्र कैयटे स्तम्बघ्ेति कप्रत्यये रूपं, तस्य सर्वापवादत््वादिति भावः, स्तम्बहेतिरिति निपा-
तनस्य सर्व्वांपवादतत्वादिति भाव इति, अच्र हरदत्तः कापोः सर्वापवादत्वात ‹करत्यल्ुटो बहू
खम्, इति बहुरुवचनाद्वेति खियां स्तम्बध्ना स्तम्बहनेति भवत इति । (परिषः) #परौ घः
इति परावुपपद् करणे हनोपृ प्रत्ययो घश्चादे शः । भपरेश्चः घा क्योः# इति परे रेफस्य वा र्लं
-(पटिघः । प्रतिघः) इति बाहूख्का दित्यात्रेयः । उयतनः प्रत्यासन्नः +उपत् आश्रय इत्युपपू
वांद्नोःप्युपध्राखोपो निपात्यते, इहाश्रयशक्दः प्रत्यासन्नवचनः, संघः प्राणि पपरुः, उद्धः
प्रशस्तः,» सघाद्धो गणप्रशंसयोः इति समुदभ्यां हनोपि टिोपो घत्वं च गणेऽभिवेपे प्रशं -
सायां च गम्यमानायां, हनो गत्यथत्तवाद्भत्यर्था जुद्धयर्था इत्युक्तम्, उद्धन्यते(१) उत्कषंण
ज्ञायते इति व्युत्पत्य प्रशंसावगतिः, इह गणशब्दन प्राणिनां गग उच्यते। संवशज्दस्य
तत्रेव प्रसिद्धत्वात्तेनान्यत्र समूहे सङ्गात इति भवति । ब्रा्यगपदत इत्या दो प्रा गित्रिषधल्वं
पदान्तरक्रतं न तु स्वाभाविकमित्यदोषः । आत्रेयस्तु हन्त्यथाश्चेति चुराद्विपाठाद् “षेव सङ्खा-
तशज्दमाह । सङ्कघ्य पूरणः सङ्गतिः “तस्य पूरणे, इति डटि “बड्पूगग गसंवहय तिथुक्”
इति तिथुगागमः । (निघः) समारोहपरिणाहः, आरोह उच्छ्रा थः, परिणाह विस्तरः । “नि
-बो निमित्तम्", इत्यपि निपात्यते, निमित्तं समरन्तान्मितम् आरोहपरिणाहाभ्यां तुरपत्पेन
ज्ञातमिति व्युन्पत्तिः पूञ्वेवद्धनो ज्ानाथत्वं, हेतिः,“ ऊतियूति ° इत्यादिना क्तिनि नर]प एत्वं
च निपात्यते, “हि नोतेवा?” गुण एतन्निपातनं, केचिदृनु लतिका दिष्य हेतिरिति पठन्ति, ततः
प्रयोजनमिति ठकि आस्यहैतिक इति भवति । अत्रव पाञद्भास्यादमि प्रत्ययः । सब्रू गातं
-हन्ति “समूलाकृतजीवेषु हनन ग्रहः", इति समूलादिषु कम्मेसुपपदेषु यथा षह्य उनारिभ्यो
णस प्रत्यया भवति कषारित्वाद्यधाविध्यनुप्रयागः । पाणिवातं वि हन्ति पाणिना हन्ती
त्यथः, *करणे हनः+# इति णमुल्, पूञ्चवदनुप्रयोगः, अईहषार्थाऽयमारम्मो हिसायां त पाण्यु-
-पघातः। अच्रापि हिसार्थानामिति णमुं बाधित्वा पूञवेविप्रतिषेषेनानेनेव णसुङिष्यते ।
अन्यथाऽसिघातं इन्तीत्यादौ ““तृतीयाप्रश्चतीन्यन्यतरस्याम्?” इति ` समासविकल्पः स्यात् ,
कथं तहि हिसा्थानामित्यन्न त्तो दण्डोपघातं गाः शात(२)यति, दण्डेनोपघातमिति चेत्युदा-
( १ ) उत्कटभिति कुत्रचित् पाठः । ( २ ) कायतीति ऊुत्रचित् पाठः ।
इन ] | दितीयगणः । २२६
इतम् । उच्यते, हिंसार्थानां चेति चकारेण पुनविधानाथन पूञ्च विप्रतिषेधेन प्राक्षस्य “करणे
इन; इति णप्रुलो बाधात्, एवं च पूवे विप्रतिषेधवचनं तत्येवानुप्रयोगे नित्यस मासां मवति,
गोयेस्मे दातं हन्यते स ॒गोध्ो अतिथिः “दादगोध्नौ सम्प्रदाने”, इत्युपधाखोगो निपात्यत,
केचित् टकि निपातयन्ति तन्मते च्चियां गोघ्नीत्यात्रेयः, (जङग) यङ्ल्टुगन्तात्पचाद्यचि “नासि-
कोदरौष्टज> इति निपातनादिरोप इत्यात्रेयः । कण्ठपरष्टठकरिग्रीवेत्यत्र न्यासे तु यडलुगन्तादै-
वावि टिरोपम्ुर्त्बा “ह न्तेजेङ च"इत्यवि जङ्गदेे व्युत्पादितं, जङ्ाभ्यां स्वहित्यादाबाद्यु-
दात्तत्वं उग्रल्ययेनात एवा दात्तत्वदशेनात् घनि निपातनमस्त्विति न वाच्यं, कण्टपृरष्ठप्रीवाजङक
चेति बह्ुवीहो सत्तायां ज {ग जज्दस्यात्तरपदाद्यदात्तत्ववचनात् । घजि इयत्तरपदप्र ़तिस्वरमेव
विदध्यात्, त्रिर्तोणैज इग विरू रीणेजङ । “ना सिकोदरोष्ठ” इत्यादिना वा ङीष् । वध्रमरहेति
( वध्यः ) “दण्डादिभ्यः? इति यत्, अत्र केचित् य इत्यतकारान्तं पन्ति । तत् “भचो यतः
इत्यन्न [ हनो वध च तद्धितो वा ] इति वात्तिकविरोधादुपेक्ष्यं, तदिदं. १) किमथे “कर्करणे
छता बकम्” इति समासेऽसिवध्य इति यथा स्थादिति । दण्डादियता तु न सिऽयति । तत्र
केवरल्य वधश्ज्दरूप्र पाठात्तदन्तपिध्यभा वाच, अयं तहिं कमथः, न वध्यः अवध्य इत्यत्र
.“ययतोश्चातद्थं” इति ननः परस्यातदथेयत्तद्धितान्तस्योत्तरपदरथ विधोयमानमादय रात्तत्वं
यथा स्यारिति, कृदन्तेन तु समावते ^ तत्पुहषे तुर्यः इति पृत्वेपदादय दा ततत्वं स्थात् । ८ पुत्र-
इतः ) वा हतजन्धप्र ष्विति पत्रतक्रारस्य वा द्वित्वं, कुमारिहता, “कुत्पिनानि कुत्सनैः,
इति कम्मधारये “वरूप” इत्यादिना हस्वः । कुमार्यां हतेत्यत्र तु तरेयधिकरण्यान्न इस्वः ¦
तेन कुपरारीहपेति भवति, ( खीहता सिहता, बद्यबन्धूहता ब्रह्मबन्धुहता ) “नदयाई गेषस्य
इति वा हस्वः । रमाह रेत्यत्र तु [ करत्र्याः प्रतिषेधः ] इति प्रतिषेधान्न हस्वः । ( विदुषो-
हता विडुषिहता, श्रेय पाहता श्रेषलिहला, ) “उगितश्च, इति वा हस्वः, विद्रच्छरेयसोः
पुंवद्वा वश्च वृत्ताबुक्तं ( बिद्रदूघता, श्रेधाहता ) । आत्रे तु महच्छञ्दस्य पुंवद्भाव उच्यते
महद्धेति । पादाभ्यां हन्यते इति ( पद्धतिः ) , “हि मक्राषिहितिषु च” इति पादस्य प-
दावः । ( पद्धतौ ) बाद्वादविन्वाद्वाडाष् ( वात्रेऽनः) “तस्येदम्” इत्याद्टिनाणि “षववेहन्ध-
तराज्ञामणि,ः इत्यलोपः "धातोः स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्य य काये विज्ञानात्, “ह नस्तः इति तत्त्वं
न भवति, ( ओओ गहल्यं ) “दण्डिना यनह। हि तनायनाथव्वं गिक जेहयाशिनेय गशिनायनिभ्नौ-
णहत्यधेवत्यसारवश्वाकमेत्रेयहिरण्मयानिः” इति नारस्य तत्वं नि निपात्यते । (हथो)
विषण्णः । “ह निकष" इत्यादिना क्थनि “अनुदरात्तापदे शः” इत्यनुनासिकलोपः । ( हिमम्) ।
“हन्ते च", इति मकि हि भावः, हिमं न सहते ( हिमेदः ) [ हिमाच्चेलर्वक्तव्यः ] इति
स्न सहते इति विषये चेलुः । (महद्धिमं हिमानी) ““इन्द्रवहण इत्यादिना डी गनुको ।
तत्र [ हिमारण्यया्महत्ये ] इति पश्यते । ( देमन्तः ) “हन्तेसुंट् हि च" इति इच्प्रत्यये
सुडागमः, धातोिमातरे गुणः, क्षस्य चान्तादेश्ः । हेमन्ते भवं ( हैमन्तिक ) “हेमन्ताच्च
इति शो पिकस्ठन् । यचपथनत्र सूत्रे छन्दो प्रहणमनुवत्तित्त चत्तौ तथाप्युत्तरसत्रे सवेत्र प्रहणादयं
आषाविषयोऽपीति ब्रत्ताप्रेवो कं, ( हैमनं ) “सवेत्राण् च तलोपश्च, इत्यणि तलोपः, अश्न
चकारण चटत्वगोभ्यनुक्ता नाद्धे मन्तमित्यपि भवति, तरोपोऽत्र न भवति, सवेत्राणिति विधी-
यमा नाण्संनियोगरिष्टत्वा त्तस्य, (हनुः) ^ स्वृ खिहित्रम्यसिवसिहनिङ्किदिवन्धिमनिभ्यश्च
इत्युप्रत्य ५ । ( परिहनुभवं पारिहनज्यम् ) । “अव्ययीभावाच्च” इति भवाथ ज्यः । तत्र
[ परिसुखाद्विभ्य उपसंख्यानम् ] इति परिसुखा दिरेवाञ्ययीभावः परिगण्यते । ८ हनुरः )
-भविषमादिभ्यश्च, इति मत्वथे खच् । ८ हनूमान् ) “शरादीनाज्" इति संज्ञायां मतो दी-
शैः । अच्रव पाठान्मतुपः “संज्ञायाम्?” इति वत्वं यवादेराकृतिगणत्वान्न भवति । ( हंसः )
( १) तदिदानीमिति क्वचित् ।
न
२२४ धातुवृत्तो- [षिव |
वृतृवदि”” इत्यादिना सः । आगत्य हन्तीति ( अहिः ) “भाडि श्रिहन्तिभ्यां हस्वश्च इती. `
ण् प्रत्ययः । स च डित् पूवपदस्य च हस्वः, डित्त्वाद्लछोपः, आङो हस्वः । अहौ भवमाहियं,
“हतिकुक्षिः› इत्यादिना ठन् । ( अहीवती ) शरादित्वादीषेः, “संज्ञायाम्” इति वत्वम् ।
( उपहत्नुः) “छहनिभ्यां कतुः” इति कत्युः । कित््वादनुनासिकलोपः, ( अनेहा अनेहसौ ) `
“ननि हन एह च” इति नन्युपपदे असुन् एहादेशश्च । हनः, “नलोपो नजः, इति उत्तरपदे `
ननो नरोपः, “तस्मान्नुडचि” इति टलटक्तनकाराननः परस्याजादेरुत्तरपदस्य जुडागमः। ““वह्दु
शनः इत्यादिनाऽनडादेशः, सावसम्बुद्धौ “सनेनामस्थाने च” इति दीधः, सम्बद्धो तु दे
अनेहः, (जघनं) “इन्तेद्ंच१(१) इत्यर्चोरन्यतरस्मिन् द्वित्वम् ,“अभ्यासाच्च” इति कत्वं, ज-
घने भवं, तस्मै हितं वा जघन्यं,"दिगादिभ्यो यत्» “शरीरावयवाच्च, इति योगाभ्यां यत् ।
दिगादावस्य पाटोऽशरीरावयवाथैः। (प्लीहा) ““शन्नुश्चन्"” इत्यादिना कनिनन्तो निपातितः ।
“उणादयोऽब्युत्पन्ञानि प्रातिपदिकानि, इति च्युत्पत्तिकार्याभावात् “इन्हन्पूषा^” इति निय-
माभावात्सव्वेत्र सन्वे नामस्थाने दीर्घो भवति । ८ प्रीहा प्लीहानौ ) इत्यादि । अदिहनी
अनुदात्ताबुदात्तत्तो ॥ २ ॥
द्विष अप्रीतौ ॥ छिद्यन्ता अनुदात्ताः स्वरितेतः ॥ (द्वेष्टि, द्विष्टः, द्विषन्ति । दक्षि, द्विष्टः,
द्विष्ट, द्वेष्मि, द्विष्वः द्विष्मः । द्विष्टे । द्विषाते । द्विषते,द्विक्ष, दविडद्वे । द्विषे । द्विष्वे ।) शत्वं
तवर्गादौ, सकारादौ षत्वस्य पूर््वत्रासिष्धत्वात् ““षढोः कः सि? इति कल्ये षत्वं, ( दिद्ष,
दिद्धिषतुः। दिङ्धिषिथ । दिद्धिष । दिद्रेष। दिद्धिषिव । दिष्टिषे । दिद्विषिषे, दिद्विषिवेे।
करादिनियमाविट् । देशा । द्वे्टासे । द्वेक्ष्यति । दवक्ष्यते । देष, द्विष्टात् । द्विष्टाम् । द्विषन्तु ।
द्विडडि । द्ेषाणि । द्वेषाव । द्विष्टाम् । द्विश््व । द्विड्द्वम् । द्वेषे ) “द्विषश्च, इति रुडिः वि-
धीयमानो ज्ञस्भावो “लोटो रड्वत्ः, इत्यतिदेशान्न भवति, “खडः शाकटायनस्यैव, इत्यत्र
लडग्रहणं खुख्यलङ्ग्रहणाथेमिति स्थितत्वात् , हौ हेषित्वे त्वे च षकारस्य जरत्वेन डकारः ।
उत्तमाटि पित्त्वादडिनत्वादूयुणः, ( अद्द्, अद्विशाम् । अद्विषुः । अद्विषन् । अद्रेद् । अद्र
षम् , अष्टिष्व । अद्विष्ट । अद्धिषाताम् । अद्विषत् , अद्िष्ठाः । अद्विषि ) तिण्सिपोहैल्ड्या-
दिरोपे युणे जदइत्वचत्वं “द्विषश्च इति शेवा जस्भावः । ( द्विष्यात् । द्विष्याताम् , द्विष्याः,
द्विष्याम् । द्विषीत । द्विषीथाः । द्विषीय । द्विषीवहि ) अपित्सार्वधातुकत्वान्न गुणः । आ.
सिषि सलोपाभावो विशेषः, द्विक्षीष्ट, गुणाभावो “लिङ्सिचौ, इति किन्वात् ८ अद्विश्चत् ।
अ द्विक्चताम् । अष्ठिश्चन् । अद्िष्चुः, अदिक्षम् । अद्विश्ाव । अदिक्षत । अष्िक्षाताम् । अद्धि-
्षन्त । अद्विक्षथाः, अद्िश्षि । अद्विश्चावहि ।) “शल इगुपधादनिटः क्सः", अचि ^क्सस्या-
चि? इत्यह्छोपः, ( दिद्विक्चति । दिद्विक्षते ) “हलन्ताच्च” इति सनः कित्वान्न गुणः, देष्िष्यते।
देद्विषीति । देद्रेटि । ईटि “नाभ्यस्तस्याचि पिति» इति, गुणाभावः । कडि ““सिजभ्यस्त
इति नित्यं ्चेजैरुभावे परत्वात् परक्ुतिग्रहणन्यायेन “द्विषश्च” इति विकल्पे अद्विषुः, अदेद्धि-
षन्नित्युभयं भवति, यङ्खगन्तस्य सेटत्वाल्लडि क्साभावाददेद्रेषीदिति सिजेव । तथा
क्त्वासनोरपि सेदत्वे “रो व्युपधात” इति किनत््वविकल्पनाद् ८ देद्रेषिषति, देद्विषिषति,
देद्रेपित्वा, देद्विषित्वा ) इति भवति, (दरेषयति । अदिद्टिषत् ।) कम्म॑णि द्विष्यत इत्यादि ।
विप्रद्विट् , प्रद्विट्» । “सत्स द्विष इति सोपपदात्सोपसर्गांच किप् । द्विरशब्दस्तु “अन्ये-
भ्योऽपि इश्यते इति ताच्छीखिके क्रिंपि । देषी, संवादिना घिनुण् । श्रं द्विषन् शत्रोर्वा
द्विषन् । “द्विषोऽमित्रे, इति शता । अयमलादेश्चः । “द्विषः शतुर्वा” इति कमणि षष्टी विक-
ल्पः, द्वेषण इति बाहुरुकात्कतेरि स्युडित्यात्रेयः, ( द्विषा, द्विष्टः, द्विष्टवान् )॥३॥ `
: , दुह प्रपूरणे ॥ ( दोग्धि । दुग्धः ॥ दुहन्ति । धोश्चि । दुश्धः । ग्ध, दोह्धि । दुहः
( १ ) हन्तरद्विवचेनि कवाचत्पाठटः ।
दुह ] द्वितीयगणः । २२५
.इद्यः(१) । दुग्धे । दुहाते । दुहते । धुक्षे । धुग्ध्वे । दु । दुहे ।) क्षङि पदान्ते च दादेः"
`इति हकारस्य घकारः, “क्षषसर्तथोः; इति तकारथकारयोधेकारः । “श्चा जश् क्षि?
इति घकारस्य गकारः सकारादौ ध्वे पदान्ते च “एकाचो बदो भष्, इति भष्भावेन दका-
रस्य धकारः, तत्र सकारादौ “इण्कोः”, इति षत्वे “खरि च" इति चत्वैम् , दुहन्ति दुहते इत्यत्र
पूञ्वत्रासिद्धत्वादन्तरङ्त्वाद्वा प्रागेवान्त्यदादेशयोक्षैल्परत्वाभावान्न घत्वप्रसद्धः ( दुदोह ।
दुदइतः । दुदोदिथ । दुदुहुः । दुदु । दुदोह । ,( दुदुहिव । दुदुदे । ददुदिषे, दुद॒दिद्धे ।
दुदुहिष्वरे । दुदुहिवदे, ) का दिनियमादिट् । ध्वमि “विभावेट"” इति मृद्धं न्यविकल्पः । (दो-
गधा । दोग्धासे, धोक्ष्यति, धोक्ष्यते । दोग्धु, दुग्धात् , दुग्धाम् । दुग्धि । दोहानि, दोहाव,
दुग्धां, हाता, धुक्ष्व । धुग्ध्वं, दोहै ) देरपित्त्वान्न गुणः । भारि तु पित्त्वादगुणः। ( अधोक् ।
` अदुरधाम् । अदुहन् । अधोक् । अदुग्धम् । अदुग्ध । अदोहम् , अदुह्न, अदुग्ध । अदुंहा-
ताम् । अदुग्धाः, अदुगध्वम् । अदुहि । अदुह्वहि, ) तिण्सिपोहैड्यादिरोपः(२) । पदान्त-
त्वात् “दादेः” इति हकारस्य घकारः, “एकाचो बशः" इति दकारस्य धकारः, जत्वचत्वं,
प्रत्ययलक्षणेन र्घूपधगुणः ( दुह्यात् । दद्याताम् । दद्याम् । दुहीत । दुहीथाः । दुहीय । )
` अपित्साव्वेधातुकत्वान्न गुणः । आशिषि सखोपाभावो विरोषः, ( दुह्यात् , दुद्यास्ताम् ,
धुक्षोष्ट) इत्यादि । तडि “खिङखिचो इति कित्वान्न गुणः । घत्वभष्मावो । धुक्षीघ्वमि-
त्यत्र *+इणः षीऽवम्+ इति मृद्ध॑न्यो , न भवति, । धत्वे (३) षत्वस्य पूरव॑त्रासिद्धत्वात्सीध्वमो-
ऽभावात् , छते तु घत्वादौ षीध्वमिणः परो न भवति । (अधुक्षत् । अधुश्षताम् । अधुश्नन् ।
अधुश्चः । अधुश्चम् । अधुक्षाव । अधुक्षत । अधुक्षाताम् । अधुश्चन्त, अधुश्चथाः। अधुक्षि।
अधुश्चावहि ।) “शक इगुपधादनिटः(४) कसः” भक्सत्याचि इत्यह्धोपः । अत्र केचित् क्स-
स्य भाविनीमनकारान्ततामाश्रित्य श्चस्याद्धावे “क्सस्याचि, इत्यछ्छोपेऽधुश्चतेतीच्छन्ति ।
तदसत् । तत्रा चीत्यस्य परस्मीत्वात् । तत्र दन्त्यादो तङि “लुग्वा दुहदिह” इत्यादिना
क्सस्य वा लुक् , ( अदुग्ध, अदुग्धम्, अदुह्वहि ) इति भवति । अत्रात्मनेपदे ताविति
वक्तव्ये दन्त्यप्रहणाइन्त्योष्ठयोऽपि वकारो दन्त्यप्रहणेन गृह्यते । दु धुश्चति, दुधुश्चते । दोदु-
द्यते । दोदुहीति, दोदोग्धि ) इत्यादि द्विषिवत् । (दोहयति । अदूदुहत् । ) अयं द्विकम्मैकः,
गां दोग्धि प्रय इति । तत्र पुरषप्रवत्तेः पयो्ेत्वात्पयः प्रधानं कम्मान्यदप्रधानम् । तत्रा- `
प्रधाने दुहादीनामिति वचनात् कम्म॑णि नादयोऽप्रधाने भवन्ति । दुद्यते गौः पयो देवदत्तेन,
अदोहि गौः, दाग्धञ्या, सुदोहा, दुग्धेति छृद्योगरश्चणषष्ठी द्वितीयावदुभयोरपि कम्मेणोभ-
वति दोग्धा गोः पयस इति । “उभयथापि गोणिकरापुत्र"” इति भाष्ये उक्तत्वादप्रधाने द्विती -
` यादि भवति । दोग्धा गां पयस इति । दोग्धव्या गौः पयो देवदेत्तेनेत्यत्राभिहिते कम्मणि
कर्तरि च “कतै कम्मणोः” इति षष्ठी न भवति, उभयप्राप्तौ इत्ये षष्ठीनिषेधस्योक्तत्वात् । उ५-
" पादितं चेतद्धरतो, कम्मैकरतरि “न दु हस्मुनमाम्? इति निषेधाद्गस्य न भवति । दुग्धे गौः
पयः स्वयमेव । ( अदुग्धम् । अदुग्ध, दुहीत ) इति, पयो सुञ्चतीत्यथैः । चिण् तु “दुहश्च.
। इति विकल्पनात्पक्षे भवत्येव, अदोहीति । अन्यदा कठवत् । क्से तस्य च वा लुकि अधुश्चत,
अदु ग्धेति भवति । एवं च ^न दुह” इति विण्निषेधो दु हिव्यतिरिक्ताथो भवति । अस्ति
` च दुहेः सकमेकस्यापि कम्मैवद्धावो [ दुहिपच्योबेहुलं सकमेकयोः ] इति, “न दुह” इति नि-
` चेधो “द हश्चः, इति चिण्विकल्पश्च प्रकृतिग्रहणन्यायेन यङ्लुगन्तेऽपि मवति । ( दोदुग्धे गोः
पयः । अदोदोहि । अदोदोदिष्ट) इति। यङ्लुगन्तस्य से्कत्वाद् न क्सोऽस्तीति “च्लेः सिच्»
( १) इति कुत्रचिन्नस्ति। { २) खोप इति क्रचित् पाठः!
( ३ ) षित्व्येति पाठः ।. ` ( ४ ) इति कंप्र इति पाठः 1
५ रा ॥
च षे
#
२२६ धातुबत्तो-- [ दिह
३इति सिजेव (दुद्धं, दोह्यम् ) [शसिदुहिगुहिभ्ये वा] इति वक्तव्यमिति क्यब्ण्यतो, (गोघव्,
प्रधुक् ) ^सत्सृद्धिषः, इत्यादिना सापपदात्सोपसर्गाच्च किप् । (कामदुघा) “दुहः कब् घश्च
; इति कप्प्रत्यया हस्य च घः । दोहा, “संपरचः, इत्यादिना षिनुण,(दुहिता) “नघनेष्ट.” इत्या- ,
दिना तृचीरि गुणा म्गवो निपात्यते । ““हन्नेभ्यः' इति ङीप् स्वखादिपाठान्न भवति, दुहित- .
रावित्यादौ सर्वनामस्थाने ^अप्तृन्"? इति दीर्घो न भर्वात तत्र नप्त्रा दीनां ग्रहणं ,सं ताशब्दा-
नामोणादिकानामेषामेव दीधे इति नियमाथमिल्युक्तत्वात् । सौ तु *“च्रद्दुशन” इत्यनङि
नान्तन्वात् ““सवैनामस्थाने च” इति दीर्धः । दुहितुर पत्यं दौहित्रः । बिदारित्वादन् । खि्यां
दौ हिच्नी,““शाङ रवाद्यनो ०” इति डीन् । सूतपुत्र सूतदुहिता । [सूताग्रभोजराजमेरभ्यो दुहितुः
पुत्रा वक्तव्यः ] इति पुत्रडादेशः, एित्वान् डाप् । एवसुग्रपुत्रात्याद्यपि भवति. वाचंयम ईत्यत्र
वृत्त पुत्रडादेश युक्त्वा के चित्तु शाङरवादिषु पुत्रशब्दं पठन्ति तस्य पुत्रीति मवति, अन्य-
श्रापि हि इश्यते दौ रपुद्रीत्युक्तम् । कथं तहि “वा सूतकापुरि का्न्दारकाणाम्” इतीत्ववि-
कल्प उक्तः । अच्र हरदत्तः, पुत्रिके शाडंरवादिपाटान् डीनि स्वाथं कन् , ‹ के-णः", इति हस्वः
इकारस्तस्य पक्षेऽत्वं प्रिधीयतइति । इरिदयमदेनाथेः शपि गतः ॥ ४ ॥
दिह उपचये ॥ ( देग्धि । दिग्धः ) इत्यादि पूवेवत् । प्रणिदैग्धि, ‹ नेगैद्, इति णत्वम् +
अत्र दूरधीति स्तिपा निद॑शात् प्रनिदेदेग्धीत्यन्र णत्वन्न भवतति । ( देहः ) “अकतैरि च
कारके” इति कम्मणि घ्, देहोस्यास्तीति देही । #अत इनिटनो* इतीनिः, यद्यपि (एका-
` श्चरात्छरृतो जातेः सक्षम्यां च न तो सग्रतौः इतीनिटनौ कृदन्ता्निषिष्येते तथापि “तदस्या-
ह्त्यस्मिनू" इत्यत इतिकरणस्यानुवर॑नात् तस्य च विषयनियमारधत्वात्कायात्पादिवदत्रेनि- `
दं विष्यति । उक्तं च--त्तौ इतिकरणो विषयनियमार्थः सर्वत्र सम्बध्यत इति । दिद्यते उप-
र्यते इति देहनी । बाहुलकात् कम्मेणि स्युर् , गो रादित्वान् डीष.॥ ९ ॥
लिहि आस्वादने ॥ ( लेडि, लीढः, छिहन्ति । ेश्षि, खोढः, ठेहमि । रीहे । छ्हाते ।
खिहते । रिश्षे, छिह) ये । लीढे । ष्टि, लिन्वहे । ) क्षङि “हो ठः” ““अषस्तथोः” इति तथो-
धत्वे “श्ना ट? इति ष्टुत्वे तस्य चाश्रयासिद्धत्वाड् ढो डेखापे “दोपे पूज्वैल्य दीधे
इति दीधः । सकारादौ “षडढोः? इति कत्ठं, तिपि ठत्वस्य पूर्वतरा सिद्धत्वात्पूवमेव गुणे ढ-
त्वादि । ( छिहन्ति ) छिहतदत्यत्राप्यसिद्धत्वादिना पूवमेवान्त्यदादेशयोश्च॑ल्परत्वाभावाड
ढत्वं न भवति । (खिठिह । छिलिहतुः ललिहुः,(१) स्लिहिथ । छिकिहिव । रिरि, छिकि-
हिषे । छिछिहिढे, छिङिहिष्वे, छिङिहिवहे । ) क्रादिनियमादिट । ( ठेढा । ठेढासे(२) ।
लेक्ष्यति, ठेष्यते । लेह, लीढात् , लीढाम् , छिहन्तु, लीडि, । ठेहानि । रीढां, छिदहाताम् ।
लिक्ष्व, ल द्वं, कहै ) हौ धित्वे त्वादि । ( अलेद् अरीढाम् , अरिहन् , अलेट् , अलीढम् ,
अलीढ । अलेहम् , अखिद्भ, अरीढ, अलोहत, अरीढाः अलीदवम् , अछि, अकिद्वहि ।
छिद्यात्। लिद्याः, छिद्यां, जिहीत । खिदहीथाः। खिदहीय ) अत्र अपित्सावेधातुकत्वान्न
गुणः, भाशिषि ८ खिद्यात् , छिद्यास्तां, रिश्षाष्ट ) इत्यादि । "“खिड सिबौ” इति तङि कि-
त्वान्न गुणः, लिश्ीऽवमित्यत्र ठते षत्वस्यासिद्धत्वान्न षौऽवमस्ति, करते ठते कलत्वषत्वयोश्च
नेणः परः षोध्वमिति नास्ति मृद्धेन्यप्रसङ्गः । ( अलिक्षत् । अरिक्षताम् । अरक्षन् । अक्षः
अणिक्षम् । अलिक्षाव । अलिश्चत । ।अलिक्षाताम् । अरिक्षः, अरिक्षि, ) ‹ दुगा दुह”
इत्यादिना दुहि३त् क्सस्य वा लटुक्रि ( अखाढ, अरीढाः, अीद्वम् , अिद्वहि ) इत्यपि
भवति । ( छिरिक्चति, छि रक्षते, ठेखिदहीति, लेलेडि । लेङिहान ) इति चानश्चि, (लेहथति।
अल!किहत् । ठेहः ) “याद्वयध इतीपध्रलक्षणस्य कर्यापवादो णः । ( वहंलिह: । अभं-
छिदः । ) “वहाभ्रे किह” इति वहाश्रयोः कम्मैणोरुपपदयोः खश् । “अरद्विषदजन्तस्य,»
( १) कुत्रचिन्नस्ति। ` ( २) कचिन्नास्ति,
चक्षिङ् | द्वितीयगणः । २२७.
इति पूञ्व॑पदस्यं सुम्, खशः शित्त नापित्ाञ्व॑धातुकत्मेन न गुणः। शापस्तु लका लप्त्वान्ने
तद्पेश्चाऽपि । अच्रात्रेः । गणकार्यस्यानित्यत्वात् खद्किण्योरिहति निद्या कदाचिदिति
“संजतापूवेको विधिरनित्य, इति गुणामावाऽपि, एवं वैद्यके अलिहदित्यादय इति, धिइढौक-
त इत्यत्र हां ढेपरान्तरनिरपेक्षत्वेनान्तरङ्कत्वाज्नरत्वमिति रापो न भवति, (रिक्षा) बाहुर-
कात् क्सः । यूकालिश्चं “्ुदरजन्तवः, इति नित्यं समाहा ररन्द्रे नपुंसकत्वम् । द्वि ग रयाऽनु
दात्ताः <अरिततः ॥ ६ ॥
अथात्मतेयदिनः ॥ चकि व्यक्तायां वाचि ॥ अनुदात्तोनुद्ात्तेत् । अयं दशेनष्मा च,
यथा-'वि्ारूगामि वटे च वाभिः, इति । प्राणायम पूवैः । (चष्टे) “रकः” इति करो-
पः । ( आ वक्षात । आ चक्षते ) करूपे "बडाः कः सि" इति कत्वं, चड़ढे । करारडुत्वयो
जेदत्वं, (षाढः) (८ चच चचक्षाते । चवक्षिरे, चचक्ष चक्षिरे । चचक्ने, चवांन्चहे ।
चयं । चदयाते, च्रे । चद्िप्रषे । चाक्षिञरे, चव्य । चडिषदे । चदिवपद् ) ध्वा
किटि, इति ख्याजादशा वा, उभयत्र शिनयम दर् । “भाता काप इटि च” इत्या्ठो
पोऽजाद1 (केत इटिच, धवम्थाल्छाि इगन्तार् ्तात्वरदडिति त्रिभाव, इति यूहेन्यति-
कल्पामावः परल्ताङुपपा दतरिष्ते । ख्याना जित्वात्यश्े परस्मैपदमपि भति, ( चष्यौ )
“आत आं गलः,” ( चख्धतुः । चद्युः, चदथ चह्याथ । चह्वधुः । चय । चौ ।
चख्यायव। थार अ वस्तारू अत् , चता भारद्राजप" इताङ़्किल्पः, कादिरप्ययाईे च इष्यते
इति चलौ, तेन ( चके । चस्याते। चङ्रिञ्ये। चङववदे। चङ्ततुः चरुः, चाहचय।
चक्साथ, चस । चकत । चकग) इति मवति । भाव्यत खप्राज्ङ्ानाङ़स्त्वामाः
संग्राह एमा चान्तर्घुक्तं, यथा, क्तादिज भथ खतादिमेतरिन्ति। के दानां स्वादिभेतरम्परति
चत्वेन, अथ खादः कथन्, [ अतिदधे चरथ यत वनं वेमाका ] ईति अविद्धं शहपरेटप्य
केयटः, ^ूदत्रालिड भइत्थधिङकरारे णत्वव्रिधा नानन्तरं [शठ यत्वं परिभाषा वक्तञ्यन् ] इति,
हरदताऽप्येवन् । सुबाकरस्तु वाशन्दापजीवनाय " यराऽनुनासिकरेऽनु नासिका वा” इत्यल्यान-
न्तरामति । अस्याश्च कल्पनायाः प्रथाजनानि सुप्रहयस्य भावः सोप्रहममित्यत्र “वापध्राद्-
गुरूपात्तमादूुन्” इति यापधरक्षणे बजि, यत्वस्य पूवेत्रासिद्धत्ना धापधत्वादृषु जभावात्
“युगत वनब्राद्यगादि्यः कमेणि च, इति घ्यन्, तथा सुप्रद्येन नित्त दे शल्सो प्रहधसूतत्र
भवः सांप्रड्याथ इत्यत्र “धन्वोपयाउवुज् इति बुन् न भवति, यत्वस्यातिडत्वा-
त्द्भावादन्रद्धाच्छः । पुंसः ख्यानं पुंडधान मित्यत्र च संयागान्तत्वेन सरोपे [ सम्पुंकानां
सो वक्तञ्य] इत्यम्परे खयि मकारस्य विधीवमानः सक्नारो यत्वस्यासिद्धत्वादम्परत्वाभावान्न
भवति, (चङियध्े) इत्यत्र ४्वमि इव्याल्योप “इणः षोध्वं , “विभाषेटः इति सुद्ंन्थो यत्व-
स्यासिद्धलगाद् न भवति, [नमः ख्यात्र] इत्यत्रापि यत्वस्य “शंपैरे खरि विघने नीय"इति वि-
सजेनीगरे करंव्येऽसिदधत्वादुस्ति शपेरतेति विसजैनीयः, अन्यथा “कु्बोः। पौ च"इति
विसजेनीयजिद्वामूरीयो द्वौ स्यातां, कि च खयातमित्यत्र «संषोगादेरातो धातोर्यण्वतः, इति
निष्ठानत्वे कन्तैत्ये यत्वस्याविद्धत्वान्नत्वाभावः, तथा पर्यांल्यानमित्यत्र ५करत्यचः, इति
नत्वे यत्वस्यासिद्धत्त्वादनटा शकारेण ठयवधानाद् णत्वाभावः । ननु ख्यात इत्यत्र “न ध्या-
खया१३ति नत्वप्रतिषेधस्य सिद्धत्वात्कथमिद्ं भाष्ये प्रयोजनमुक्तम् । अत्र केयटः-५न ४याखप्राः,
इति तु प्रतिषेधः ख्या प्रकथन इत्यस्येव प्रतिपदोक्त वादस्य तु शस्य यतमेन खाश्चणिशत्वा-
दिति मन्यत इति । ननु [ नमः ख्यात्रे ] इत्यत्र जिडामूरीयल्यामावः कथं प्रयाजनम्ुक्त,
यस्मात्स दुवारः । तथाहि “ख्या प्रकथन' इत्यर्मारपि तृचि खयातृशञरस्य सद्धावात्त-
त्स्थस्य य शरस्थानादे शत्वाइसिद्धत्वा भावात् “शमर खरि विसजेनोय” इत्यघ्याप्र ऽङ्गात्
“कुप्वोः", इति प्रा्चस्य जोहामृलीयस्य बाधकाभावात् । नेष दोषः । खप्रा तिरप्याद्धे ातुके
ख्यादिः, असिद्धे शल्य यव चनं विभावेत्पेतदमिं त्रापि साघारणभ्नति । अत्रच प्रनामं
+ धातुचृत्तो-- [ चक्षङ
[ सल्थानत्वं नमः ख्यात्रे ] इत्यत्र सस्थानत्वं न भवतीति भाष्यवात्तिकयोः सस्थानाभा-
स्य प्रयोजनकत्वेन कथनं, सस्थानमिति जिह्वामूलीयस्य संज्ञा, तथा चाह पदमञ्जर्या
हरदत्तः, ख्या प्रकथने इति वक्ष्यते सोऽपि खशादिः । असिद्धे शस्य यवचनं विभाषेत्यादि
तस्यापि साधारणं द्रष्टव्यमिति आत्रेयोऽपि सवैत्राद्धंधातुके चक्षिङः इवास्य रूपमिति । एवं
चक्षिडिवि ख्यातिरपि निष्ठायां ख्ञादिः । शकारस्य चासिद्धे शास्य यवचने विभाषेति वा
यत्वं, तच्च “संयोगादेरात” इति निष्ठानत्वेऽलिद्धमिति यण्वत्त्वाभावान्नत्वस्य नेव प्रसङ्गः
इति । “न ध्याख्याः, इति प्रतिषेधः ख्यात्यर्थोऽपि नं कैव्यो मवति । अत्रेदं विचायते ।
आचक्शा वित्यादौ यत्वाभावे चत्व (खयो द्वितीयाः शरि पौष्करसादेः) इति खकारो भवतति
वा नेति, नेत्याह । अस्मिन्कनतव्ये चत्वेर्य पू््वत्रासिद्धत्वाद् द्वितीयभाविनः खयोऽभावात् ।
खयो द्वियीया इत्येतत् “नादिन्याक्रोशे पुत्रस्य इत्यत्र हि पव्यते । न चेवं रसितव्यं क्लादि-
रप्ययमादेश्च इष्यते इति वृत्तौ ककारादिरयमादेश उच्यत इति दहितीयभा विनः खयः सम्भ-
वादस्ति “खयो द्वितीया?» इत्यस्य प्रा भिरिति, यतो बु ्तिकारनिर्दशो भाविचत्वपिश्चः अन्य-
थाऽथ वा खडादविभविष्यति केनेदानीं क्शादिर्भविन्यति चत्वेनेत्यादि भाष्यविरोधप्रसङ्गः +
(ख्याता, ख्यातासे, ख्याताहे, क्शाता, क्शातादे, ख्याता, ख्यातासि, ख्यातास्मि। कशाता,
क्डातासि, क्शातास्मि,) “चक्षिङः ख्याञ्” इत्याद्धेधातुके ख्याजादेशः, छिडवत् क्शादि-
त्वमनुसन्धेयं, (ख्यास्यते । ख्यास्यसे, ख्यास्ये, ख्यास्यतीत्यादि क्शादिपक्च उदाहा्यैः । )
चटा, चक्षातां, चक्चताभरू , चक्ष्व, चक्षाथाम् , चड्ढवं, ) कलोपादि रड्वत् । ( च्चै, अचष्ट
अचक्षाताम् । अचश्चत । अचष्ठाः, अचडङ्ढवम् । अचक्षि, अचक्ष्वहि । चक्षीत, चक्षीयातां,
चक्षीरन् , चक्षीथाः, चक्षीयाथां, चक्षीध्वं, चक्षीय ) आरिषि ( ख्यासीष्ट, ख्यासीयास्ता,
ख्यासीष्टाः, ख्यासीष्वं, ख्यासीय, ख्येयात् । ख्येयास्तां, ख्येयासुः, स्येयाः, ख्त्ेयास्तं,
ख्येयालम् ) “एकि “वान्यस्य संयोगादेः? इति वा िडयारधधातुके एत्वम् । एत्वाभाषे,
( ख्यायात् , ख्यायास्तां, ख्यायाः, ख्यायां, क्शासीष्ट, कशायात् क्शोयात् ) इत्यादि चोदा-
हार्यम् , ( अख्यत । अख्येताम् । अख्यन्त । अख्यथाः। अख्यध्वम् , अख्ये । अखयावहि + .
अख्यत् । अशख्यताम् , अख्यन् , अर्थः, अख्यम् , अख्याव, ) “अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽ-
ङ्” इति च्छेरडादेश्चः कन्तेरि, ख्या इति प्रकथनाथैस्य चादेशस्य च ग्रहणमिति वृत्ति; । “आ-
तो रोप इटि च» इत्याह्धोपो ऽङि अख्येतामित्यादौ “आतो डितः, इतीयदेश्चः । यजादा-
वतो दीर्षः, अङ्विधौ ख्यातीति कृतयत्वायाः विकृतेनिर्देशादङ्तयत्वायाः प्रक्तेर्मग्रह इति यदा
क्शादित्वं तदा सिजेव ८ अक्शास्त, अक्शासाताम् , अक्शासत । अक्शास्थाः, अक्शा-
सि । अक्लास्वहि । अक्शासीत् । अक्शासिष्टाम् , अक्डासिषः । अक्डशासीः। भक्डा-
सिषम् ) “यमरमनमाताम्” इति सगिटौ। ननु “निसमुपविभ्यो हः” इति तात्वस्यानुकर -
णेन विधीयमानस्तङ् निह्वास्यते इत्यादावाकारान्ते एव स्यान्न तु प्रछ्रतेरेदन्तस्य हेडइत्य-
स्य । (निह्वयते) इत्यादि सिद्यर्थं विङ्कतिरपि ग्रक्कति गृहात्येव, कथं विक्ञायते यदयं “नव्यो
छिरि” इत्यात्वभूतस्य वेजो निदैशेनात्वप्रतिषेधं शास्ति ततो ज्ञायत इत्युक्त न्यासे । तद्र-
दिहापि विङत्या प्रकतेग्ंहणादङ स्यात् । मेवम् । न तत्र विछ्त्या प्रकृतिग्रहणात्तङ किं त॒
एजन्तेव प्रक्रतिरनुक्रियते इत्यनुकरणस्यात्वं तु क्षणवश्ात् ।* “न व्यो छिटि"” इत्यत्राप्य-
नुकाय॑मेजन्तमेव लक्षणवश्चादनुकरणमात्वभूतमिति न विङ्रत्या प्रकृतिय्रहणस्येदं ज्ञापकं, सवे-
मेतत्प्रपद्धितं ह्यतो, [ अख्यास्यत, अख्यास्यत् । अक्डास्यत । अक्कास्यत् ) कप्मेणि
ख्यायते क्शायते इत्यादि । स्यादिषु वा चिण्वदिटि ख्ययिष्यते, अख्यायिष्यत, अख्यायि- `
षीष्ट, ख्यायितेत्यादि । इडभावे ( ख्यास्यते । अख्यास्यत, ख्यासीष्, ख्याता ) इत्यादि, `
क्डादिरप्युदाहायेः, एवं कम्मेकनैयैपि । लङि त शब्दे कम्मणि नित्यश्चिण्, कम्मेकर्तरि
त॒ अचः कम्मेकततरि” इति पाशिकः । तदभावे द्विक्चनादौ च “अस्यतिवक्तिख्याति- .
चक्षि | ` द्वितीयगणः । २२९
भ्योऽङ' इत्यड। (अख्यायि । अख्यत । अख्येताम्) इत्यादि । क्शादित्वे त्वङ् नास्तीत्युक्तं,
तेन ( अक्शायि ) इति विणि तदभावे सिचि चिण्वदिो मावाभावाभ्याम् ( अक्शा-
यिष्ट अक्श्चास्त । अक्शायिषाताम् अक्शासाताम् ) इत्यादि, तदेवं क्डादि पक्षे तशब्दे त्र
रूप्यम् । सनि ८ चिख्यासते, चिख्यासति, चिक्शासते, चिक्शासति । चाख्यायते ।
चाक्शायते) यङ्लुकि न लुमता८१) तस्मिन्निति लुमता लुप्प्रत्ययनिमित्ते आङे चाना च
काये प्रत्ययलक्षणनिषेधाद्यङपरत्वाभावान्न ख्यानादेश्ञः । नन्वाधेधातुक इति विषयसक्च-
मीति प्रागेव तदुपत्तेः ख्याजादेशेन भाव्यं, मेवं, लका तद्विषयत्वमेवापददियते तथा च श्न लु-
मताङ्स्यः इत्यत्र केयटे न द्टुमता तस्मिन्निति चेद्धनि णिडादेशा न सिद्धयन्तीति भाष्यवा-
त्तिकयोरक्ते ““लंडि च इत्यादौ विषयसक्म्याश्रयणेनादेशाः सेत्स्यन्तीत्याशङ्कय लका छो
विषयापहारात् विषयसक्तम्याश्रयणेऽप्यसिद्धि सत्युक्तम् , एवं चाङ्विधो ख्यातीति रितिपानि-
दंशः प्रकथनाथैस्य यङ्लुकूयङ्निन्रुत्यर्था भवति, यदुक्तं वद्धंमानेन, ख्थातीति दितपा निर्द-
शाद् यङ्लुकि अचाख्या सीदिति तदपि प्रकथनाथेपरं व्याख्येयं, (ख्यापयति, क्शापयति, अ.
चिख्यपत् , अचिक्शपत् , आख्परेयम् , आक्शेयम् ) आद्धंघातुके इत्यसय विषयसप्तमीत्वात्
प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेः ख्याजादेश इति अजन्तरक्चणो यद्धवति “श्यति” इतीत्मे गुणः, ( संच-
क्ष्यः ) वज्जैनीय इत्यधैः । [ वजैने प्रतिषेधः ] इति ख्यानभावे!हरन्तलक्षणो ण्यत् , शोभनं
प्रचि सुप्रहयः, उपखष्टादकमर्मोपपदात् “आतश्चोपसर्गे इति कः । उपसखुष्टात्कम्मोपपदात्त
कम्मेण्यणि युकि गोप्रङ्याय इति । गां संचष्टे गोखंख्य इत्यन्न तु "समि ख्यः इति कम्मणि
समि चोपपदेऽणोपवाद्ः कः । तथा खियमाचष्टे स्त्याख्य इत्यत्र “मूरुविभुजादिभ्यः? इति
कोऽपि भवति । तथानुपखष्टात् कम्मापपदात् “अातोऽनुपसगं कः" इति के गेाखधरः, अनुपख-
छटादनुपपदात्त॒ “शयाव्यधः, इत्थाकारान्तरक्षणे णे युकिं ख्याय इति, (गोखयायो जति गो-
संख्यायो जति प्रिया(२)ख्येयो रजति ) इत्यत्र “भण् कम्मेणि च» इति कम्मैणि क्रियायां
चोपपदे विधीयमानोऽण. “आतोनुपसगं कः» “समि ख्यः, [मूलविभुजा दिभ्य उपसंख्यानम्]
इति च विधीयमानं कं परत्वाद् बाधते । तथाच वृत्तिः, कम्मेणि सामान्यविहितोऽपि वासर-
पविधेरभावाद् ण्बुखा बाधितः पुनरण् विधीयते सोपवादस्वीद् ण्वुल बाधते परत्वाच्च का-
दीन् , तेनापवादविषयेऽपि भवत्येवेति, वासरूपामावश्च [ क्तल्युट्तुसुनूखरुधैषु वासरूप -
विधिप्रतिषेध] इति । (शषदाख्यानम् ) *आतो युच्+ इति युच् इषदादिषु छच्छराङृच्छरा्थषु
उपपदेषु, (आख्या) “आतश्चोपसर्गे, इत्यङ् , सवेंष्वपि छत्सु क्शादिरप्युदाहायैः। अत्रेका -
रे विप्रतिपद्यन्ते । अयमनुदात्तः, प्रयोजनं विचक्षण इत्यत्र “अनुदात्तेतश्च इ ति युजिति केयय-
दमज्ञरीकारादयः । अत्र [आसनयोः प्रतिषेधः] इति ख्यानभावः। “इदितो नुम् इति नुमिह
न भवति अन्तग्रहणानुत्रत्तेरन्तेदित एव तद्विधानात्, अयं चासनयोश्चेति ख्याजु प्रतिषेधः
` संज्ञायां, यदाह भाष्यकारः, -“बहूुरं तणीति वक्तव्यम् अन्नवधकगात्रविचक्षणाजिरादयर्थ, कि-
मिदं तणीति संल्ाच्छन्दसोग्ंहणमिति, ।तेनासंकायां सावादौ ल्युव्याख्यानमिति भवति,
अत्रानुदा त्ते्वादेव तडि सिद्धे कारोऽन्तेदित्त्वविघातायेति के चित् । एवं हि चश्च इत्यकार-
मेवानुदात्तमितमासनेत् । तस्मादन्तेदित्त्वामावाथेः सन्ननुदा्ततत्वपरयुक्तमात्मनेपदमनित्य-
मिति ज्ञापनार्थोऽयं डकारः, तेन "तारैः रिजद्ल्यसुभगेः "वृष्णे जम्मसि, श्रार्थयन्ति श-
यनोत्थितं प्रिया, इत्यादयः प्रयोगा उपपचन्ते । ननु शिङइति रिजः ज॒र्मतइति ज॒म्भः,
तद्रदाचरतीति करौ शतरि सिपि च शिज्जच् जुम्भसीति सिध्यतः । तथा प्राथेनं प्राथैः, तत्क-
सेतीति णौ प्रा्यन्तीति, तत् किमनेन ज्ञापनेन, सत्यं, शब्दाः सिद्धयन्ति अर्थास्तु सहृदय -
हृदयङ्कमा न भवन्ति । अत्रात्रेयः, डित्करणमेकाञुबन्धल्यात्मनेपदस्थानित्यत्वक्ञापना -
( १) अङ्गस्ये्यत्रेति पुस्तकरन्तरेऽधिकम् । ( २) कचिन्नास्ति।
माध० २५
२३० धातुचृत्त-- [ र
मिति नेहाजेवं पयामः । यस्मादवश्यं युजथैमनुदातततत्वं कत्तव्यन्तेनेव च तङि सिद्धे पुन-
स्तङ्थेः क्रियमाणो ङकारोऽनुदात्ततत्वपरयुक्तस्य तो ऽनित्यत्वज्ञापनायेव भवति, तथा शगण-
कृतमात्मनेपदमनित्यम् , इति ज्लापनाभमिति तरङ्गीणीग्रन्थोऽप्येतेनैव प्रत्युक्तः, संमताकार-
स्त्विकार उच्चारणाथे इति तन्मते विचक्षण इत्यत्र युञ् न स्यात् । ल्युटयेव ख्यानभावोऽस्त्वि-
ति न दक्यते वच्छु, “सूर्यां उभा चन्द्रमासा विचश्चणः इत्यन्तोदात्तावेश्चणात्, ल्युटि दहि
मध्योदात्तेन भाव्यं, न चान्नवधकगात्रविचक्षणेति निदो युचमपि कल्पयेत्, यहूमादयमाडं-
धातुके ख्यानभावमात्रपर इति ल्युटेव स्याजभावेऽपि चरितार्थः । अन्नवधक' इत्यत्र
विचक्षण इति ल्युटीति वदन् न्यासकारोऽपि स्वरविरोधेनेव प्रत्युक्तः । ( नृचक्षाः राक्षसः, )
असु्नित्यसुन्प्रत्ययः, “असनयोश्च इति ख्याजभावः । (चक्षुः । चक्ष) “शिच्चः इत्यु सप्रत्य-
यः, तस्य रित्त्वात्साव्वेधातुकत्वात् ख्यानभावः । ( अचष्युः चक्षुः करोति चक्षु करोति ) ।
"“अस्स्मनः इत्यादिना च्वौ सलोपे “वौ च” इति दीर्घः, ॥ `
ङाब्दतन्त्रस्वतन्त्रेण प्रक्रियेयै प्रपञ्चिता ।
तस्यां निःशेषतो मन्ये बोद्धारो भाष्यपारगाः ॥ ७ ॥
र गतौ कम्पने च ॥ इतः परचिपर्थन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ ( त, राते, रते, । षै,
ईराथे । रे, ईरांचके ) ““दजादेश्च गुरुमतः” इत्याम् । अच्र के चित् “इन्धिभवतिभ्यां च
इति इन्धेः परस्य छिटः किन्त्वविधानाज्ापकादामः पाक्षिकत्वं ज्ञापयन्तो 'रथचरणादिभि-
रीरिरे जु वीराः इति प्रयोगं समथेयन्ते, न च (समीपे दस्यु हन्तमम्? इत्यादौ मन्त्रे तदामो
निषेघे श्रूयमाणस्य लिटः कि्त्वार्थ सूत्रं स्यात्, यस्मादत्र “छन्दस्युभयथा? इति सान्वै-
धातुकत्वात् “सान्वेधातुकमपितः, इति ज्न्त्वादेव कित्कायैमनिदितामित्युपधारोपः लि- `
द्यति, तस्माज् ज्ापकमेवेति । सत्यमेवं शक्यते कल्पयितुं भाष्यकारवात्तिककारयोस्तु नेष्ट,
यत्सृत्रमेवे तत्प्रत्याचर्यतुः › इन्धेश्छन्दो विषयत्वादू सुवो वुको नित्यत्वात्ताभ्यां रिटिः किट
चनानथेक्यमिति । ८ ईरिता । ‡ईरितासे । ईरिताहे । ‡ईरिष्यते । ईरिष्यसे । ईरिषे । ई्ताम् ।
रष्वं । वमर् । रे । देत । एेराताम् । रेरत । रेर्थाः । रेरि, रेवेहि । रीत । रीयाताम् ।
$रीथाः 1 ईरीय । आशिषि ईरिषीष्ट । ईरिषीष्टाः । ईरिषीध्वम् । ईरिषिडदवं ) "विभाषेटः, ।
एेरि् । रेरिषाताम् । रेरिष्टाः । एेरिष्वम् । रेरिद्वम् , ) “धि च इति सरोपे “विभाषे.
टः, ८ रेरिषि । रेरिष्वहि । ) कम्मणि ( हवेत ) इत्यादि । ( ईैरिरिषते, श्रयति, मा भ-
वानीरिरत्, समीरणः ) “अनुदात्तेत” इति युच्, ण्यन्तान्नन्यादित्येन ल्युरित्यात्रेयः,
निश्नमीतेइति ( नीरं, ) निःशब्दोऽयं वृत्तिविषये निन्नवचनः, तस्मिन्नुपपदे “कमेण्यण्?,
इत्यण्, इगुपधलक्षणः क इत्यात्रेयः, अकारादनुपपरदात् कम्मोपपदो विप्रतिषेधेनेत्युक्तत्वात्त-
चित्य, स्वेनाभिप्रायेणेरितुं शीरमस्येति स्वैरी, ताच्छील्ये णिनिः, ईरणमीरः, स्वेनाभिप्रा.
येणेरोऽस्मिन्निति स्वे, स्वभावादयं क्रियाविशेषणं, नपुंसकलिङ्क्च, उभयत्र [ स्वार रिगो .
वृद्धिवेक्तव्या'] इति वृद्धिः, (ईस्म॑) बाहुखकान्मः, दक्षिणमीर्ममस्य (दक्षिणेमा) खगः, व्या.
घेन दक्षिणे पाशवं बृणित इत्यथेः, $्म॑शब्दो वृत्तो धम्मिणि वत्ते “दक्षिणेमां टन्धयोगे?
इत्यनिजन्तो बहुनीहो निपात्यते, अन्यत्र लञ्धयोगा दक्षिणेम्स॑' शाकटमिति भति । र षषे
इत्याश्टषीयः ॥ ८ ॥
ड स्तुतौ । ८ १ । ) ष्टुत्वचत्वं ८ $डाते । ‡डिपे, १डिधरे । $, $दवहे, ) *$डज-
नोध्वं च अच्र $ इति वत्तेते से इति च, $ंखीडिजनीभ्यः सेध्वेशब्दयोः साव्व॑धातुकयो-
रितीद् । ( डां चक्रे । ईडिता, $डितासे । $डिताहे । ईहिष्यते, ईम् । $ंडाताम् । $डिष्व ।
$डिध्वम् । १३ । ) "सवाभ्यां वामो” इति वामयोः क्तयोरप्येकदेशविक्तस्यानन्यत्वात्
सेध्वेशब्दावेवेतीद् । ( रेड । एेडाताम् । रेष्राः । एेडध्वं, ) विङ्ृतिग्रहणे प्रकृतिग्रहणाभावा-
नेद् । (ेडि एेडवहि । ईडत । हंडीथाः। इं डिष्वम् , इडिय) आशिषि ईडिषीष्ट । ईंडिषीष्ठाः `
देश ] द्वितीयगणः | २३१
इंडिषीध्वम् , ई डिषीय । एेडिष्ट । एेडिध्वम् । एेडिषि, ) कप्मणि ( इंडयते) इत्यादि । (‡डि-
डिषते । ईडयति । माभवानीडिडत् । ईडा ) “गुरोश्च हः» इत्यकारः । “ईडाया वा" इति
निर्हंधाद्श्रस्वः । ( $डयः ) स्तुत्यः, ण्यत् “'हं उवन्दुबरृशंसदुहां ण्यतः? इत्याद्यदात्तत्वम् ,
(इडन्यः ) ओणादिक एन्यप्रत्ययो बाहुलकात् । अयं चुरादौ च ॥ ९ ॥
$ रेश्वयं ॥ ( धनस्येष्टे, ईशिषे । शिषे । ) वश्वादिना षत्वे ष्टुत्वं क्षखि पदान्ते
च, ““अधोगथेदयेक्ां कम्मैणि” इति कम्मेणि रेषे षष्टी; अशेषत्वविवक्षायां ( धनमीष्टे,
ईैशांचक्रे ) इत्यादि पूववत् । ( ईशानः, ) ख्टः शानच् ताच्छीखिकश्चानदवा । वाचामीशो
( बागीश्ञः ) इगुपधलक्षणः कः, ननु कम्मेणि शेषत्मेन विवक्षिते षष्ठयां सिद्धायां पुनल्तद्वि-
धानं समासनिवृत्त्यथैमिति कथमधीग्थषष्याः समासः । सत्यं, नायमधीग्षष्ठयाः (९) कितु
“कत्तेकम्मेणोः कृतिः, इत्यशोषषष्टयाः । तदुक्तं [कृद्योगा च षष्टी समस्यत] इति, ( श्वरः )
“स्थेश्चभारा।इति वरच्, “नेड्वशि शति? इतीडभावः । ( ईङ्वरा । ) टाप् , ८ शरीति )
ओणादिके वरटि रित््वान्डिवित्यात्रेयादयः । धनेष्वीश्वरो धनानामीदवरः । “स्वामोरवर”
इति षष्टीसक्षम्यो शेषे । कथं धनेश्वर इति यावता [प्रतिपदरिधाना षष्टी न समस्यत] इत्यु-
क्त, सत्यं, नात्र चकारेण षष्ठी पुनविधीयते । किन्त्वनया सक्तम्या मा बाघीत्यभ्यनुक्लायते ।
यद्वा पूठ्नैवत् “कतृकम्मेणोः ईतिः” इति षष्ठयाः समासः । त्रेरूप्यं चेह साध्यं, न ‡रवरः,
अनीश्वरः न विद्यते वा ईश्वरो यस्य सोऽनीर्वरः । तस्य भावोऽनेशवयमानेश्वर्य, ब्राह्यणा दित्वात्
ष्यञ्, “नजः श्ुचीश्वरकषेत्रतत,› इत्यादिनोत्तरपदस्य नित्यं वृद्धिः पूवेपदस्य तु वा । तत्पुरषाद्पि
“न नजपूर्वात्?इति निषेधं बाधित्वा ब्राह्यणा दित्वात् घ्य्, बहुबीदेः सामान्येनैव सिद्धत्वा-
त्तत्पुरुषाथेः स पाटः ॥ १० ॥
आस उपवेशने ॥ ८ आस्ते ) अन्न “अनचि च» इति द्वित्वपक्ने द्वौ सकारो, अन्यदा
त्वेकः । न च द्वित्वे “स्कोः” इति सलोपप्रसङ्धः । द्वित्वस्यास्मिन्न सिद्धत्वात् । ( आस्ते )
इत्यन्न द्वितत्वपक्षे त्रयः सकाराः, न च “क्षरो क्रिः, इति रोषाद् द्वावेवेति मन्तन्यं, तस्यापि
विकल्पितत्वात् । ( आध्वे । ) “धि चः इति सलोपे धकारस्य द्वित्वे जरत्वम् , ८ आसे,
असांचकरे “दयाया सर्च” इत्याम् । ( आलसित्ा । आसितासे । आसिताहे । आसिष्यते ।
आस्ताम्, आसृस्व, आध्वम् । आसे । आस्त । आसाताम् 4 आर्थाः । आध्वम् ।
आसि । आस्वहि । आसीत् । असीथाः । आसीय । ) आश्चिषि ( आसिषीष्ट । आसीषी.
छाः । आसीषीय । आसिष्ट, आसिषाताम् । आसिष्ठाः, आसिडढवम् । ) “धि च” इति
सिचो रोपे “इणः षीध्वम्? इति मृद्धंन्यः, (आ तिषि) सनि ( आसिषिषते । आसयति, मा
भवानसिसत्, ग्राममध्यास्ते । ) “अधिशीङ्स्थासां कम्म” इति आधारस्य कम्मेत्वं,
(मासमास्ते) मासमासनेन व्याप्रोतीत्यथेः। सकम्मेकञ्या पनरूपधात्व्थाङ्भकासने धातोरस्या
` व्यापनापेश्चं मासस्य कम्मेत्वं, एवमस्य मासादिना सकम्मेकत्वेऽपि तत्र तत्राकम्भैकप्रहणेषु
कार्भावाध्वगन्तव्यदेशन्यतिरिक्तेन कम्मंणा ऽकम्मेकाणां ग्रहणमिति आसयति मासं देव-
दत्तमिति प्रयोज्यस्य “"गतिबुद्धिः” इति कम्मेत्वं भवति । तथा ““अणावकम्मेकात् इति
नित्य परस्मेपदं च, एवं “लः कम्मैणि च” इत्यादिना विधीयमाना रादयोऽप्यस्य वस्तुतो
मासादिना सकम्म॑कत्वादकम्मेकग्रहणेन ग्रहणाच्च भावकम्मणोर्भयोरपि भवन्ति आस्यते
मासं देवदत्तेन आस्यते मासो -देवदत्तेन, मासस्यासितन्यमासिवव्यो मासः, स्वासं मासं
स्वासो मास इति , क्तखलेन “न लोकाव्यय, इति कम्मेणि षष्ठया निषेधः । अयं च प्रकारो
«अकथितं चः, “कालाध्वनोः इत्यादौ भाष्यकेयय्पदमज्यांदिषु सहस्रशः प्रपञ्चितः । अ
स्माभिरपि भवतौ प्रपञ्चितः । ननु कटे आस्ते इत्यादो मासादिवत् व्याप्त्यपेश्चया कटारे
( १) सभास इत्यधिकं पुस्तकान्तरे ।
२३२ धातुचत्तौ- [ शा
रपि कम्मैत्वेन भाव्यम् , अत्र कैयटः । नियतत्वाच्च प्रयोगस्य कट आस्त इत्यादौ त्वासनमा-
त्रेऽनङ्ीकछ्तक्रियान्तरे आसि्रंतदत्यतिप्रसङ्ो नोद्धावनीय इति । ( आसीनः ) “दासः
इति आसेः परस्यानस्यादेरीकारः । ( आसना ) “ण्यासश्रन्थो युच. इति युच् , (आस्या ),
वासरूपविधिना ण्यत्, अच्ियामिति निषेध उभयोरपि स्त्यधिकारविहितत्वे, बाहुलकात्
क्तिन्नपि भवति उपास्तिरिति, । उपासितो गुरं शिष्या वा, उपासितो गुरूः शिष्येण “गत्य -
थाकम्मकः” इत्यादिना कत्तैकम्मेणोः क्तः । उपसर्गवशात् कारादिव्यतिरिक्तेनापि सकम्मे
कत्वं, ( कैलासः, ) केिः प्रयोजनमस्य केः, [ चूडादिभ्य उपसंख्यानम् ] इत्यण्, आस्य-
तेऽस्मिन्निति-(आसः), “हरश्च” इत्यधिकरणे घन् । कैरुश्चा सावासदचेति “विशेषणं
विशेष्येण? इति सखज्ज्ञात्वाह्धोहितश्ाल्यादिवत् समासो नित्यम् ॥ ११९ ॥
आङः शासु इच्छायाम् ॥ ( आश्ञास्ते । आज्ञासाते । आशास्ते । आश्ञाध्वे, आश्ा-
ते ) “शास इदङ् हलोः” इत्यङि हरादौ च ङ्किति विधीयमानञुपधाया इत्वमस्य न मव-
ति संयोगस्य विशेषरू्टतिदेतुत्वाद् अङसम्बन्धिन एव श्ास्तेर्तत्र ग्रहणाद् अस्य च ना-
स्त्यङ्सम्बन्धः “सर्विंशाल्ति? इत्यत्र सत्यतिभ्यां परस्मेपदिभ्यां साहवर्यात्ताट श एव परस्मैप-
दिनः(१)शासेभ्रहणमिति । ( आश्ञश्लासे । आश्चज्ञासाते। आश्ञश्लासिरे । आशशासिषे ।
आशाश्च सिध्वे ! आद्यशासे, आशद्ासिवहे । ) आसिवदन्ये ख्काराः । ( आशशासिषते ।
आश्चाश्ास्यते । आश्चाश्चासीति । आश्ाश्चास्ति। आश्ञाश्यति । आशीः । आश्ञासः )
«क्रो, इ तीत्वम् , सकारस्य रुत्वे ईवोरूपधाया"” इति दीधैः, क्षियाशीरिति निर्दश्रेत्वं, ग-
रिषाचित्यादौ 'शछासिवसिघसिः इत्यादिना षत्वं, तन्न हि न केवरं शासनाथ॑स्य ग्रहणं किं
त्दस्यापि, तथा च “आशिषि किङ्खोटो” इति निदिश्यते । ८ आशिषा । ) आपं चैव
हरुन्तानामित्यात्रेयः। (अन्या आशीः अन्यदाशीः । ) #“अषष्ठयतृतीयास्थल्यान्यस्य दुगा-
श्ीराश्चास्थास्थितोत्सुकोतिकारकरागच्छेषु"* । षष्टतृतीयाव्यतिरिक्तविभक्तयन्तस्यान्यश-
व्दस्याहीरा दिपूत्तरपदेषु छे च प्रत्यये दुगिति दुगागमः, षष्ठीतृतीयान्तत्वे तु अन्याः ।
अन्न “अषष्टयतृतीयास्यः, इति निषेधः कारकच्छन्यतिरिक्तिविषयः । उक्त च ।
दुगागसोऽविशेषेण कतेन्यः कारकच्छयोः ।
षष्टीतृतीययोनंष्टं आश्ीरादिषु सक्षु ॥
इति । आशिषं करोति आरिषयतीत्यत्र सोपसर्गात् संग्रामयतेरेषेति नियमाच्छिष् श-
ब्दादेव णिजुत्पत्तो ““प्रकृत्येका च्” इति प्रकृतिभावाण्णाविष्ठवदिति टिखोपो न मवति । अत्रा-
तरेयसेत्रेयस्वामिकाश्यपा असुुदितं परित्वा “नागखोपिशास्वृदिताम्” इत्यत्रास्यापि सा-
मान्येन ग्रहणात् आश्शासदिल्युपधाद्स्वनिषेधो भवतीति । आत्रेयमेत्रेयो तु प्रयोजनान्तरं
चाहतः । “क्त्वापि छन्दसि इति ल्यपोपवादे क्त्वादेशे आश्चास्त्वा आश्ासित्वेतीड्क-
ल्पः, निष्ठायां “यस्य विभाषा? इति निषेधादिड् न भवति । ( आ्ञास्त । आश्ास्तवा-
न् ) इति भवतीति, वद्धमानसंमताकारादयस्त्वनुदितं परित्वा “नारलोपि इत्यत्रोदितोऽनु-
शासनाथस्येव ग्रहणादस्य हस्वनिषेधाभावादशीशसदिति हस्वेन भाव्यमित्याहुः । वद्धंमा- `
नोदितमते निष्ठायामाश्ासित इति च भवितव्यम् , अनच्र हरदत्तेन ।
शक्यः शासिग्रहो कन्त श्दिदेवैष पच्यते ।
चरशासु अनुशिष्टा वित्येवमेके प्रचक्षते ॥
इत्यनुक्ञासनाथेस्य चशासेमेतान्तरसिदधस्दित्पाठ्माश्चित्य हदित्वादेवोपधाहस्वनिषेध-
सिद्धेः शासिग्रहणं न कतैठ्यमित्यभिधानात् तन्मतेऽप्यस्य शासेरुदित्त्वमनभिप्रेतं प्रतीयते ।
उदित््वे शास्वित्युकारानुबन्धकरणमेतदथं स्यादिति कथं प्रत्याख्यायेत, एवग््दित्ववादिनां
( १ ) परस्मैपदिन इति नास्ति पुस्तकान्तरे ।
व्ल] द्वितीयगखः। २३३
खासिग्रहणे निरर्थके यन्मतान्तरेण फलमुक्तं हरदत्तेनेव ।
। वदन्त्यन्ये तु सूत्रेऽस्मिन् शासि निरनुबन्धकप्र् ।
पठन्तः प्रतिषेधोऽस्य यङ्लुक्यपि भवेदिति ॥
इति, तद्युक्त, प्रकृतौ निर्थकत्वे विङ्ृत्य्थ' शासिग्रहणं स्यात्, इह त्वादातेभुक्ताुब-
न्धकस्यानुवादत्वेन प्रकत्यथेत्वं शाक्यते वक्तुम्। प्रा्ेणाङपूर्वं इति (नमो वाकं प्रशासूमहे'इति
भवभूतिप्रयोगोपपत्तिरित्यात्रेयः । ““एतिस्तुशासास्वृ" इत्यत्रोदितो निदंशान्नास्मात् क्यपः
प्रसङ्ग इत्याशास्यमिति ण्यदेव, येषामस्याप्युदित्येन तत्र ग्रह इृष्टस्तेषामप्या्ञास्यमित्येवं
रूपं, यत्मात् “शास इदडहरोः', इतीत्वमत्य नास्तोति प्रागेवोक्तम् । (आलासा,) “गुरोश्च
इरः इत्यकारः । आशं सतइतीच्छायां शंसतीतिस्तुतौ, शंघतीति हिंसायां शपि, शास्तीत्य-
नुश्ासने ॥ १२ ॥ ॑
वस आच्छादने ॥ निवासे वसतीति गतं शपि । ( वस्ते । वस्ते । वध्वे, वसे । ववसे ।
ववसिषे ववेसिवहे ) “न शासददवादि" इत्येत्वाम्यासरोपनिषेधः । वसितेत्याचयासिवदुदा-
हाथम् । ८ विवसिषते, वावस्यते । वावसीति, वावस्ति । ) वासयति वद्धं देवदत्तेन वासयते
इति वा । यदा तु व्यापारान्तरनिवृत्तिपरायां चोदनायामविवश्चितक्मकोऽयमकमेकर्तदा
“अणावकम्मैकात्?इति परस्मेपदमेव, “गतिबुद्धि"” इत्यादिना प्रयोज्यस्य कम््म॑त्वं (१)देव-
दत्तमिति, ५न पादम्?! इत्यत्र लुग्विकरणत्वान्नास्य ग्रह इत्युक्तम्, अत एव “प्रे रुपखद्रमथव-
दवस? इत्यादावपि नास्य ग्रहः (वसित्वा, बवितं, वसित) इत्यत्र “वचिस्वपि” इति सम्प्र
सारणस्य नान्न प्रसङ्गोऽयजा दित्वात्, वस्ते आच्छा्यतेऽनेनेति वस्नब् , करणे ल्युट् , यद्वा
वस्ति आच्छादयतीत्यनुदात्तेत इति कत्तरि युच, ( वचम् , ) त्र्, वेण समाच्छादयति
(संवच्लयति) “ुण्डमिश्र'इत्यादिना णिच् । वचखात्समाच्छादनःइति वृत्तिः, (वासः, वाससी)
“वसेणिच इत्यसुनि णित््वाद् बरृद्धिः । छत्तर्बासोऽस्येति (कृत्तिवासाः) । “अत्वसन्तस्य
इत्यत्वन्तस्यासम्बुद्धौ सो दीः । अकारान्तस्तु तति वरूत इति कप्समण्यगि, चमैव इत्यादि
प्रयोगश्चमे वस्त इति “क्विप् च" इति क्रिपि “क्िबन्ता धातुत्वं न जहति, इति अधातोरिति
निवेधात् “अत्वसन्तस्य, इति न दीधः, अयमेवाधातोरिति निषेधः क्विबन्ता धातुत्वं न जह-
तीत्यर्य मूलं, ( बसला, ) शरीरान्तगंतस्नेहद्रव्यं, पचाद्यचि टाप् , तद्धि उ्याप्य तिष्टति॥१२॥
कसि गतिशासनयोः । ( कस्ते । कंसाते । कंसते । कंसे । कन्ध्वे ) “धि चः, इति सलो-
पः, अच्रायोगवाहानामटूस् णत्वमविशेषेण संयोगोपधासंक्ञाऽखोन्त्यद्विकेचनस्थानिवत्प्रतिषेधा
इति यत्र प्रयोजनं तत्र तत्रायोगवाहानामुपदेश्चस्य चोदितत्वादनुस्वारस्याच्त्वाश्रयणे धकार-
स्य “अनचि च इति वा द्विवचने पूवेस्य जशत्वेऽनुस्वारस्य च परसवणं नशारद्कारधकार-
वकाराः संयुज्यन्ते, हिव चनाभावे तु दकारस्याभावादन्ये त्रयः । ननु द्वित्वपक्नेऽपि “क्षरो ्षरि
सवर्णे, इति दकारस्य रोपात्त्रयाणामेव संयोगः स्यात् । मेवम् । अस्य विंभाषितत्वात् ।
एवं कंस्तदइत्यादावपि सकारस्य इल्परत्वे पक्षे दविवेचनं द्रव्यं, न च “स्कोः, इति सरोपल्य
विद्यमानत्वाद् द्विवैचनमकरतसममिति मन्तञ्यम् , अस्मिन् द्विवेचनह्पाकिद्ध स्वात् । कं स्वही-
त्यादौ श्ल्परत्वाभावाच्च न सरोपप्रसङ्गो नापि “क्रो क्षर इति सरोपेन वेयथ्यंमाशङ्क-
नीयं तस्य विकल्पितत्वात् ) एवसुदाहरणेषु द्वौ सकारावेको वा मध्यमैकवचने द्वित्वे त्रयः
«. सकाराः, अद्वितवे “क्षरो श्रि, इति यदा ोपस्तदेकः, अन्यदा तु द्वौ, ( चकंते । चकंसिये
चकंसिवहे कंसिता, कसिष्यते । करतां, कंस्व, कन्ध्वं, कंते । अक॑र्त, अकंस्थाः, अकंसि ।
कंसीत, कंसीथाः । कंसीय । आशिषि-कंसिषोष्ट । अकंसिष्ट, अकुंसिष्ठाः ) अकंसिषि । चिक .
सिषते । चाकंस्ति, चाकंस्यते । चाकंसीति । ) डि अटि तिप्सिपोहखड्यादिरोपे संयोगा-
[०
( १) प्रयोज्यः कमे देवदत्तामिति क्वचित्पाठः ।
२३४ धातुवृत्तो-- [ गिति
न्तरोपे ( अचाकन्, कंसयति । अचकंसत, ) सर्वत्र दित्त्वान्युम् । अत एव चाकंस्यतहत्यादौः
लोपाभावः, अयं पाठो मैत्रेयादीनाम् । अन्ये तु उयाख्यान्तरेऽसं ताख्व्यान्तमनिदितं मन्य-
न्ते । तथा च “प्रतिष्कराश्च कशेः» इत्यत्र वृत्तिः, “कश गतिशासनयोः, इति सूत्रे सुधाक-
रश्च, पारायणिकेरयमिदिहन्त्यान्त्य उदाहार । अन्यैस्तु “प्रतिष्कशश्च करोः” इति दर्शना.
ताल्व्यान्तः समान्मायिःश्वतस्य धारा अभिचाकशीमिहत्यत्र भट भास्करश्च कशो तिकर्मणो
यङ्लुकि रूपमिति । तथा “नाभ्यरूतस्यः” इत्यत्र वृत्तो पस्पन्ाते चाकशीति वावसीतीत्युदा-
हृत्य छान्दसं हस्वत्वं द्रष्टठग्रम् , पस्पश्चातदत्यभ्यासदहस्वत्वं च, प्रकृत्यन्तराणां वा स्पशिव-
शिकशीनामेतानि रूपाणीत्युक्तम् । अत्र हरदनत्तादयः । स्पाशिर्वा्तिकिकारवचनादपठितोऽपि
धातुरस्ति, काश्च दीक्षो वाख अदने इत्याद्युकत्वा प्रङृत्यन्तराणामिति वित्रण्वाना आहुः करा
गतिशासनयोरिति । केयटे च स्पशिवरिकशयः प्रक्ृत्यन्तराणीति माष्यमुपादाय स्पश बा-
धनस्पशेनयोः कश गतिासनयोरिति के चित्पटन्ति, अन्ये तु कस गविक्ासनयोरिति तन्मते
५०४4 क
कशिः सो घ्नो धातु्रटञ्य इत्युक्तम् । अत्र धातौ क्षीरस्वामी कतेत्येक इति दन्त्यान्तमनिदित- `
मपि पपार । प्रदेशान्तरे चाह कशि गतिशानयोरितीकारान्तः शकारान्तश्च पय्यते इति ।
(कष्टे,) “बश्चादिना? षत्वं ष्टुत्वम् । (काते । ककने,) षत्वकत्वे । (कडद्े,) षल्य धकारस्य
त्वे षकारस्य जत्वं उकारः । ( कशे, कशे, चकरो, चकशिषे चकरिवेहे । कशिता । कशि-
घ्यते, कष्टाम् , क्ष्व, करो । अकष्ट अकष्ठाः, कशीत । कशीथाः, कशीय, ) आशिषि ( कशि-
षीष्ट, अकरिष्ट, अकशिष्टाः । अकशिषि । चिकरिषते । चाकश्यते । चाकशीति, चाकष्टि,
काशयति, अचीकरत् । कशा । ) पचांचचि टाप् । कशाम्हतीति (कश्यम् ) अश्वानां मध्यं,
दण्डादित्वाद्यत् , ८ प्रतिष्कशः, ) वात्तापुरषः सहायः पुरोयायीति वा । “प्रतिष्कशश्च करोः”
इति प्रतिपू्वंस्थ कशेरचि सुट् सस्य षत्व्च निपात्यते । ` प्रतिष्कश, इत्येतावत्येव सत्रयि-
त्ये कशेरिति वचनं प्रतेः कशिसम्बन्धिल्वे निपातनं यथा स्यादिति, तेन करां प्रति गतः
प्रतिकशोऽश्च इत्यत्र न भवति, अत्र हि प्रतिर्ग॑मिसम्बन्धः । अनिदित्सान्तपक्षे करूतहत्यादि
द्रष्टव्यम् ॥ १४ ॥
णिसि चुम्बने । इदि हन्त्यान्तः । ८ निस्ते ) इत्यादि कसिवत्। अत्रात्रेयादयः प्रणिस्ते
प्रनस्त इत्युदाहत्य “वा निस” इति णत्वविकल्पमाहुः । अस्माभिस्तु तत्छृतिपर इति नि-
न्दताबुपपादितम् । आभरणकारस्तु ताख्व्यान्तं पटित्वा “वा निद" इति सूत्रमपि स्वपाट-
चुगुणं पपाठ तत्त॒ ^“नुम्विसजजं नीयश्ञव्यं बायेऽपि'? इत्यत्र वृत्तिन्या सपदमज्ञर्याद्यपर्याखोचनवि -
जुम्ितं, तत्र हि चुमादिभिः प्रत्येकं उ्यवाये षत्वमिष्यते तेन निस्ते निस्परेत्यन्न न भवतीत्यु-
क्तम् , अस्य ता्ञ्यान्तत्वे बश्चादिषत्वे “षढोः इति कत्वे कवरगात्परत्वेन षत्वं दुर्वारमिति
कथं प्रत्युदादियेत ॥ १९ ॥
णिजि शुद्धौ ॥ ( निङक । ) कुत्वे चत्वं, ( निाते । नि्नते । नद्ध ) कुत्व८?) चत्व॑योः
षत्वम् । ( निनिन्जे । निनिञ्जिषे । निज्ञिता । निज्ञिष्यते । निड्गम् । अनिङ, निज्ञीत )
आशिषि । ( निल्ञिषीष्ट । अनिल्ञिष्ट, निनिलिपते । नेनिज्ज्यते । ) इदित्त्वान्नुम् सन्वैत्रात
एव किंङ्ति नलोपाभावः । ८ नेनिज्ञीति, नेनिङ्धुः । निज्जयति । अनिनिज्ञत् ) ।
पचि वचि विचिरिचिरज्लिप्रच्छतीन् ।
निजि सिचि सुचिभजिभन्निश्चञ्जतीन् ॥
इत्यत्र निरनुषद्धपाठाद् णिजिर् श्ोचपोषणयोरिति जौहोत्यादिकस्येव अ्रह(२)णादयं
सेदेबोदाहतः ॥ १६॥
( १ ) इत्यत्र कुत्वषत्व चत्वा नुस्वारपरसवर्णां इत्यकरस्मिन्पुस्तके ।
( २ ) प्रदः, अय सेडदाहृत इति कुत्रचित् पाठः ।
रिजि] ` द्वितीयगणः । २३९
शिजि अव्यक्ते शब्दे ॥ ( शिः ) इत्यादि पूज्वैवत् । तारः शिञ्जदित्यात्मनेपदानित्य-
त्व्ञापनादिति चक्ावुक्तम्, (शिजा,) पचाद्यचि टाप् “गुरोश्च हर» इत्यकारो वा । ( शि-
ज्ञिनी ) आवक्यणिन्यन्तान् डीप् ॥ १७॥
पिजि वणं ॥ सम्पचैने इति शाकटायनः । उभयत्रेति संमता । अवयव इति कादयपः ।
अयं शि्ञिश्च द्वावव्यक्ते शब्द् इति काश्यपः । (पिङ्) इत्यादि पूञ्वेवत् । ( पिङ्गः ) । घन् ।
( पिज्ञरः, पिङ्गलः, ) बाहुखकादरालौ ( पुरुषपिङ्गलः । पिङ्गल्पुरुषः ) “कडाराः कम्मेधारयेः
इति विशेषणस्य वा परनिणतः, कडारादिपाटादेव जकारस्य गकारः, पिद्घली पिद्लिका गौ-
रादिपाटान् ङीष, ( पिङ्खिमा । पैङ्गल्यम् )। “वेदा द्विम्यः प्यन् च” इतीमनिचृष्यजौ,
( पिन्जूलः ) शुरं सङ्कातश्च,, “खनैपिज्ञादिभ्य उरोरचौ” इत्यलच् । पृजीत्येके, ८ पडते )
इति मेत्रेयः, एवमाश्रेयश्च, पिजि भाषःथेः ॥ तुजि पिजि हिसाबरादाननिकेतनेष्विति ।
चुरादौ ॥ १७॥ |
बजी वजैने ॥ दन्त्योष्व्याद्विः ॥ इदिदित्यात्रेयादयो दोर्गाश्च । ( वृक्ते । ब्रजाते । वृक्षे ।
वरगध्वे । व्रजे । ववरजिषे । ववृजिवहे । वजिता । वजिष्यते । बरक्ता, । बृकष्व । वजँ । वर्जा-
वहे ) आटि गुणः । ( अवक्त । अवरृक्थाः । अनत्रजि । वृजीत । ब्रूजीथाः । ब्रजीय, ) आशि-
षि ( वजिषीष्ट, ) अत्र “लिङ्सिचोः इत्यत्र क्लोत्यनुवत्तनान्न कित्वम् । भवजिष्ट, अवनि-
ष्टाः । अवजिषि, विवजिषते, वरीवृज्यते ) रीगभ्यासस्य, ( ववेक्ति ) सगागमः । रीगभरिको-
रष्युदाहायेम् । ( वजैयति । अवीनरजत् , अववजैत् ) । “उवरेत्' इत्युकारो वा गुणापवादः ।
( वजित्वा । बृक्तम् ) । निष्ठायां “शीदितो निष्ठायाम्? इत्यनिरत्वम् , । ( बल्यः, ) “ऋदु ,
पधाच्च, इति क्यप् । ८ बरजयो ) जनपदाः । “इगुपधात्किच्चः, इतीन् प्रत्ययः, कित्त्वान्न
गुणः । वृजिषु भवो ( घ्रजिकः ) ! “मद्रशरज्योः कन्” इति कन् रोषिकः । ( वैः ) । घनि
कत्वम् , वं भवो ८ वर्यैः ) । दिगादित्वात् । ( कवर्गीयः । ) “वर्गान्ताच्च” इति भवा-
थं छः, वासुदेववगं भवो वासुदेववग्यः । वासुदेववर्गीणः, “अश्शब्दे यत्खावन्यतरस्याम्,› इति
यत्खौ, अन्यतरस्यां ग्रहणाच्छश्च, वासुदेववर्गौ य इति । वृजिनं पापं,“वृजेः किच्च” इतीनच् प्र-
त्ययः । कित्वान्न गुणः । (वृजनम् । ) ““कृपृत्रजिमन्दिनिधानुभ्यः क्युन्” इति क्युन्यनादेकः।
अयं रुधादौ युजादौ च अयमिद्विदिति मैत्रेयः । तथा चाधीयते चक्षुरेव आातृव्यस्य चङ
इति । तथा च शाबरभाष्ये प्रवृञ्जनमिति प्रयुज्यते । तथा च स्वामी वरज इति दौर्गाः,
तेषां बरृक्ते वनितेति, शाकटायनस्यापीदित्वमेवेषट, यदाह पिज वरज प्रच सम्पर्चन इति, तेन
ह्यदिदिदित्स्थाने क्रियते एदिदीदित् स्थाने, तन्मते पूर्वाऽयं वक्ष्यमाण(१)श्च सम्प्चनाथेः ।
( ब्रज्ञाते ब्रञ्जते । ब्ध । बरृज्जे, वन्रुज्जे । बृञ्जिता । वृक्जिष्यते । बड्गम् । अब्रड् । बृज
त ) । आश्िषि-( बृज्ञिषीष्ट, अवृ्जिष्ट, विवृद्ञिषते, वरीवरनुज्यते, वरीवृङ्क्, उज्जयति ।
अववृञ्जत् ) ॥ १९ ॥
पृची सम्पचैने ॥ ओष्व्या दिरीदित् , ( पृक्तं ) इत्यादि वरजीवत् । इदिद्विति दुगेकाश्य-
पनन्दिधनपालादयः । इदिज्नतीयान्त इति कौशिकः! $दिदित्यपररे । तत्र त्तौ सम्प्चादिसूत्
णची सम्पकं इति रधा दिगरद्यते न त्वादादिरित्यभिधानात् प्रथमान्त हैदिदेव युक्तः, उणादि-
वृत्तौ पजेन्यशब्दव्युत्पादने अर्जः पज वेत्यन्यप्रत्यये पजदिशविधानाचायुक्तस्तृतीयान्तपाठः,
पिज बृज प्रचे सम्पचेने इति पठन् श्याकटायनोऽप्यत्रेवानुकूलः, तेन द्युदिदिदित्स्थाने क्रियते ।
$दित्स्थाने चेदिदित्युक्तम् । अयं रुधादौ, युज प्रच संयमनहति युजादो । दरादय उदात्ता
अनुदात्तेतः ॥ २० ॥ । ।
वृ प्राणिगीविमोचने ॥ ( सते । सुवाते, सुवते, । सू, सष । से, से, से । )
( १) वक्ष्यमाणाच्जय इति कवाचित्कोऽपपाठः ।
२३६ धातुढृत्तौ- ` | ['षृक्
अजादावुवङः , ( सुषुवे । सुषुवाते । सुषुविषे । सुषुविद्ते । सुषुविध्वे ) “विभाषेटः” ( सुषु-
विवहे । ) “आदे्यप्रत्यययोः” इतीणः परस्य सस्य,षत्वम् ॥
“श्रयुकः किति? निषेधोऽत्र स्वरत्या दिविकल्पनात् ।
पूर्वं निषेधकाण्डस्य प्रारम्भाद्र खवत्तरः ।
तथापि कादिसूत्रेण बाध्यते तत्र वृग्रहात् ॥
तेन इण नित्यः, एतच्च स्वरताबेवोपपादितम् । (सोता । सविता । सखोष्यते । सविष्यते)
स्वरत्या दिनेडिवकल्पः, (सूताम् । सुवार्ता, सूष्व, सुवे,) आ टि पित््वादजिन्वेऽपि “भूुवो -
स्तिडि” इति निषेधान्न गुणः । ( असूत । असुबाताम् । असुथाः । असुष्वम् । असुवि, असू-
वहि । सुबीत । सुवीयाताम् , सुवीथाः, सुवीय, ) आशिषि -( सविषीष्ट, सविषीयास्ताम् ।
सविषीरन् , सविषीष्ठाः, सविषीद्वम् , सविषीध्वम् । सविषीय, सोषीष्ट, सो षीयास्ता, सोषी-
रन् , सोषीष्ठाः । सोषीढं, सोषीय,) आर्धातुकत्वात्स्वरत्यादिनेदिवकल्पः । अत एव भू
खवोस्तिङि” इति गुगनिषेधोऽपि न मवति । स हि सावेधातुकविष्रयः, “इणः षीध्वम्” इति
नित्यो मृद्धन्योऽनिय्पकने, इट् पक्षे तु गुणावादरेशयोषिकल्पः, एवं लुक्यपि । ( असविष्ट, असख-
विषाताम् । असविष्ठाः । असविध्वम् । असविदवम् असविषि, असविष्वरहि । असोष्ट, असो-
वाताम् । ऽसोष्ठाः । असोढवम् । असोषि, सुसूषते, ) । “स्तौतिण्योरेव” इति नियमान्न
त्वं,'“सनि ग्रहगुहोश्च”, इति चशाब्देनोकोऽनुकषेणा दिण्निषेधः “शयुकः किति” इतिवददोपि
स्वरत्यादिविकल्पं बाधते । उक्तं च न्यासे । “श्रयुकः जिति" “सनि ग्रहगुहोश्च", इति पूर्वं
विघेरिरप्रतिषेधसा म्यात् तु बरीयस्त्लं प्रतिषेधनियमस्येति । ( सोपरूयते सोषुवीति, सोषू-
ति, ) [ प्रतिग्रहणे यङ्ल्गन्तस्यापि ग्रहणम् ] इति “भूसुवोस्तिङि” इति गुणप्रतिषेधः,
( सावयति । असूषवत् । ) णो कृतस्य स्थानिवद्धावास्सूशब्स्य द्विकेचनम् । कम्मेणि ( सू-
यते, असावित्यादि, ) स्यादिषु तु वा चिण्वद्धावादिटि साविष्यतं इत्यादि, अन्यदा कतेव-
दिड्विकल्पे द्रूप्यम् , तदेवं त्रीणि रूपाणि भवन्ति । लुङकिडोध्ञैमि तु शदधइटि वा चि.
प्वदिव्यपि “विभाषेट'” इति मूरधेन्यविकल्पनात्पञ्च रूपाण्युदाहा्याणि, एवं कमेकतयंपि ल-
उयेकवचने “अचः कर्मकतेरि इति चिण्सिचो द्वौ मवतः, सिचश्च वा ॒चिण्वदि् , तद्भावे
खुद डिवकल्पश्चेति चातूरूप्यम् । ( असावि, असविष्ट, असाविष्ट असो, इति । गोषु प्रसू-
तः, गवां प्रदतः, ‹ स्वामीश्वर इत्यादिना शेषे षष्टीसक्तम्यो भवतः । तत्र षष्टी सस्या मा
बाधीति पक्षे केवरूमभ्यनु्ञायते न पुनविधीयतदइति प्रतिपदविधाना भावाद्व प्रसूत इति समा-
सोऽपि भवति । शतावयमथेः प्रपञ्चितः । ( पुच्रसूः प्रसुः । ) “सत्सुद्धिष", इत्यादिना क-
स्मण्युपसगंऽपि उपपदे क्विप् , तन्न यद्यपि सुपीति चानुवत्तेते तथापि तस्याकर्मकेरव सम्बन्ध
इति गृहे सूत इत्यत्र क्विब् न मवति, अयं च किंवबृविधिद्धिगा साह व्यात् ल्ुग्विकरणत्वे-
प्यस्थैव भवति न तु षड् प्राणिप्रसवदति दैवादिकस्य, नापि पू प्रेरणे इति तोदादिकस्य ।
( सत्वा >) “श्रयुकः किति” इतीण्निषेधः । ८ सूतः, सूतवान् ) इत्यत्रानेन वा “यस्य
विभाषा? इति वा इडभावः । € सूतका । सूतिका । ) स्वाथ कः । “केऽणः, इति रापो
हस्वः ! [ वा सूतकापुत्रिकाबृन्दारकाणाम् ) इत्यत इत्वविकल्पः । ( प्रसवः, ) “्दोरप्”
घनोऽपवादः । ( सुषतिः । निःपूतिः । विषूतिः । दुःपूतिः ) “सुविनिुंम्ः सुपिसूतिसमाः?"
इति स्वादिभ्यः परस्य सुप्यादेः सकारस्य षत्वम् । सुपीति छतसम्प्रसारणस्य स्वपेनिदशः ।
इतरन्र स्वरूपग्रहणमिति अतिसूत इत्यत्र “सात्पदाद्योः” इति षत्वनिषेध एव भवति ।
€ सृरिः ) । “बृढः करिः" इति क्रिः । दीविवक्षायां “छरदिकाराद्वा डीष्” इत्यात्रेयः । (सूरः)
““सुसृधागृधिम्यः कन्” इति ऋन् , (सूनुः, ) `शुवः किवः? इति लुप्रत्ययः, कित्वान्न गुणः,
अलुग् विकरणत्वाट्वा व्युत्पाद्यः, ( पुमान् ) अस्माद्धातोडुंमसुन्प्रत्ययः, सकारस्य षकारः ।
डकारष्टिकोपाथैः । अकार उच्चारणाथः, अन्त्य उकार उगित्कार्याथः, नकारः स्वराथेः । “पु
48
शी ] द्वितीयगणः । २३७
सोऽसुड» इति स्वेनामस्थानेऽसुडादेशो छकिन्त्वादन्त्यस्य, उकार उच्चारणार्थः । प्रत्ययस्यो-
दित्त्वात्सवनामस्थाने नुम् सिद्धः “सान्तमहतः संयोगस्य इति संयोगात्पूर्वस्यासम्बुद्धौ
सर्वनामस्थाने दीर्धः, सम्बुद्धो तु असुडि नुमि संयोगान्तरोपे हे पुमनिति, पुमांसावित्यादौ
“नश्चापदान्तस्य क्षकः, इत्यनुस्वारः । अजादावसवेनामस्थाने पंस इत्यादि ¦ दादौ तु
पूवस्य पदत्वात्संयोगान्तरोपे “मोऽनुस्वारे", तस्य च “वा पदान्तल्य, इति यथि वा परस-
वणे पुभ्यां पुमूभ्यामित्यादि । ुंस्वित्यत्र “नुम् विसन्जं नीयश्यं वायेऽपिः इति षत्वं न भव-
ति । नुमो योऽनुस्वारस्तस्येव नुम्रहणेन तत्र ग्रहणात्। अयमपुङादेलोऽङ्गाधिकारविहितत्वा-
तदन्तस्यापि भवतीति परमपुमानित्यादावपि भवति । बहवः पुमांसो यस्यामिति बहवीहौ
बहुपुंसीत्यत्र अन्तवेत्तिनः स्वैनामस्थानस्य लका लक्त्वात्प्रत्ययरक्षणा भावान्न सवैनाम -
स्थानपरतेत्यसुङ् न भवति । इमसुनप्रत्ययस्योदित््वात् डीप् । उरःप्रश्ततिषु पुमा नित्येकव -
चनान्तपाटात्तेनेव समासे नित्यः कप् । अन्यत्र “शेषाद्विभाषा? इतिविकल्प इतीह कब-
भावः, यदा कप् तदा प्रातिपदिकस्य कबन्तत्वेनो गिदन्तत्वाभावादाब् मवति । बहुपुस्के-
` त्यत्र सकारस्य संयोगान्तखोपे नकारस्य [ सम्पुंकानां स ] इति सः, (पुमः खय्यम्परे"?
इति रत्वापवादः सकारः । “अत्रानुनासिकः पूवस्य तु वा” इत्युकारस्य वानुना सिकादेशः ।
नन्वत्रग्रहणस्य रुणा सह सन्नियोग प्रतिपत्थर्थैत्वात्कथमत्रानुनासिकः । नेष दोषः । सुप्रकरणे
यद्विधीयते तदुपलक्षणाथेत्वादत्रग्रहणस्य, यदा नानुनालिकष्त दा “अनुनासिकात्परोऽनुस्वा-
रः” इत्युकारात्परोनुस्वारः, अत्रान्यशब्दस्याध्याहारेणानुनासिकादन्यो वणेरूततः परोऽनु-
स्वार इति सूत्राथैः । एवं नपुंसकेऽप्यन्तर्वतिनः स्वैनामस्थानल्य लक्त्वादसुङ् न भवति,
बहुपुमन् नगरमिति, सकारस्य संयोगान्तरोपः । बह्ुपुंसी इत्यत्रान्तकेतिनीं लसा विभक्ति.
माश्रित्य प्रत्ययलक्षणेन तदन्तत्वेन पदत्वात्सकारस्य संयोगान्तोपो न शङ्कयः, “उत्तरपदत्वे
चापदादिविधौ” इत्युत्तरखण्डस्य प्रत्ययलक्षणेन पदत्वनिषेधात् । यद्रात्र मस्या पदसं-
क्ञाबाघेनेव सलोपगप्रसङ्गः । बहुपुमां सीत्यत्र शेः सवेनामस्था नत्वेनासुडः । तृतीयादिषु पंलि-
ङ्वत् । ( पौखरम् । ) अपत्यादौ “खीपुंसाभ्याम्? इति स्नज् , ( पुरस्त्वं, पुंसुता, ) ननरुनजो
त्वेतरोन बाधका विति स्त्यायतावुक्तम् । पुंवदिति निपातनाद्रतिः, खी च पुमांश्च (खीषंसो)
“अचतुरादौ? इतरेतरयोगे हन्द्ऽजन्तो निपातितः, तत्पुरषे तु शिया; पुमान् सखीपुमानि.
त्येव । न खीपुंसो नपुंसकः, “नश्नाड› इत्यादो निपातनान्ननः प्रकृतिभावः । ख्ीपुंखशब्दस्य
च पुंसकादेशः ॥ २१ ॥
शीङ् स्वप्ने ; ८ शेते । शयाते । शेरते, शेषे, रोध्वे। शये, रोवे । ) “शीडः स।वधातुके"”
इति गुणः, #लीडो सट्* इति ्ञादेशस्थाच्छन्दस्य र्ट् , अस्य परत्वादिगन्तत्वमविहित -
मिति “शीडः सार्वधातुके इति गुणः सिद्धः, ( शिदये, शिदयाते, शिरियषे । शिरिय-
दवे । रिदियध्वे । शिश्ये, शिदियवदे । ) “एरनेकाच्”” इति यणादेशः । अत्र यद्वच्छव्यं तदीर
गतावित्यन्नोक्तम् । ध्वमि “विभाषेटः? । ( शयिता, श्विष्यते । शेताम् । शयाताम् । शेर-
ताम् । शेष्व, शेध्वम् । शये । शयावै । अशेत । अयातम् । अशेरत, अशेथाः । अशयि ।
अशोवहि । शयीत । शयीथाः, शयीय ) आरिषि ८ शयिषीष्ट । शयिषीष्ठाः, शयिषीदवम् ।
शयिषीध्वम् । शयिषीय । अशयिष्ट, अशयिष्ठाः । अशयिध्वम् । अश्रायिदवभ् , । अशयिवि ।
शिकायिषते, शाशय्यते, ) “अयद्ियङ्किति", इति शीडो यकारादौ इ्ित्ययङ् , स च इन्वा,
दन्त्यस्य, परत्वादस्मिन् ते द्वित्वम् । ( शेशयीति, शेशोति । शेशीतः, शेश्यति । ) शीडः
` इति सानुबन्धकनिदंशान्न गुणो नापि रुट् , व्यतिशेश्यतइति । पिद्रचने तु “सार्वधातुका .
द्धातुकयोः* इति रणः । शेशीयते भवतेत्यत्र माये लकारे यकि शीङ इति सानुबन्धनिदै-
शादयङ् न भवति । ( शाययति देवदत्तम् , अशीरायत् । ) “अणावकर्मकात्, इति चित्तव-
त्कैकत्वे नित्यं परस्मेपदम् । अन्यदा तूभयम् । अकमेकल्वात्प्रयोज्यस्य कर्मत्वं, म्रामोऽधि-
॥
२३८ धातुच्त्तो-- [ शो
श्यते । “अधिशोङ्स्थासाम्” इत्याधारस्य कमेत्वात्कर्मणि लादयो भवन्ति, यकारादि-
देवदत्ते € ६
त्वादयडादेदाः, भावे शय्यते न कारुभावाध्वगन्तव्यदेशेषु कमेस्वासिवद्धावे कमणि च
लादयो भवन्ति शास्यते मासं देवदत्तेन शय्यते मासो देवद्तनेत्यादि । अस्योपादानं भवता-
वनुगन्तव्यं, स्यादि चिण्वदिटि शायिष्यतहइत्याचदाहार्य, तदभावे कवैवदेव रूपं, कमेकतते-
0.
+
हिनान
#,
प,
्यप्येवम् । लृयेकवचने “अचः कम॑कसैर, इति चिण्खिचो, सिचः पक्षे चिणवदिदचेति त्रै. `
रूप्यम् । (अत्यशायि, अत्यशायिष्ट, अत्यशयिष्ट) इति । (विशयो) देशविशेषः “विशयी
देश” इति ग्रहादिपाठाण्णिनिः ब्ृद्धयभावश्च । खे शयः (खशयः ।) “अधिकरणे शेतेः” इत्य-
च । ^शायवासवासिष्वकालातः” इत्यकाल्वाचिनः पूवेपदात्सक्म्या वाऽलक् , का्वाचित्वे
तु पूर्वाह्मशय इति ठगेव, । पार््ाभ्यां शेते इति (पार्वंशयः) । उरसा शेते (उरःशचः,) (षा-
घादिषूपसंख्यानम् ] इत्यच् , उत्तानरशेते (उत्तानशयः) एवमूध्वेशयः । “उत्तानादिषु कतृषुः?
इत्यच् । दिग्येन सह शेते इति ( दिग्धसहदायः ) “दिग्धसहपूर्वाच्च? इत्यच् । दिग्धसह-
शब्दरस्यमयूरव्यं सका दित्वादस्मादेव निदंशाद्वा तत्पुरुषः। तेन शयशब्दस्योपपद्समासः। सक्च-
मीनिदंशाभावेऽप्यु पपदाधिकारे विधानात्सुपीत्यनुवतेनाद्वा उपपदत्वं दिग्धसह शब्दस्याविर्-
द्धम् । न्यासेऽप्युक्तमुपपदसमास इति। (गिरिशः) “गिरो डश्छन्दसि, इति ड टिरोपः, संक्ञा-
शब्दत्वाद्धाषायामप्ययं प्रयुज्यते तुराषाडिति चेत्यात्रेयः। हरदन्तस्तु खोमादिरक्षणेन शप्रत्य-
येन भाषायामपि भव॑ति गिरिश इति, भाष्येऽप्येतद्रचनं प्रत्याख्यातं तद्धितो वेति । (शया-
लः । ) [ आचि शीडो ग्रहणम् ] इत्याच । ( शयितः । ) “मतिबुद्धि” इत्यन्न चकार.
स्यानुक्तसमुच्चयाथैत्वाद्तमाने क्तः, अतिशयितो गुरं शिष्यः अतिशयितो गुरुः शिष्येण ।
““गत्यर्थाकमैकः, इति कलठैकमेणोः क्तः । उपसगेवन्रात्सकमेकोऽयं, तदथ एव हि पाठः, सेये
निष्ठायां “निष्टाश्चीङ, इति कित्त्वनिषेधादृगुणः ¦ सानुबन्धकनिदंशाङ्लकि कितत्वमेवेति
( शेश्रियत ) इति “एरनेकाचः, इति यणेव भवति । तव विश्चायस्तवोपशायः, शयनं तव
प्राक्चावसरमित्यथंः, “व्युपयोः शेतेः पर्यायः” इति घज् । पर्यायादन्यत्रोपशय इत्यच् । पूवेसू-
त्रादनुपात्ययहइत्यनुत्रत्येव पर्यायत्वे सिद्धे पुनः पर्यायग्रहणाव् “अभिविधो भाषे इचुण्"इती-
नुणं परमपि बाधित्वाऽभिविधावपि घनेव भवति उपश्चायो वतेतह ति । अभिविधिरभिन्या-
सिः, पर्यायशयनै सावेत्रिकमित्यथः । शोरतेऽस्मिन्नङ्ख्य इति शयः, “पुंसि संायाम्” इति
घः ( य्या ) “संज्ञायां समजनिषद्* इत्या दिनाऽधिकरणे च्िथां क्यप् । ( शयनी-
यम् । ) बाहुरकाद्धिकरणेऽनीयर् । सुखकशयनं प्रच्छति ( सोखश्ञायनिकः, ) “एच्छतो सु-
खरातादिम्यः इति खक् । अतिशये भवमित्यातिशायिकम्र् । अध्यात्मादित्वाट्ठन् ,
अनुश्तिकादित्वादु मयोरुदाहरणयोरुभयपदचरद्धिः । व्याक्चमातिशयिकेन रसेनेति माध-
प्रयोगश्चिन्त्यः । (अतिशायन ) ल्युट्, “अतिश्ञायनः इति निपातनाददीषेः ।
"अबाधकान्यपि निपातनानि, इत्यतिशयनमित्यपि भवति । संशयमापन्नः सांशयिकोऽथैः ।
““संशयमापन्नेः, इति ठक, अत्र यद्यपि कर्मवत् कतुरपि संशयापन्नत्वमस्ति तथापि संशयादिति
पञ्चम्या निर्द॑टव्ये प्रकरणसिद्धाया अपि द्वितीयायाः संशयमिति शब्देन पुनरपादानं कर्मणो.
ऽत्र प्राधान्यख्यापना्थमिति तत्रैवायं प्रत्ययः । “पूज्यः प्रतीक्ष्यः सांशयिकः संरायापन्नमानकसः,
इति वदन्निघण्डुकारस्तु सूत्रं साधारणं मन्यते, एतदात्रेयन्यासकारपदमञ्जरोकारादयो न `
सहन्ते । शोभनः रायोऽसल्याः (सुशयिका) कपि हस्वे “प्रत्यवस्थात्कात्, इतीत्वम् , ““उद्ी-
चामातः स्थानः, इति निषेधस्तु न भवति, [ यकपूेत्वे धात्वन्तयकोः प्रतिषेध] इति ।
( शयुरजगरः ) । “गसि” इत्युप्रत्ययः । ( शयानकः ) स एवं, आनकन् “ज्लीङ्भियः” -
इत्यानकन् । ( शेवा लिड्ाक्रतिः, ) शेवायह्वेतिवन्नन्तो निपात्यते । शेवं सुखम् ,
“इणृक्णीभ्यां वच्, इति वन् । ( शीधुः ) जीरं शवां, शेवलं, “श्ीडो धुग्ग्वारन्वलनः,
इति धुग्खग्वाखन्वलनः प्रत्ययाः । अपरे शीङः स्थुगिति पठन्तः प्रत्ययं द्वितीयादि मन्थन्ते ।
क द्वितीयगशुः । २३९
« शीडो धुक् इत्येव सूत्रम् । अन्ये तूहिताः सह पश्यन्ते । यदाहुरात्रेयादयः । बाहुलकाद्ा-
लन्बलखजाविति । शीरशब्दः श्ीरतेर्वां । शेवरमिति बाहुलकादरन् ( शेपः, शेपसी, )
“नजीङभ्यां रूपस्वाङ्योः पुर् च" इत्यसुन् पुडागमश्च यथासंख्यं रूपे स्वाङ्गे च । अकारा-
न्तस्तु शेपशाब्दः पग्रत्यये । उक्तं च केयपदमज्ञर्यारकारान्तोऽपि शेपरब्दोऽस्ति । यथा च
वातिकमपि पय्यते [ शनः शेपुच्छखाङगूेषु ] इति । ८ शिखा ) । “शीडो निदूधस्वरच?”
इति खप्रत्ययो निदृश्रस्वश्च धातोः, ८ शिखावरो ) मयूरः । “^दन्तशिखात्संज्ञायाम्” इति
मत्वर्थीयो वरच् । ८ रिखी ) “ब्ीह्यादिभ्यश्च', इतीनिः । ८ शिखावलं नगरं, ) “शिखाया
वरच्» इति चातुरथिको वरच् , (शिनिः) क्षत्रियविशेषः, निप्रत्ययो हस्व इति कातैकोजप
इत्यत्र न्यासे व्युत्पादितम् ॥ २२ ॥ आत्मनेभाषावुदात्तो ॥
यु मिश्रणे ॥ एतदादयस्तौत्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः । ( योति, युतः, युवन्ति । योपि ।
योमि ) +उतो बृद्धिलैकिं हरि इति हलादौ पिति सार्वधातुके बुद्धिः । अजादौ कज्त्यु-
वङ् , ( युयाव, युयुवतुः। युयविथ । युयुवशुः । युथुव । युयाव । युथव । युयुविव । ) “श्रयुकः
किति" इतीण्निषेधः कादिनियमेन बाध्यतदत्युक्तं, ८ यविता । यविष्यति । योतु । युतात् ।
युताम् , युवन्तु । युहि । ) देरपित्त्वान्न गुणो नापि ब्द्धिः, (यवानि । यवाव। ) आटि
पित््वेऽप्यहरादित्वान्न वृद्धिः । ८ अयौत्। अयुताम् । अयुवन् । अयौः । अयवम् । युयात् ।
युयातां, युयुः । युयाः, युयातं, युयात, युर्या, युयाव । ) पिद्टचनेषु यासुटो डित्त्वेन “पिच्च
ङिन्न भवति" इति पित्त्वामावान्न बरद्धिर्नापि गुणः । आशिषि ८ यूयात्। यूयास्ताम् । )
“अङ्कत्सावेधातुकयोः इति दीः, ८ अयावीत्। अथाविष्टाम् । अयावीः । अयाविषम् , )
सिचि वृद्धिः । ( यियविषति ) “सनीवन्तद्धे, इत्यादिना सनो वेडागमः । गुणावादेशौ ।
अनयोः “द्विकेचनेऽचि? इति स्था निवत्त्वाद्युशब्दो द्विरुच्यते । “ओः पुयण्जि, इतीत्वम् ।
इडभावे (युयूषति) ५इको क्षल,” इति सनः कित्वान्न गुणः । “अञ्जनः इति दीधः (योयू-
, यते । योयवीति । योयोति। ) “उतो वृद्धिः ° इत्यत्र “नास्यस्त्य” इत्यनुद्क्ेन वृद्धिः ।
( यावयति । अयीयवत् । ) णो कृतस्य स्थानिवत्त्व द्युशब्दस्य द्विर्वचने “अोः पुयण्जि?
इतीत्वे “दीघो रघोः? इति दीधः । कम्मणि । ( वत युयताभ् । अयूयत ।
यूयेत ) यकि “अक्ृत्सारवधातुकयोः इति दीर्धः । स्यादिषु चिण्वदिट् पक्षे ८ याविष्यते ।
अयाविषाताम् । याविषीष्ट, याविता ) अन्यदा ( यविष्यते। अयविषाताम् । यविषीष्ट ।
यविता) इत्यादि, लङ्छिडोध्वेमि मृद्धन्यविकल्पा्चातूरूप्यं,लड्येकवचने “अचः कर्मैकत्तेरि”
इति पक्षे सिच् तस्य च वा चिण्वदिट् । ( अयावि । अयाविष्ट । अयविष्ट ) इति तरेरूप्यम् ।
( याज्यम् । ) ^“आसुयूवपि, इत्यादिना ण्यत् । बृद्धो ““धातोरूतन्निमित्तस्थेव, इत्यावा-
देशः । (यज्यम् ) इति युनातेयैति । सानुबन्धकत्वादिह नायं गृह्यत इति न्यासे, (योत्रम् ,)
। “दाम्नी” इत्यादिना श्च ८ संयातः) “समि युद्रदुव” इति घज् । सपरोऽन्यन्न प्रयवः ।
“्ररदोरप्” । ( उद्यावः ) “उद्िश्रयतियौति", इति घ् । योतीतिनिरदैशाद् युनातेरुयव इति।
( उद्यावो ) भक्ष्यविशेषः । “अध्यायन्यायोद्यावः” इति संज्ञायां करणाधिकरणयोधेजि निपा-
त्यते । ( यूतिः ) '“उतियूति'” इति क्तिनि दीेत्वमन्तोदात्तत्वं च निपात्यते । ग्रहयुतिरि-
त्येतत्त युनातेः । यू तिरितिनिपातनं यौतेरेषेति वरत्तिन्यासयोः । योत्यत्र रसादिकमिति (यवः)
“पुंसि संज्ञायाम्” इति घः, (यवनः) नद्यादित्वार्ल्युः । दुष्टो यत्रो यवानी । यवनानां छिपि-
यवनानी) “इन्द्रवरुण इत्यादिना डीषानुको । तत्र [यवादोषे] [यवनाल्िकप्याम् ] इ्यु-
क्तम् । यवनीमुखपद्चानामितिप्रयोगः पुंयोगलक्षणे ीषि । यवानां भवनं क्ेतरं ( यत्य,
यवक्ये ) ^यवयवकषष्टिकाद्यत्? इति यत् । यव एव (यवकः) यवस्य विकारो (यावः) स एव
(यावकः) “यावादिभ्यः कन्” इति कन् । रज्जनद्रव्ये यावकमिति संज्ञायां णबुखि । ( यव-
मान्.। ) “मादुपधायाश्च” इति वत्वमयवादिभ्य इति निषेधान्न भवति । ( यत्वा युतः । )
क 4
ॐ
२७० धातुचृत्तो- ~
ऋ
“युकः किति” इतीण्निषेधः । युतमित्यत्र “यस्य विभाषा» इति वा नेद् । (यूपः । > ।
“इलुभ्यां च” इति पप्रत्ययो दी्ैदच । (यूका ) । “अजिघुधूनीम्यो दीरवश्च" इतिकनि दीष,
€ यवसम् । ) ५ऋतन्यज्ञि" इत्यादिना सग्रत्ययः, ( यवाखः । ) “अन्येषामपि द्यतः"
इति दीधः । ( युवा । ) “कनिन्युवरषिः” इत्यादिना कनिन् । भरुजायां “चयुवमघोनामतद्धि- `
तः» इति सम्प्रसारणे (यून) इत्यादि, «न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्? इति सम्प्रसारणनिषेधः
पूवस्य । यूनो भावकमेणी ८ योवनं योवनिका, ) “हायनान्तयुवादिभ्योऽण्” “्न्द्रमनो-
सादिभ्यश्च" इत्यणृदुनो, स्वभावादूुज् चियां, “इवयुव इति सम्प्रसारणमतद्धितद तिनिषेबान्न `
भवति । “नस्तद्धितः” इति टिखोपोऽपि न भवति , “अन्” ^ प्रङत्याके राजन्यमनुष्ययु वान `
इति चाणृबुजोः प्रकृतिभावात् । ( यविष्ठः, यवीयान् , ) “स्थूरुदूरः” इत्यादिनेष्ठेयसुनोयेणा- `
दिपरलोपे पू्ेस्य च गुणः । (कनिष्ठः, कनीयान् ,) “युवाल्पयोः कनन्यतरस्याम्” इति वा
कनादेशे “प्र्त्यकाच्” इति प्रङृति भावः । ( यवयति । कनयति । ) णाविष्ठवदिति यगा- `
दिरोपयुणो, “युवाल्पयो. इति कनादेशश्च पक्षे, भाष्यकारप्रयोगादूबरद्धयभावः । ख्यां
“यूनस्तिः इति तिप्रत्यये ( युवतिः, ) “सर्वतो ऽक्तिन्नर्थात् इति वा ङीषि युवतीति ।
युवतीः पश्येत्यादौ लिङ्गविशिष्टपरिभाषया ““वयुवः, इति सम्प्रसारणं न भवति, शवादीनां
“प्रसारणे नकारान्तग्रहणमनकरा रान्तप्रतिषे धाम् इत्युक्तत्वात् । तिप्रत्यये यूनः पदत्वान्नखोपः ।
युवतीनां समूहो (योवनम् ) “भिक्षादिभ्योऽण्? इत्यण् । युवत्या भावकमेणी (यवनं, योव -
निका, ) लिङ्गविशिष्टपरिभाषया “हायनान्त” इत्यण् मनोन्ञादित्वाद् बुज् च । “भस्याढे
तद्धिते, इति पुंवद्भावः सर्वत्र, भिक्षादिषु युवतिशब्दस्य पाठसामथ्यात्पुंवद्धावो नेति बतत,
सामर्थ्य च यदि स्यात्पुवद्धावः “भस्याढे तद्धिते” पुंवद्धावः “सिद्धश्च प्रत्ययविधौ, इति
प्रत्यये भाविनि पू्ेमेव पुंवद्धावविधानाद्युवशब्दस्य च कनिनन्तत्वेनाददात्तत्वात् “तस्य
सयरूह* इत्येवाणि सिद्धे पुनः पाठो ऽनथेकः, पुं वत्वा भावे तु युवतिशब्दस्य प्रत्ययस्वरेणान्तो-
दात्ततत्वात् "अनुदात्तादेः" इत्यनो बाधना्थः पाठो युज्यते । यथा तु वात्तिकं तथा पुंवद्भाव
इष्यते । यदाह ~'भिक्षादिषु युवतिप्रहणानधैक्यं पुवद्धावस्य सिद्धत्वात्प्रत्ययविधोइति (युवं-
खरतिः,) युवा खरतिः, युवतिः खलतिः। “युवा खरूतिपितवलिनजरतीभिः, इति विशेषण
समासः छिङ्धविशिष्टपरिभाषया युवतिशब्दस्य ग्रहणं, तस्य ““पुंवत्कमेधारयः, इति पुंवत्वम् ,
एञं यवपङितित्यादि । जरतीक्ञब्देन ्नीखिङ्खेन युवशब्दस्य सामानाधिकरण्या नौचित्याद्युवति
शब्दस्य समासः, युवजरन्नित्येतत्त् जरद्धिरिति पावदिति व्याख्यातारः श्रीलिङ्गपारस्तु लि ~
विरिष्टपरिभाषाया ज्ञापनार्थः । (इमयुवतिः,) “पोटायु वति” इत्यादिना विशेषणसमाक्ष; ।.
( आर्ययुवा । आ्युवानौ ) इति “प्रातिपदिकान्तः, इति णत्वं [युवादीनां प्रतिषेधः ] *
इति प्रतिषिध्यते । ( आर्ययू न ) इत्यादौ च ““एकाजुत्तरपद्” इति “प्रातिपद्ठिकान्तः” इति
च णत्वं [ यवादीनां प्रतिषेधः ] इत्येव निषिध्यते, अयममिश्रणार्थाऽपि । तथा च इश्यते
अयुतकिद्धानामाधार्याधारभूतानामिति । युज् बन्धनदति कथादौ, यु जगुप्वायामित्या-
ऊुर्मीयः ॥ २३ ॥
₹ शब्दे ॥ रौतीत्यादि यौतीत्यादिवत् ॥ विशेषस्तु “तुरुस्तुशम्यमः सावधातुके? इति
दादौ सार्वधातुक पक्षे $डागमः शन्विषये, ८ रवीति स्वीत ) इत्यादि । अशब्विषये तु
विकरणेन सार्वधातुकस्य व्यवधानादीयो ऽप्रसङ्ः ( रूषति । ) “सनि ग्रहगुहोश्च? इत्यनि-
दत्वं, ८ रोख्यते । रोरवीति, रोरोति । रोस्वीतः । रोरूतः । ) प्रकृतिग्रहणन्यायेन “तुरुस्तु
इतीड्विकल्पः । ( रवणः । } चर्नशब्दार्थादिति युच् । ( संरावः । ) “उपसगे रुवः” इति
घन् । प्राणा उपरवा इति प्रयोगः पुंसि सन्ायां चे द्रष्टव्यः । उपसे इतिवचनादनुपखशा-
द्पि रवः । बाहुरुकाद् घनपीत्यान्रेयः, राव इति। (आराव आरवः ) “विभाषाडि रुप्लुवोः
इति पक्षे घन् , तदभावे ऽप । ( रविः । ) “अच इः" इतीप्रत्ययः । “तुरुस्तुशम्यमः, इत्यत्र `
ध
|
५
ि
क“ + दवितीयगणः 1 २७४
-चृत्तौ तुरिति सौत्रो धातुरिति! अच्र न्यासे वृद्धयै इत्येके । हिसा इत्यपरे, तस्य च
लभ्विकरणत्वं स्मर्यते इति ! वर्धमानश्च तु ब्रद्धि्दिसयोरदादौ स्मयेत इति । हरदत्तस्तु
बृद्धयथैत्वमभिधाय गत्यै इत्येके, हिंसा इत्यपरे इति, त्रिष्वपीति बोधिन्यासे, (उत्तवी -
ति)इति “बहुलं छन्दसि"इति शपो लुगिति पदमजरयौ थद् दश्यते तद् दुविन्यरुतकाकुपदज -
नितश्रान्तिभिरंखकेरिहापि शम्यमोर्वकष्यमाणं छिखितमिति बोद्धन्यं न तु तत्प्रामाण्यादयं
न्याय्यविकरण इति । न्याय्यविकरणत्वे हि न्यासादिविरोधप्रसङ्गः स्यात् । किं च शम्य `
मोश्छन्दसि विकरणस्य लुकि कृते हलखादिसावधातुकमनन्तरं संभवतीति वृत्तिविरोधः
स्यात् । (तौति) इत्यादि रौतीत्यादिवदुदाहारथम् । “उता च रुस्नुवोौ ्चुवं तथोर्णोतिस्तथो
युणुशषणुव,” इति सेट् स्वस्यापाठादनिदत्वम् (तोता, तोष्यति) इत्यादि । थलि क्रादिनियमा -
दिडविकल्पः ( तुतोथ तुतविथ ) इति । ८ तुतावयिषति । अतूतवत् ) इत्यत्राभ्यासंस्य
पुयणजपरत्वाभावादित्वं न भवति । आपिशलास्तु तुरुस्तुशम्यमः सावधातुके छन्दसि"
इति पठन्तः सवेतरेदं छान्दसमाहुः । रवत इति गतिरेषणयोः शपि ॥ २४ ॥ |
` णु स्ततो ॥ नौतीत्यादि यौतिवत् (नुनावयिषति । अन् नवत्) इत्यत्र ुयण्जपरत्वाभावा-
दभ्यासस्य नेत्वं, ( नुनूषति, ) “सनि ग्रहगुहोश्च', इत्यनिद्स्वे “इको क्षल्” इति सनः
कितवे “अज्कनगमां सनिः, इति दीर्षैः । (प्रणति ।) “उपसर्गादसमासेऽपि इति णत्वम् ।
(प्रणुनाव) इत्यादौ “उभौ साभ्यासस्य इति साभ्यासस्यानितेर्णत्वविधानाज॒न्ञापका त्ततः
पूवमेव द्विर्वचनमिति परस्य णत्वं न भवति, उ्यवधानात् ! न च णत्वस्य द्विवचने पूवैत्रासि-
दत्वेन णत्वं न भविष्यतीति वाच्यम् । [पूत्रासिद्धीयमद्विवेचने] इत्युक्तत्वादित्यात्रेयः ।
हरदन्तस्तु “उभौ साभ्यासस्य, इत्यनेन [पूर्वत्रासिद्धीयम द्विर्वचन] इत्यस्या नित्यत्वं ्लाप्य-
त इति णत्वस्यासिद्धत्वाद् नुशब्दस्य द्विकेचने परस्य व्यवधानादणत्वमाइ । ( आनुते
खगारः । ) [आङि नुप्रच्ख्योरुपसद्कथानम् ] इति तङ्, आडपूर्वाऽथं स्वभावादुत्कण्टापू्वैके
शब्दने वतेते, तदुक्त न्यासे, अयं धातुरत्कण्ठापूरवके शब्दने आङोत्तरः प्रवर्तेतइति । कैयट-
पदमञ्जर्यारदाहरणस्य सोत्कण्ठं शब्दं करोतीोत्यथं उक्तः । ( आजुवाते, आनुवते, आलुषे,
आचुवे, आनुवदे, भानुचुवे, आजुनुविषे, आनु विध्वे, आनुुविढवे, आनुनुवदे, आनविता,
आनविष्यते,+आनुताम् , आनुष्व, आनवे, आनुत, आनुथाः, आनुवि । आनुवीत । आनु-
, वीथाः । आचुवीय ) आशिषि ( आनविषीष् । आनविष्ट । आनविष्ठाः, आनविषि । आनु-
` नूषते ) यङ्लुकयप्ययन्तङ् भवति । आनोचुते ) दीर्घान्तोऽयं तुदादौ ॥ २९ ॥
इच शब्दे । ८ क्षौति । चश्चाव । क्षविता >) इत्यादि यौतिवत्, ८ विक्षावः । ) श्वौ
, श्श्वुवः इति घन् › (क्षवशुः) "द्वितो ऽथुच्” । (छमा) अतसी । “अत्तिस्तु, इत्यादिना
` मनिन् । बाहुरकान्न गुणः । ८ श्चुरम् ) “ऋचः इत्यादिना रन् ॥ २९ ॥
कणु तेजने ॥ ( ्णौति । चुक्ष्णाव । चुश्णवतुः, चुश्णुबुः, क्ष्णविता ) इत्यादि यौतिवत्
( संध्ण॒ते शचं, संचुश््णुवे । संश्णविता, संकष्णविष्यते, संश्ण॒तां, समक्ष्णुत, संश्ण॒वीत ।.
संक्ष्णुविषीष्ट । सम्ष्णविष्ट, संचुक्ष्णुषत ) इति । “समः क्ष्णुवः?» इति तङ् ॥ २६ ॥
ष्णु प्रखरवणे । ८ स्नोति । सुष्णाव । स्नविष्यति। स्नौतु । अस्नौत्। स्लुयात् ।
स्नूयात् । अस्नावीत् । सुस्नृषति । ) “स्तौतिण्योरेव” इति न षत्व, ८ सोष्णुयते ।
सोष्णवीति । सोष्णोति । स्नावयति । असुष्णुवत् । ) कमणि ८ स्नूथते । सुष्णुवे, सुष्णुे,
सुष्णुध्वे । सुष्णुवदे । स्नोता । स्नोतासे । स्नोभ्यते । स्नूयताम् । अस्नूयत । स्नूयेत । स्नो-
षीष्ट । अस्नावि । अस्नोषाताम् ) इत्यादि । “स्नुक्रमोरनात्मनेपदनिमित्ते,, इत्यात्मनेपदेन
समानपदस्थस्य स्नुक्रमभ्यां परस्य वलादेराद्धैातुकस्येण्निषेधः। प्रस्नवितेवाचरति (प्रस्न-
विच्रीयत) इत्यत्रात्मनेपदेन समानपदस्थत्वेऽपि निषेधात्प्रागेवान्तरङ्त्वादिडागमः प्रवत॑त-
इति पदमज्ञ्यादौ व्यवस्थापितम् । अस्माभिरपि क्रामतावेवं प्रतिपादितम् । स्यादिषु प्त
माध० २१
कै
$ = च
४ 1
॥
३७२ धातुड््तो-- ` उन् ]
, 9
चिण्वदिटि (स्नाविष्यतः) इत्याद्यदाहायैम् । कमैकररि तु “न दुहस्नुनमां यकचिणो", इति
यक्चिणौ न भवतः । प्रस्नुते गौ; स्वयमेव । प्रस्नुता गौः स्वयमेव । प्रास्नुत गोः स्वय-
मेव । प्रस्नुवीत गौः स्वयमेव । प्रास्नोष्ट गोः स्वयमेवेति । ननु कमेवदित्यतिदेशेन प्राप्रे
“चिण्भावकर्मणोः” इति चिणि “न दुहस्नुनमाम्?” इतिप्रतिषिद्धेऽपि “भवः कमेक्तैरि"
- इति वेकलिपिकश्िण् पक्षे कस्मान्न भवति । न चेवं सति स्नुप्रहणमनथेकं स्यादिति वा-
च्यम् । तस्य यङ्निषेधारभत्वेनाप्युपपत्तेः । नेष दोषः । कमैवदित्यतिदेश्चेन नित्यं प्रास्य
चिणः स विकल्पः, अस्य तु “न दुहस्नुनमाम्? इति चिणोऽतिदेश एव निषिध्यते । तथा च `
वृत्तिः, प्रा्चविभाषेयमिति । न चोभयत्रविभाषाश्रयणेन चिणः प्रसङ्गः । आश्रीयमाणेऽप्युभ-
यत्रविभाषात्वे यतः परत्वात् « न दुहस्नुनमाम्? इति प्रतिषेध एव भविष्यति । अत्रात्रेयो
«न दुहस्युनमाम्?इति च्ण्वद्धावस्यापि निषेष इत्याह, सूत्ररत्तौ च यकूचिणोरेव निषेध इति,
तस्याभिप्रायो श्ग्यः । (स्नुषा) ^“स्नुत्रशि्घत्यु षिभ्यः क्स इति क्सः । युप्रश्तय उदात्ता
उदात्तेतः । तौतिस्त्वनुदात्तः ॥ २७ ॥
उरन् आच्छादने ॥ उदात्त उभयतोभाषः । ( उरते, ऊणवाते उणुंषे । उणु उवे ।
उवे । उणुँनुविषे । उणुचुविष्वे, उणुनुविद्वे । उणु नुते । उणुंनुविवहे ) “असंयोगादधिट्”
इति लिटः कित्वान्न गुणः । “अजादेद्धितीयस्यः, इति जुराब्दस्य द्विवचनम् , रेफस्य तु “न
द्रा इति न भवति । नोपधोऽयं णत्वं तु सां हितिकं, तच्च द्विवचने ऽसिद्धमिति छते द्विवे-
-चने पूर्य णत्वं परस्य तु व्यवधानान्न भवति। [पूर्वत्रा सिद्धीयमद्विवचने] इत्येतत् “उभौ सा-
म्यासस्यः इति िङ्गान्न प्रवत्तेत इति नोतादुक्तम् । “सूचिसुत्रि? इत्यत्र हरदत्तेनाप्ययम्ैः
स्फोरितः। [उर्णातिश्वोपसख्यानम्] इत्याम्प्रतिषेधः । ( ऊणेविता । उणुंविता । उ्णवि-
-घ्यते । उणेविष्यते) । “विभाषोर्णाः” इतीडादेः प्रत्ययस्य पक्षे जिनत्वान्न गुणः । ८ उणुं-
` ताम् ) उष्व । उवे । ) आटि गुणावो । ( ओणैत । ओथाः । ओवि । ओणवहि ।
` उणुबीव । उणैवीयाताम् । उणुवीथाः, उणुवीय । उणविवहि } आशिषि । ( ऊणु विषी्ट,
णुंञिवषीद्वम् । उणुविषीध्वम् । उणुंविषीय, ) जिन्त्वपक्षे उवङ । अन्यदा तु गुणः
( उणैविषीष्ट) इत्यादि, ( ओणेविष्ट । ओणविष्ठाः। ओौणविषि ) ङिन्त्वपक्षे उवङ्दाहा्थः
( ओणौविष्ट )(१) इत्यादि । ( उर्गोति। उर्गोति। उणुंतः । उणवन्ति । उर्णोषि,
उर्णोषि । उर्णोमि । उर्मोमि) “उणौतेविभाषा” इति हरादौ पिति सावधातुके पके वृद्धिः,
अन्यदा(र)गुणः । (उणुनाव । उणनुवतुः। उगणुँनुविथ । उणुंनविथ । उणुनुविव । उणुंनविव)
“विभाष” इति डिन्त्वविकल्पनात् पक्षे उवङ् । अन्यदा गुणः अन्यत्र “असंयोगाद्िद्
- कित्," इति नित्यं कितत्वादुवडेव । ८ ऊणौविता । ऊर्णविता । उणु विष्यति, उणैविष्यति ।
उर्ौत्, उगातु । ओर्णोत् । ओतम् । ओ्णाः । ओणैवम् । ) ऊर्गातिरित्यथि्कत्य “गुणो-
पृक्त इति बृद्धयपवादो गुणः। (उुयात् । उणुयाः। उणुयाम् ।) “डिच्च पिन्न भवति!ति पि-
स्वाभावान्न ब्रद्धिनौपि गुणः आशिषि (उणुंयात् ) इत्यादि, (ओर्णावीत् । ओर्णावीः। ओँ
विषम् ) ““उ्णातेविभाषा इतीडादौ परस्मेपदपरे सिचि वा बृद्धिः, अन्यदा गुणो ऽजङ्न्त्व-
पक्षे, छिन्त्वपक्े तूवड । (ओणेवीत् । ओौणुंवीत्. ) इत्यादि । ( उणुनूषति ।. उणुनविषति ।
उजुविषति ) “सनीवन्तः” इतीडभावपक्षे “इको ट्” इति कित्वम् , इटि तु पूववद्वा
ङिन्त्वमू , ( उर्णारूयते ) “सूचिसुत्रि” इत्यादिना य् । ( ऊर्गोनोति ) “उतो बृद्धिलेकि
हरि” इति बद्धः “नाभ्यरूतस्यः, इति निषेधो ऽभ्यस्तस्येहानङ्त्वान्न भवति । “ऊर्गाति-
विभाषा? इति वृद्धिविकल्पस्तु रितिपा निदेशाज्नाशङ्यः । अत एव “गुणोऽ्क्त इति गुण-
( १ ) आणुविष्ठाः ओणुविषि इति पुस्तकान्तरेऽधिकम् ।
(२) बरदृष्यभावः। अन्यत्नाजाद,वुवङ् , इत पुस्तकान्तरेऽधिकः ।
छ =+ द्वितीयगणः । २७द.
श्चाप्रकते, ऊर्णोनुबन्तीत्यत्र “अदभ्यस्तात् इत्यद्धावो न भवति, अभ्यस्तस्यानङ्गत्वात् +
पारायणिकास्त्वङ्स्येत्यनाधित्याद्धावमिच्छन्ति । अङ्ाधिकारः कथं बाध्येतेति तचि-
न्त्यम् । खंडि ऊर्गोतिरिति स्तिपा निरदेशाद्रद्धिविकल्पो नेति नित्या सिचिन्द्धिभेवति ।.
(ओर्णानावीत् ) इत्यादि । “विभाषोर्णोः” इति छिन्त्वपक्षे उवङ् (ओर्णानुवीत् ) इत्यादि ।
( ऊर्णावयति ! ओौणुनवत् , ) अच्र णौ कृतं स्थानिवदिति नुराब्दस्य द्विवचने उपधाहस्वत्वे
दीर्घो लवोः* इत्यभ्यासस्य दीर्घो न भवति, चङ्परे णो यदङ्खं तस्य योऽभ्यास इति.
सृत्राथेव्यवस्थापनात् , अत्र त्वङ्गावयवस्याभ्यासो न त्वङ्स्य । ८ उणुत्वा । ) ““शयर्कः
किति” इत्यनिट्त्वम् , यद्यप्येकाच इत्यनुवत्तेते तथापि न दोषोऽस्य नुवद्धावात्। उक्तं च~
वाच्य उणानैवद्धावो यङ्प्रसिद्धिः प्रयोजनम् ।
आमश्च प्रतिषेधाथमेकाचइचेडुपग्रहात् ॥
इति । (ऊरः) “ऊर्गतिजैरोपश्चः, इत्युप्रत्यये नुशब्दरोपः । (उरः ।) “महति हस्वश्च, `
इति हस्वश्च धातोः । रम्मेवोरू यस्याः सा (रम्भोरू) “उरुत्तरपदादोपम्यः” इत्यङ्प्रत्ययः ।
(संहितोरूः शफोरूः । वामोरूः। लक्षणोङः) “संहितशफलश्षणवामादेश्च'"इत्यूवन्ताद्र हुबीहेरूङ्
प्रत्ययः, शफदाब्दः संहितपर्यायः, (सहितोरूः) हितेन सहितं सहितं, (सहोरूः) सहशब्द्स्स -
हितवचनः । “सहितसहाभ्यां चः” इत्यूङ् । अतिरयेनोरः (वरिषटः। वरीयान् ) उरोर्भावकर्मणी `
(वरिमा) “परथ्वादित्वादिमनिच?» “प्रियस्थिर इत्यादिना वरादेशः। उरमा चष्टे (वारयति)
इत्यत्र “णाविष्ठवत्? इति वरादेशे बृद्धिः । रिलोपस्तु “प्रकृत्येकाच्” इति प्रङतिभावान्न
भवति । (अर्णा ।) "“उर्णोतिड» इति इप्रत्ययः। (ऊर्णायुः) “अर्णायायुस्” इति मत्वर्थो युस् ,.
सित्वात् “सिति च" इति पत्वाद्धत्वाभावात् “यस्य” इति रोपो न भवति। उर्णा नाभो
यस्य स ( ऊणनाभः ) “अचप्रत्यन्ववः? इत्यत्राजिति योगविभागात्समासान्तः। “ङ्यापोः
संत्ताछन्दसोः” इति हस्वः ॥ २८ ॥
द्य अभिगमने ॥ अनुदात्त उदात्तेत् ! ( चयोति, दुद्याव । दुषुवतुः । दु्यविथ । दु्योथ }
दुद्व । दुद्याव । दुद्यव,दुद्ुविव,) कादिनियमादिट् । थकि भार्राजनियमा द्विकल्पः (चयोता ।
द्योष्यति । द्यौतु । शतात् । चि, यवानि । अद्यत् । अच्यताम् । अद्योः। अयवम् । दयात् ।.
दययाताम् । च्याः ध्याम ) आशिषि (ययात् ) इत्यादि ! (अदयोषीत् । अद्यौशाम् । अध्यो-
षीः । अद्योषम् । दुद्युषति। दोद्ययते। दोद्योति । दोश्चवीति । धावयति । अदु्यवत् । दत्वा ।*
द्यतः ) के चिदस्य सेटत्वमिच्छन्तीति धातुपारायणे । तत् "“उतां च रुरवो श्ुवन्तथोणोति.-
मथोयुणुकष्णुव” इत्युकारान्तसेरपरिगणने पाठाभावादिच्छामात्रम् ॥ २९ ॥
षु प्रसवेशवयेयोः ॥ अनुदात्त उदात्तेत् ॥ प्रसवोऽम्यनुत्ञानमिति । ॐमिति ब्रह्मा प्रसौ-
ति। ८ सुषाव । सोता ) इत्यादि दयुवत्, ( असोषीत् ) इत्यत्र “स्तुसुधूनम्यः” इतीडि- `
क(१) ल्पो न भवति यतस्तत्रोभवरतो जितो स्तुनधूनोः साहचर्यात् जितः सुनोतेरेव'
` ग्रहणं न पुनरस्याजितो छग्विकरणस्यापि। (सुषवी) प्रसवशीखा, पचाद्यचि सुषामादित्वात्ष-
त्वंगोरादित्वान्डीष् धात्वन्तराद्वा ॥ ३० ॥
क शाब्दे ॥ अयमप्यनुदात्त उदात्तेतः ८ कोति । चुकाव । चुकविथ । चुकोथ । चुकुवि-
व । कोता) इत्यादिपूवत् । ८ चोकूयते । चोकोति । चोकवीति ) इत्यत्र “न कवतेयैडि?
इत्यभ्यासस्य कुत्वनिषेधः शापा नि्हशान्न भवति । ( कविः ) “अच इः” इतीप्रत्ययः ।
कवेः कमे काञ्यं, बाह्यणादिषु दशेनात्ष्यज् । अव्यक्ते शब्दे कवते इति गतं शपि । अयम.
निट चेति रोतेरनन्तरं नोक्तः ॥ ३१ ॥
ष्टुन् स्तुतौ ॥ अनुदात्त उभयतोभाषः । ( स्तते । स्तुवाते, स्तुवते । स्तुषे । स्तुष्व,
( 9 ) विकल्प इति पुस्तकान्तरे नास्ति ।
२७४ धातुड््तौ- [टल्
स्तु । स्तुवे । त्वे । कुष्डुवाते, तुष्टुविरे । वुष्टुषे । तुष्डुधवे । तुष्टुवे) अभ्यासे खयः
शोषः । क्रादिषु पाठादिडभावः । (स्तोता । स्तोष्यते । स्तुताम्। स्तुवाताम्। स्तुष्व । स्तु-
-ध्वम् । स्तवे । अस्तुत । अस्तुवाताम् , अस्तुथाः, अस्तुवि, स्तुवीत । स्तुवीयाताम् । स्तु-
-वीथाः । स्तुबीय ।) आशिषि (स्तोषीष्ट) इत्यादि । (अस्तोष्ट, अस्तोषाताम् । अस्तोष्टठाः ।
अस्तोदवम् । अस्तोषि) हरादौ सावधातुके शब्विषये यदा “तुरुस्तुशम्यमः इतीर् तदा
(स्तुवीते । स्तुवीषे । स्तुवीध्वे । स्तुवीवहे, स्तुवीताम् । स्तुवीष्व । स्तुवीध्वम् , अस्तुवीत ।
अस्तुवीथाः, अस्तुवीध्वम् । अस्तुवीवहि । ) इति किङ सरोपे ऽहलादित्वान्नेद् प्रसङ्धः ।
अन्यत्र सार्वधातुके विकरणेन ञ्यवधानान्नैवास्तीः प्रासिः । ( स्तौति । स्तुवीति । स्तुतः,
स्तुवीतः, स्तौषि । स्तवीषि । स्तौमि । स्तवीमि । स्तुवः । स्तुवीवः ) तिष्सिपोरिदपकषे
-गुणः । अन्यदा वृद्धिः । अन्यत्रेटि सवेत्रोवड , ( तष्टाव । तुष्टोथ, तुष्टव ) । थि भारद्वा-
-जनियमं बाधित्वा पुरस्तात्प्रतिषेधारम्भसामर्थ्यात् करादिप्रतिषेध एव भवति । ( स्तोता ।
स्तोष्यति । स्तौतु । स्तवीतु । स्तुतात् । स्तुवीतात् । स्तुता, स्तुवीतां, स्तुवन्तु । स्तुहि ।
-स्तुवीहि ) । हेरपित्त्वानू् ङित्वान्न गुणो नापि वृद्धिः, ८ स्तवानि । अस्तौत् । अस्तवीत् ।
अस्तुतम् । अस्तवीताम् । अस्तुवन् । अस्तौः । अस्तवीः । अल्तवम् । अस्तुव । अस्तु-
` वीव । स्तुयात् । स्तुवीयात् । स्तुयाताम् › स्तुवीयाम् , स्तुयुः, स्तवीयुः, स्त॒याः, । स्तुवी-
याः । स्तुयाताम् । स्तुवीयाताम् । स्तुयाम् । स्तुवीयाम् । ) अत्र यासुटि पिद्टचनेषु “उतो
-वृद्धिलकि हकि”इति बृद्धिः “डिच्च पिन्न इ ति पित्त्वनिषेधान्न भवति । आरिषि (स्तुयात् )
इत्यादि । (अस्तावीत् , अस्ताविषटाम् । अस्तावीः। अस्ताविषम् ) “स्तुसुधून्भ्यः परस्मै-
पदेषु" इतीटि शिचि वृद्धिः। ( अभिष्टौति। अभ्यौत ) । “उपसर्गात्सुनोति" इति “श्राक्-
सितादडव्यवायेऽपि" इति, षत्वं ( पयर्तौत् ) “सिवादीनां वाडञ्यवायेऽपिः, इति
परिनिविभ्यः परस्याडव्यवाये वा षत्वम् । ८( अग्निष्टुत् ) । “क्किप् च इत्यग्ना-
बुपपदे क्किप् । ८ अग्निष्टोमः । ज्योतिष्टोमः ।!गयुषटोमः) । “अतिस्तु इत्यादिना मन्पर-
त्ययान्तस्तोमब्दः, एते यक्ञविरषाः । “अग्नेस्तुत्स्तोमसोभाः" “ज्योतिरायुषः स्तोम
इति षत्वं, ८ परिस्तोमः ) इत्यन्न "“उपसर्गांत्? इत्यादिना षत्वम् “उणादयोऽच्युत्पन्नानि
प्रातिपदिकानि, इति न भवति । (स्तुत्यः) ।\““एतिस्तु, इत्यादिना क्यप् ! क्यबित्यनुवत्तै-
-माने पुनःक्यव् ग्रहणात् (अवश्यस्तुत्यः) इत्यत्राप्यावर्यके ण्यतं बाधित्वा क्यवेव । मयूरव्यं -
दिसकात्वात्समासः । टुप्येदवश्यमः कृत्यत्यवस्यमो मलोपः । (ग्रावस्तुत् ) । “भ्राजभा-
ख» इत्यादिना ताच्छीकिकः क्रिप् । ( आयतस्तूः । ) 7 ^क्िवब् वचि इत्यादिना किविपदी-
घो । ( स्तोत्रम् ) “दाम्नी” इत्यादिना टन् । ८ प्रस्तावः ) “श्रे दुष्तुश्ुव इति घन् । य-
ज्कर्सणि छन्दोगा यत्र देशे समेत्य स्तुवन्ति स (संस्तावः) । “यज्ञे समि स्तुव इति घन् ।
अन्यत्र (संस्तवः ।) स्तूयतेऽनयेति (स्तुतिः ।) “यजिदिस्तुभ्यः (१)करणे इति क्तिन् ।
स्तवमह ति स्तव्यः । दण्डादेराङृतिगणत्वाद्यदित्यात्रेयः । (संस्तवानः) । “सम्यानच् स्तुव?
-इत्यानच् । अयं बहु ख्वचनात्केवल्ाद्पि भवति निच्च भवति। ख्डाजरित्रे सदरस्तवान' इतिई२
रूल् व्यक्तायां वाचि ॥ अनुदात्त उभयतोभाषः। ( ब्रते रुवाते । वते । वष, बरुवे, चु.
वाते । उचे । अचाते, उचिषे, उचिध्वे । ऊचे । ऊचिवहे । ) “ब्रुवो वचिः" इत्याद्धेधातुक -
विषये वच्यादेशः । “वचिस्वपि? इति सम्प्रसारणे द्विवचनम् । ( वक्ता । वक्तासे । वक्ताहे ।
वक्ष्यते ।) “पचि वचिम्, इति व्याघमूतिवचनादनित्वं, ( व्रता, ब्रुवारता, ब्रूध्वं, तरवे ।
ब्रवावहै । अत्रूत , अन्रूथाः, अघ्रुवि । ब्रुवीत । ब्रुवीयारता, ब्वीथाः । ब्रुवीय, ब्रुवीवहि ) आ-
शिषि ( वक्षीष्ट । वक्षीष्टाः । वक्षीय । ) आद्धेधातेकल्वाद्वच्यादेशः । ( अवोचत । अवोचे-
( १ ) श्रूयजीषिस्तुभ्यः करणे इति साम्प्रदायिकः परोऽत्र ज्ञेयः ।
8 द्वितीयगणः । २४५.
ताम् । अवोचन्त । अवोचथाः । अवोचे । अवोचावहि ) “अस्यतिवक्ति” इतिच्छेरङ् कत्ते
रि । “वच उम्” इत्युमागमो मित्तवादन्त्यादचः परः, “अादगुणः? । ( अवक्ष्यत ) सरवेष्वेषु
वचिग्रहणेष्वादेशस्यापि ग्रहणसुक्तं वृत्त्यादौ । ( वीति । ब्रूतः । च्वन्ति । ब्रवीषि ।
रथः । ब्रूथ । ब्रवीमि । ब्रूवः, ) “व्रुव इय्” इति हरादो पितीडागमः। ( आह । आहतुः ।
आहुः । आत्थ । आहथुः ) “ब्रुवः पञ्चानामादित आहो ब्रुव” इति घवो ख्टः परस्मेपदाना-
मादितः पञ्च णलादयो हि यथासंख्यं वा भवन्ति धातोश्चाहादेशः। अकार उच्चारणार्थः ।
थलयाः "हस्थ' इति हकारस्य थकारे “खरि च” इति चत्त्व॑म् । आत्थेत्यन्न स्थानिवद्धावेन
ब्रुव ईड् न भवति [आहिभ्ुवोरिदप्रतिषेध] इति प्रतिषेधात् । ( उवाच । ऊचतुः, उचुः, उव-
चिथ । उवक्थ । ऊच, उवाच \ उवच । उचिव, ) पिति “छिन्यभ्यासस्य, इत्यभ्यासस्य
सम्प्रसारणम् , अन्यत्र तु “वचिस्वपि” इति सम्प्रसारणं, तच्च परत्वाद् ह्विवेचनात्पूैमेव
भवति । वरादौ क्रादिनियमादिर् , थलि “उपदेशेत्वतः, इतीण्निषेधो न भवति । तत्रोप-
देशग्रहणस्य धातूपदेशेऽत्वत इति व्याख्यानात् , अयं चादेशोत्तरकालं धातुर्नोपदेदो । ८ व-
क्ता । वक्ष्यति । बवीतु । ब्रूतात् । बरत, ब्रूहि । ब्रूतं, वाणि, ) हि तातडोङितत्वात् ङिच्च
पिन्नभवतीत्यपित्त्वादीण् न भवति । ( अव्रवीत् । अन्रूताम् । अब्रवीः । अब्रवम् । अब्रूब ।
ब्रूयात् । ब्रूयात, ब्रुं, बरूयाव) पिद्वचनेषु यासुटि डिन्त्वात्पित्वाभावादीडागमाभावः। आ-
शिषि ( उच्यात् । उच्यास्ताम् ) इत्यादि । “किदाशिषि” इति कित्वात्संप्रसारणम् ।
( अवोचत् । अवोचताम् । अवोचः। अवोचम् । ) अङ्युमागमो “वच उम्” इति । कमेण्यु-
च्यते । (अवाचि) इत्यादि । कमकक्तैरि यक्चिणोः प्रतिषेपे णिश्रन्थिग्रन्थन्रूनिति यक्चिणोः
प्रतिषेधाच्छन्लको भवतः । त्रूते कथा स्वयमेव । अवोचत कथा स्वयमेवेति, ( विवक्षति ।
विवक्षते । वावच्यते । ) यङलक्ययं न वच्यादेञः । यङ आद्धेधातुकस्य लुका विषयत्वाप-.
हारात् । अस्य चोपपादनं चष्ट कृतम् । ( अनूचानः ) ०००५०. चानश्व,” इति
भूते लिटः कत्तैरि कानचि निपात्यते । अनेनैव निपातनेन भूते वा लिदलुमीयते । तस्य च
नित्यं कानजिति न तिडः श्रवणप्रसङ्गः । विकल्पेनानुमानाच्चेणा दिधातुविशेषविषयेणानेन
च्टि सामान्यविषयस्य लङो न बाधः । “अनद्यतने खड्” “"परोक्षे छिद्” इत्यत्राप्यस्य यो-
गस्यानुवत्तेनादिणादौ भूतसामान्ये सावकारास्यास्य ख्टि भूतविरोषविषयाभ्यां पराभ्या-
मपि रङ्किडभ्यां न बाध इति भाष्यादौ स्थितम् । (प्रवचनीयो ) बाह्मणः । (प्रवचनीयो ) अ-
युवाकः+“भज्यगेय'› इत्यादिना ककमेणेरनीयर् । गुणमुक्तवान् (गुणवचनः)। “कृत्यल्युटो ब-
इम्? इति ल्थुट् कतैरि । (वाच्यम् ) । आद्धंधातुक इति विषयसक्तमीत्वात्प्रागेव प्रत्ययो-
त्पत्तेवैच्यादेशे हखन्तलक्षणो ण्यद् भवति । “चजोः कुधिण्ण्यतोः', इति कत्वस्य “वचोऽशाब्द्-
संक्ञायाम्"'इति निषेधः शब्दसंज्ञायां तु कत्वमेव (वाक्यम् ) इति । प्रकषंणोच्यतङति (प्रवा-
` च्यो ) नाम पाठविशेषोपरक्षितो प्रन्थविशेषः ¦ तत्र शब्दसंक्ात्वेऽपि “यजयाचर्चप्रवचर्यश्च,
इति कुत्वं निषिध्यते, तत्र प्रवचिग्रहणं शब्दसंजा्थम् । गरे पुनराहुः । प्रपूर्वो वचिरशब्द-.
संज्ञायामेव वक्तते प्रवाच्य इति, ग्रन्थविशेषप्रतीतिस्तु प्रकरणा दिनेत्यत्राप्यशब्दसंज्ञायामि-
त्थेव कुंत्वनिषेधस्य सिद्धत्वात्प्रवचिग्रहणं नियमाथेम् , अशब्दसंायामिति निषेधः सोपस-
गेतवे प्रपूैस्योबेति, उपसर्गान्तरयोगेऽपि वाक्यमिति कत्वं भवतीति, एतच्च भाष्ये दूषितं,
यत इदं ऊत्त्वमहविहशेष एवेष्यते, अन्यत्र त्वविवाच्यमित्येव भवितन्यमिति, अहविरोषश्च
द्वादशाहे अभितो रात्रे मध्ये दशरात्रर्तस्य दज्ञममहः। तथा चाश्वखायनेनास्मिन्नहनि केन
चित्कर्य चिद्विवाच्यमविवाक्यमित्याचक्षतइति । अहविशेषे कत्वं तु प्रषोद्रादित्वात् ,
न्यङक्वा दित्वाद्रा द्र्टभ्यं, ( वाक् । ) “क्रिन्विचिप्रच्छि" इत्यादिना कावसम्प्रसारणं दी.
त्वं च । ( वाचा ) आपं चैव हलन्तानामूइति टाप् । वागस्यास्तीति ८ वागमी, ) इति.
वाचो ग्मिनिः इति ग्मिनिः । पदत्वात्कुत्वे जशूत्वं, कुत्सिता वागस्यास्तीति ८ वाचा-
च,
म धातुच्रत्तौ- & ।
छे, वाचाटः । ) “आख्जाटचौ बहुभाषिणि” इत्यालजाटचो, बहु भाषिप्रहणं कत्सिलोपलक्ष
-णाथम् । सन्दिर्यमानासन्ददयमानस्य वाक् वा (वाचिकम् ) “वाचो व्याहूता्थांयाम्,” इति
ज्यादूताथैत्वोपाधिकाद्वाचः स्वाथे ठक्, वाचिकञ्च पूकैमेव दूत्प्रति स्वामिनोक्छाथेमिति
` ञ्याहृताथं मवति, अपर आह, ठेख्यादिना ऽवधारितेऽथे प्रवत्तेमाना वाग्वाचिकमिति । तथा
च माधे "निदद्धारितेऽथं टेख्येन खलूक्त्वा खलं वाचिकम्” इति। [स्वाधिकाः प्रकृतितो लिङ्ग-
वचनान्यतिवतैन्त ] इति वाचिकदाब्दस्य नपुंसकत्वम् । (वाचोयुक्तिः) “वाग्दिक्पर्यद्धयो
युक्तिदण्डहरेषु? इतिषष्व्या अलुक् । ( बाह्यणिव्रूवा ) “कुत्सितानि कत्सनेः” इति कमेधा-
रयः । चेरादयो वृत्तिविषये ऊुत्सनवचना इति प्रागेवोक्तं “वरूप इति हस्वः । अत्रैव
सूत्रे छवेतिनिरदशात्पचाद्यचि, ( विदु षित्रवा, विदुषीघुवा, भ्रेयसिन्रुवा, %यसीघ्ुवा )
““उगितश्च इति हस्वविकल्पः। अनयोः पुंबद्धावोऽपीष्यते । (विद्वदूनरुवा । भ्रयोन्ुबा) इति ।
(उक्त्वा । उक्तम् । पौनरक्तम् । नेर्क्तम् । ) “अणुगथनादिभ्यः"? इति भवव्याख्या-
-नयोरण् । पौनरक्तमधीते वेद॒ वा ( पौनसक्तिकः ) । “क्रतकषथादिसृत्रान्ताट्ठच्
इति ठक् । अयं द्विकमैकस्तत्र प्रधाने लादय उक्ताः । अप्राधान्यं च विवक्षाघीनमिति माण-
चको धममुच्यते धमो माणकसुच्यतदत्युभयोरपि कमेणोः पर्यायेण खादयो भवन्ति, छृद्योग-
-खक्षणा तु षष्ठी द्वितीयावद्युगपदुभयत्रापि भवति । माणवकस्य धमेस्य वच्छेति । तत्र यल्या-
श्राधान्यविवक्षा त्न पक्षे द्वितीयापीष्यते । इह वक्तव्यो माणवको धमं देवदत्तेनेत्यादि, न
चेकल्मिन्कमेणि छइत्येनाभिदहिते ऽन्यस्मिन्क्मणि करतेरि च “क्वैकर्मणोः कति इति षष्ठी
भवति । [उभयप्राक्षो छरत्ये षष्ठयाः प्रतिषेध] इत्यस्य नाथत्यादौ प्रागेबोपपादितत्वात्॥३३॥
इण् गतो ॥ एतदाद्यो वच्यन्ताः परस्मेपदिनो ऽनुदात्ताः । इड्त्वामनेपदी । “इणो गा
लंड» इत्यादौ विशेषणार्थो णकारः । ( एति । इतः, यन्ति । एषि । एमि । इवः,) “इणो
यण् इत्यजादो किति यणादेशः । ८ उपेति ) ““एत्येषत्यृट् सु” इत्येजादावेतो द्धिः । एवं
-च "देति स्म रामं पथि जामदग्न्यः इति भद्धप्रयोगवद् "न पुनरेति गतं चतुरं वयइत्यत्राप्ये-
-तीति बद्धिरेव पठनीया, 'स चिन्तयत्येव भियस्त्वदेष्यति,इति, “हरत्यधं सम्प्रति हेतुरेष्यतः
इत्यादयस्तु प्रयोगा भोवादिकस्यायतीत्यस्येडि पररूपे द्रश्न्याः। भ इतः (एतः। उपेवः) इ-
त्यत्र गुणस्यादिवद्धावेन प्राक्षामेत्येधतीति बृद्धिमन्तवद्धावेन प्राक्षम् “ओमाङोश्च” इतिपर-
रूपं परत्वाद्बाधते । (इयाय । हैयतुः। इयुः। इययिथ । इयेथ, इय, इयाय । इयय । ईयिव)
किति परत्वाद् द्विर्वचनात्पू्म् “इणो यण, । अकिति तूभाभ्यां परत्वाद्रुणब्द्धयोरयायौ ।
"सतयोः स्थानिवद्धावाद्यथायोगमेदेतो रिशब्दस्य वा द्विकेचने किति दीधे इणः किति? इ-
त्यभ्यासस्य दीधैः । तत्सामर््यादुत्तरखण्डस्य पुनः प्रवर्तनाद्यणोऽन्तरङ्गल्वान्न सवणेदीर्घो
-नाप्यभ्यासहस्वः। अन्यत्रेचोऽभ्यासहस्वत्वै “अभ्यासस्यासवणे, इतीयङ् यकारस्य विधान-
सामर्थ्यान्न इलखादिशेषः। कादिनियमादिद्। थक भारद्राजनियमाद्धिकल्पः (एता, एष्यति,
-एतु, इतात्, । इताम् । यन्तु । इदि, भयानि) अवेहि मां किङ्करम्! इत्यत्रानेजादित्वादेते-
रेत्येधतीत्यस्याप्रसङ्गाद्बरद्धिरवद्या, न चाडा श्लेषेणेजादित्वादनरद्धिः, यतस्तामन्तवद्धाबेन
“ोमाडोश्च, इति पररूपं बाधत इत्युक्तम् ( पेत् । ेताम् ) “आटश्च” इत्यान्तरतम्यादे-
कारो ब्रद्धिः ( आयन् ) अत्रान्तरङ्खत्वाह्ादेशे ऽन्तिभावे ऽचपरत्वात् “इणो यण्"? इत्यल्य-
“+असिद्धवद त्र» इत्यसिद्धत्वात्पश्चादजादित्वेनाडागमः । ( रेहि, आयम् ) अच्रापि परत्वा-
द गुणायादेश्ञयोराव्याकारो ब्रद्धिः । ( इयात् । इयाताम् । इयाः, इयाम् । इयाव ) आशि.
पि (ईयात् , हैयास्ताम् ) “अङ्कत्सावेधातुकयोः,” इति दी्धैः । (समियात्, समियास्ताम् )
इत्याद “एतेखिडि” इत्युपसर्गात्परस्थेतराद्धंधातुके छि हस्वत्वम् । (अमायात् प्रेयात् )
-इत्यादावेकादेशस्य हस्वो न भवति, उपसर्गाभावात् , उपसर्गात्परस्य तिदीधेस्याभावात् ।
अन्तादिवद्धावश्चनास्त्युभयाश्चितत्वात् । आ श्यात्, (एयात् । समेयात् ) इत्यत्रा दिवद्धावा-
४1
ह) अ
डग.] ` द्वितीयगणः । २७७
देकारस्यैतेदीर्षैत्वे सम उपसगात्परत्वेऽप्यण इति तत्रानुवसतेनान्न हस्वः । अण्चेह सामर्थ्या-
तपूर्वः, समीयादित्यादिप्रयोगस्तु $ गताविति भौवादिकस्य । ( अगात् । अगाताम् । अगुः।
अगाः, अगाम् । अगाव) “इणो गा लुडि” इति गादेश्चः। “गातिस्था? इति सिचो ल् ।
आत,» इति “शचेजैस् “ “उस्यपदान्तात्, इति पररूपत्वम् । अत्रात्रेयः-“न माङ्योगे"! इत्यत्र
जिन्त माडपात्तस्तेनाडित्यपि मादब्दे सावकालिको ट्डनुमीयत इति “मा वाखपथमन्वगाः
इति, “मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः चाश्वतीः समाः इत्यादावागम उपपन्न इत्याह । तद्-
यु क्तम् । “माङि लुः इति साकैकालिकलुडो विधावपि डतो ग्रहणादडिति तस्याभावा-
दनथेकं स्यात् , तथा च तत्र वृत्तिः । मा भवतु मा भविष्यतीत्यङ्तो माश्ब्दस्य प्रयोग
इति, कि च “न माड्योगः' इति. सानुबन्धकनिदंश्ो भूतसामान्ये डि रड्डोश्च माश-
ब्दयोगे ऽडागमा्थैः स्यादिति नेवापूवेस्य लुङः कल्पकः स्यात् । “अथ वा न धमेमसुबोध-
सखमयमबगात बाङ्ला, इति माघप्रयोगो “वष्टि भागुरिरछ्छोपमवाप्योरपसगेयोः” इत्यव -
ज्दान्तरोपे द्रष्टव्यः । कमणि । ( श्यते । अगायि ) इत्यादि, स्यादिषु वा चिण्वद्धावे
८ आयिष्यते, आयिषाताम् । आयिषीष्ट । आयिता ) अन्यदा ( एष्यते, अगासाताम्,
एषीष्ट, एता ) छडि चिण्वत्पन्ने चिण्वदिया परेण बाधाद् न गादेशः, सङकद्वतपरिभाषया च
न पुनः प्रवतेते इति केचित्, आत्रेयादयस्तु [ वधमभावात्सीयुटि चिण्वद्धावो वरिप्रतिषेधेन ]
इति बात्तिके तद्वयाख्याने भाष्यादौ च वधभावमेवाधिद्कृत्य विप्रतिषेधकथनाद्रादेशमाहुः ।
(अगायिषाताम् ) इत्यादि, स्यादिषु चिण्वद्धावेन चिणि इष्टो गादेश्लो न भवति चिणि इष्ट-
स्याङ्गाधिकारविहितस्येव सोऽतिदे इति, गादेशश्च केवरं चिणि दृष्टो न त्वड्धाधिकार-
विहितः । ( जिगमिषति, ) “सनि च, इत्यबोधनाथेस्य गम्यादेश्चः । “गमेरिट्. परस्मेपदेषुः”
इत्यन्नास्यापि रह इति सनः सकारादिप्रत्ययत्वादिडागमः । अयं चेडागम आत्मनेपदेन
समानपदस्य नेष्यते, अन्यन्न सवत्रेष्यत इति गच्छतावुक्तं, तेन छृत्यामि परस्मपदटलकि च
भवति । ( जिगमिषिता, जिगमिषा चकार, जिगमिषत्वम् ) इति । भावकमेणोखिव्यामि
चात्मनेपदाभावादिडेव । ८ जिगमिषा बभूवे । जिगमिषां चक्रे ) देवदत्तेनेति ! यत्त॒ पदशेष-
कारदशेनं गम्युपरक्षणाथं परस्मेपदग्रहणम् , तेन परस्मेषदेषु इष्टस्य गमेरभावादात्मनेपदे
गमिष्यतइ तीड़भवतीति तदपि गच्छतावेवं दूषितमितीटान्र न भवितव्यम् । तथा च “अज्ज
नगमांसनिः, इत्यत्र केयटपदमज्ञ्योः [गमेरिडादेशस्य ग्रहणम्] इति वातिके इद्ग्रहणमि-
णिकोरप्युपलशक्षणं, तेनेणिगादेल्लस्यापि भावकर्मणोरात्मनेपदइडभावे जि्गास्यत इति दीर्घो
भवत्येवेति, अन्ये तु वत्रेडग्रहणं नोपरुश्चणमिति दी्ेत्वं नेच्छन्ति, जिगंस्यतइति । यदायं
गमिरादेशो ऽकमेकः संपूर्ेश्च (संजिग मिषति) वत्सो मात्रेति तदा “पूव वत्सनः” इत्यतिदेशेन
““समोगम्युच्छि* इत्यात्मनेपदं स्यादिति न मन्तव्यं, यतः प्रकतौ दष्टस्य सनन्तेतिदेशः,
इह च सनमन्तरेण नैवास्य प्रयोग, जगुप्सतहत्यादौ तु सनमन्तरेण प्रञतेरप्रयोगे “अवयवे
कृतं लिङं सामर्थ्यात्समुदायस्य विशेषकम्" इत्यात्मनेपदमिति प्रागेवोक्तम् । ८ गमयति )
^णौ गमिरबोधनः” इति गमिरादेक्ञः । अमन्तत्वान्मित्त्ये “मितां हस्वः इति हस्वः, बोधने
च नायमादेज्च इति (प्रत्याययति,प्रती षिषति)इति भवतः। अजा दित्वाद् द्वितीयस्यैकाचः सनो
द्विवं चने अभ्यासस्येत्वे उभयोरपि सकारयोरिण उत्तरत्वेन षत्वं प्रती षिषन्तीत्यत्र सनूकपो-
कारयोरेकादेशस्यान्तवद्धावेन पूवैवत्त्वेन ग्रहणेऽपि “अदभ्यस्तात्, इति नादादेश्चः। अभ्य.
स्तादङ्गादुकत्तरस्य तद्विधानात् । अत्र हि इकारादिः समुदायो ऽङ्मिकारवजं चाभ्यस्तम् ।
( उपेयिवान् ) “उपेयिवाननाश्वाननूचानश्चः, इति लडलङखिड् विषयस्य पाक्षिकस्य कटि
नित्यं कमुरिद् च निपात्यते । अन्न हि क्रादिनियमात्प्राक्चादिटःपू वं नित्यत्वाद् द्विवचनमिति
इरदत्तादयः । कृतेऽपि द्विवैचनं प्रा प्ोत्यज्घतेपीति नित्यत्वम् । द्विवचने तु नेटः प्राक्धिः“"वस्मे-
काजात्, इति छकृतद्धिवेचनानामेकाचामेव क्रादिनियमादिट् साविति नियमादस्य च द्विव
२४८ धातुवृत्तो- [ इण्
चनोत्तरकारूमनेकार्त्वात् । न च सवणदाघत्वनकाच॑त्त्वं शङ्खयम् । यत इड वसिति स्थिते
सवणैदीर्घात्परत्वा द्विशेष विहितत्वाच्च “दीर्ध इणः किति» इत्यभ्यासस्य दी्धेण भाव्यं, तद्वि-
धानसामर्थ्यादच पुनः सवर्णदीर्घो नैव प्रसजतीत्यनेन च निपातनेन क्रादिनियमात्प्रास्ो “वस्वे-
काजात्, इति नियमादप्राश्च इ प्रतिप्रसूयतदति । ( उपेयुष ) इत्यादौ मस्यां “वसोः
सम्प्रसारणम्?'इति सम्प्रसौरणे वलाद्यभावादिण् न भवति । उपोपसगंग्रहणमतन्त्र,तेन ईैयि-
वान् समीयिवानित्याद्यपि भवतीति बृत्तिकारादयः, पारायणिकास्तूषसर्ग्रहणस्य प्रयोजनम-
जन्तस्यान्यस्योपसर्गस्य निवृत्तिरित्याहः ८ इत्यः । उपेत्यः ) “एतिस्तु इत्यादिना क्यपि
तक् । उपेत्येत्यत्र “षत्वतुकोरसिद्ध» इत्येकादेशस्यालिद्धत्वाद् हस्वाश्रयस्तुग् भवति । उपे-
यमिति प्रयोगो भौवादिकस्य दैवादिकस्य वा ऽचो यत्प्रत्ययेन । न अभ्यादो अनभ्याज्ञः,
स गन्तव्यो यस्य सो (अनभ्यारामित्यः। ) “इत्ये वा नभ्याशयस्य” इति सुम् । अत्येतीत्य-
त्यायः । ““शयाद्वयधः इत्यादिना णः । ( अत्ययी, ) “जिदक्षिविश्ची" इत्यादिनेनिः । ( इ-
त्वरः ) ; “इण॒नरि” इति क्रप्, ८ इत्वरी ) खियां “खिदाणल्” इति डीप् । ( न्यायः, )
““परिन्योर्नीणोदेताओषयोः” इति घन् । अभ्रेषः पदा्थानामनपचारः, यथाप्राक्षकरणं, पर्यायः।
““परावनुपात्ययदण' इति धन्। (अनुपात्ययः) कमप्राक्षस्यानतिपातः परिपारी, अन्यत्र का-
रूपर्यायः, “एरच्, ८ इत्या ) ।“ संज्ञायां समज» इत्यादिना सिया क्यष् । ( इति ) बाहु-
खकात् क्तिन्नित्यात्रेयः, ( अयनम् , अन्तरयणम् ) “अतरदेश्चा” इत्यधिङ्त्य “अयनं च» इति
णत्वम् , अन्तरउपसगेत्वात् “कृत्यचः” इति णत्वे सिद्धे वचनमिदं देशप्रतिषेधार्थम् ।
नीयतेऽनेनेति ८ न्यायः ) “अध्यायन्याय, इति घन् निपात्यते, “पुंसि संज्ञाया,” धापवादः ।
न्यायादनपेतं € न्याय्यं ) “धर्मपथ्यथेन्यायादनपेते” इति यत्, न्याये भवमपि (न्या्यं,)
दिगादित्वाद्यत् । न्याये भवन्तस्य व्याख्यानं वा (नयायम् ।) ऋगयनादिपारदणि “नय्वा-
{4 भ,
भ्याम्"इत्येजागमः । न्यायमधीते वेत्ति वा (नेयायिकः) । उक्थादित्वाद्टक् “नय्वाम्याम्?”
इत्येजागमः । ८ आत्ययिकः, ओपयिकः । ) अत्ययोपायश्ञब्दाभ्यां "“विनयादिभ्यश्च”
इति स्वां ठक् । उपायच्ब्दस्य तु “उपायादूधस्वत्वं च इति हस्वत्वमपि । ओपयिक-
दाब्दः स्वभावादौचित्ये वर्तेते, यथाकथच्चिदियं व्युत्पत्तिरित्यात्रेयः। “शिवमोपयिकं गरीयसी-
म्, इत्यपायमात्रेऽपि प्रयोगो दशयते । (प्रातरित्वा) “अन्येभ्योऽपि श्यत, इति कनिप् ।
ख्यां ८ प्रातरित्वरी ) “वनो र चः इति डीब्रेफौ । कान्तारमतीतः ८ कान्तारातीतः ) ।
“"द्वितीयाभितः” इति तत्पुरुषः । दुःखादपेतः ८ दुःखापेतः ) “अपेतापोढ” इति पञ्चमीतत्पु-
रुषः । (एवम् ) ““इणरीम्यां वन्» इति वन्प्रत्ययः। चा दित्वादसत्तववचनत्वान्निपातोऽन्ययम्।
(केव भोक्ष्यसे) । एवखब्दोऽसम्भावने, न क्रापि मोक्ष्यस इत्यथः । [ एवे चानियोगे पररूपं
वक्तव्यम् ] इति पररूपम्। नियोगोऽवधारणम् , अनियोगस्ततोऽन्यः। (समिथोऽभिः) सङ्ग्रा
मश्च । “समीण इति थक् । ( आयुः, आयुषी ) “एतेणिच्च” इत्युसिप्रत्ययः, णित््वादनर-
द्धिः । ( पुरुषायुषम् , द्वथायुषम् , उयायुषम् ) “अचतुरः इत्यादिना आद्यस्य षष्ठीतत्पुरुषे,
इतरयोः समाहारदरन्द्रेऽच् निपात्यते । तेन समासान्तरे न भवति । पुरुषश्च आयुश्च पुरुषा.
युषी, द्रयोरायुः, त्रयाणामायुः, द्यायुस्त्याय॒रिति । ( आगः ) “इण आगोऽपराधेः इत्य-
सुन्यागादेश्योऽपराघे । ( एतक्ञः, ) चन्द्रादिः, ८ एतज्ञाः ) ब्राह्मणः । “इणस्तश्चन्तशसुनो
इति तशन्तरसुनो । ( इभः ) “इणः कित्, इति भन्प्रत्ययः । कित्त्वान्न गुणः । इभमरहति
( इभ्यः ) । दण्डादित्वाद्यत् । ८ एकः ) “इण्भी?, इत्यादिना कन् । सङ्ख्यायामेकवच-
नान्तः । सृख्यादौ त्वभिधेयवचनः, अयं स्वनामा । तत्कार्याणि जसि विभाषां वजैयित्वा
पूवेद्ान्दवदिहात्युन्नेयानि, त्यच्छन्दवत्त्यदादिकार्याणि च । (भवन्त्यनेके जर्धेरिवो्मयः”
इत्यत्र तत्पुरुषस्य त्तरपदाथेप्रधानत्वात् उत्तरपदस्य च तत्सङ्ख्यावाचित्वेन एकवचनान्त
त्वाद्रद्ुवचनमनुपपन्नमिति श्ेव्यतेऽनेकया सन्नतापाङ्गया” इतिवदेकवचनेन भाव्यम् । अथैक-
~
३० ] द्वितीयगखः। २४९.
शब्दस्य “द्रमेकयो१, इत्यादिवत् वृत्तो, मावगप्रधानत्वाद् न दियते एकत्वमेषामिति बहुची-
हिणा “उद्यतेनिग्तमेकमनेकेः' इ तिवद्भ हु वचनोपपत्तिः । सिद्यति बहुवचनम् , ८०७०५ 1
जीहोौः, इति निषेधात्सर्वनामकायं शीभावो न सिद्धति । अथ वा एवं समथैनीयः, रि
ऽसहायवचनः, अनेके सहाया इत्यथैः । तथा च योगपातञ्जले । “एकं चित्तमनेकेषाम्? इति
प्रयुज्यते 1 ८ रेक्यम् ) ब्राह्यणादिपाटात् ष्यज् । ( एकतरः, एकतमः ) सवैनामनी, “एकाच
प्राचाम्” इति द्वयोवैहूनां च एकस्य निधारणे। क्रमेण उतरज्डतमचो विकल्पेन । नपुंसके
स्वमोः “अदृढडुतरादिभ्यः पञ्चम्यः, इत्यदडादेशे अमोऽपवादे डित्त्वाद्िोपे एकतमदिति
भवति । “एकतरशब्दात्त्वद्डादेशो नेष्यतेः।इति भाष्यउक्तम् । ८ एकाकी, एककः, एकः )
“एकादाकिनिचासहायेः, इत्यसहाया्थादेकशब्दात् स्वां कना किनिचो आ किनिचश्च पक्षे
खक् । (सद् युङ्क्ते 1) “एकस्य, स्च, इति क्रियागणने सक्ृदादेशः, सुच प्रत्ययहच, चका-
ररूस्वराथः, उकार उच्चारणाथेः, सकारस्य संयोगान्तरोपः । स्वरादित्वाद्न्ययत्वात्सुपो
लुक् । ( एकधा ) भुङ्क्ते । *सङ् ख्याया विधां धाप्रत्ययः# विधा प्रकारः, सामान्यस्य
ओदको विशेषः। अनिर्धारितसङ् ख्यस्य भोजनादेः एकत्वादिरक्षणे प्रकारे वत्तेमानादेकादेश्श-
ब्दात्स्वाथं धेति सूत्राथैः । अनेकमेकधा करोति । “अधिकरणविचाले च, इति धा स्वाथ ।
अधिकरणं द्रव्यं, तस्य॒ सङ्ख्यान्तरापादनमधिकरणविचारः, स चेकस्यानेकीकरणम् , अने-
कस्येकीकरणम् । (रेकध्यं) भुङक्ते करोति वा। “एकाद्धो ध्यमुनन्यतरस्याम् इति ध्यसुना-
देशः। (एकको) ददाति, एकैकं एकैस्मै वा ददातीत्यथेः। *“सङ्ख्येकवचनाच्च वीप्सायाम्१#
इति शस् । अत्रकवचनग्रहणं नियतपरिमाणानां प्रस्थादीनां ग्रहणार्थम् । कारकरूपार्थाभिधा-
यिनः सङ्ख्येकवचनाद् वीप्सायां गम्यमानायां वा शासिति सूत्राथैः । कारकग्रहणाद् एकै-
कल्य स्वमिति विवक्षायां शस् न भवति । “नित्यवीप्सयोः” इति द्विवचनं शसि न भवति,
वीप्सायाः शसेबोक्तत्वादिति “सवस्य द्वेः, इत्यत्र भाष्यादौ स्थितम् । ( रेकस्यम् ) शस-
न्ताद् ब्राह्मणादित्वाद् ष्यन् । [ अन्ययानां भमात्रे ] इति टिरोपः । “एकैकः पितृसंयु-
क्तानि, इत्यत्र शसः प्रायश इत्यादिवद् अत्यन्तस्वाथिकत्वाद् वीप्साया अनभिधानाद् ,
द्विवचनम् । तथा च “सवस्य द्वेः» इत्यत्र भाष्यम् । “यत्र च तद्धितेनानुक्ता वीप्सा भवति
तन्न द्विवचनम् , वद्यथा एकेकरे ददाति, इति । इदमेव भाष्यमत्यन्तस्य स्वाधिकस्य शसो
मूलम् । यत्र द्विवचनं तत्र “प्कम्बेहू बीहिवत्?, इति बडु ब्रीहिवद्धावात्सुपो लक् । एकान्नवि-
दातिः । एकेन न विश्चतिरिति “तृतीया?” इति योगविभागात्समासः!। “एकादिश्चैकस्य
चादुक्" इत्येकशब्दात्परस्य ननः प्रकृतिभावः, एकस्य चादुगागमः । ईकस्या भावः एक-
स्वम् , एकस्याः क्षीरं एकक्षीरम् । ““एकतद्धिते च” इति तद्धिते उत्तरपदे च परे हस्वः सखी-
प्रत्ययस्य । “खिङ्धविरिष्टग्रहणं एकशब्दस्य हस्वत्वं प्रयोजयतिः इति वृत्तिः । ( एकैकं भो-
जयति ) “नित्यवीप्सयोः, इति द्विवं चने “एकं बहुचीदिवत्? इति बहुबीहिवद्धावात्सुपो
लुकि चित्रयुरित्यादिवत् पुनस्समासात्सुुत्पत्तिः । “न बहुनीहोः” इति सर्वनामसंजञानिषे-
धोऽस्य न भवति, तत्र बहुबीहाविति वतमाने पुनबेहुवरीहिग्रहणं सुख्यबहुबोहिपरिग्रहार्थमि-
ल्युक्तत्वात्, अयं चातिदेशिको गोणो बहुब्रीहिः । बडु ब्रीहिवद्धावाद् “द्केकामाहुति' जुहोति
इत्यत्र “च्ियाः पुंवद्” इत्युत्तरपदनिबन्धनः पुंवद्भावो भवति । ननु सत्यसति वा पुंवद्भावे
को विषः, यल्मादुभयथापि ब्रद्धिभेविष्यति । सत्यम्, अवग्रहे त्वस्ति विशेषः । ( एकदा )
““सरवेक इति दाप्रत्ययः । ८ एकपुरषः ) । “पूवं काल” इति समासः । पञज्चाग्राः, पूठेषु-
कामशलमी, इत्यादो “विरोषणं विशेष्येण?” इति समासे सिद्धे “दिक्सङ्ख्ये संज्ञायाम्” इति
पुनविधानात् संज्ञया अन्यत्र दिक्सङ्ख्योः विशेषणसमासाभावाद् एकदाब्द्स्य समासवचन-
म् । अत एव शकवीर इत्यत्र “पूवेकार” इत्यर्मात्परत्वात् “पूरवापरप्रथमः, इत्यनेन समासेन
भाव्यम् ; ततश्च वीरशब्दस्य प्रथमानिदि्टत्वादुपसजेनत्वात्पूवे निपातः स्यादिति चोखमपि
२५० धातुच्त्तो- [इण्
निराकृतम् । तस्य त्ववकाशो वीरपुरूषादिः । ( एतत् ) ““एतेस्तुट् च इत्यदिप्रत्ययस्तु-
डागमश्च । एष करीतीति, “त्यदादीनामः, इति विभक्तावत्वे “तदोरुससौ, इति सो तकारस्य
सत्वे तस्य च षत्वे सोः “एतत्तदोस्बुखोपो ऽकोरनन्समासे हकि?इति रोपः । अकोरिति व.
चनाद् एषकः करोतीति साकनचूकै सुखोपो न भवति । अननितिवचनाद् अनेषः करोतीत्यत्रा-
पि न सुलोपः । अत्र अनभूखमासे इति प्रतिषेधादेव तदन्तस्यापि ग्रह इति परमेष करोतीत्य-
त्रापि सुलोपः । त्यदाद्यत्वे “तदोस्सर्सावनन्त्ययोः” इति सत्वे च, त्यदादिप्राधान्ये तदन्ते-
पीष्येते; यदा त्वप्राधान्यं तदा न भवतः, अत्येतदेवदन्त इति । नपुंसके सोदका लक्षत्वादपि
न भवतः । अमो लका टलक्षत्वादपि नात्वम् । एषेत्यादौ विभक्तिनेरन्तयेण भवदप्यत्वं
“मस्त्रेषा” इत्या दिनिरद॑शात्त्विघातस्य टापो निमित्तं भवति । (एषका, एषिका) अकचपक्ष
“भस्न्रेषाजान्ञाद्रास्वानजनपूर्वाणामपि"” इति कात्पूेस्याकारस्य “्रत्ययस्थाद्” इति प्राक्च-
मित्वं पक्षे निषिध्यते । यद्यप्यत्र ननपूर्वाणामपीत्यपिश्ञब्देन केवखानामन्यपूर्वाणां चायं
निषेध उक्तः । वथाप्येषाद्वे समस्ते न प्रेजयत; यतस्समासार्थायां विभक्तौ न त्यदा-
धत्वम् , “अन्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो लग्बाधतेः इति । तेन समासाद्िमक्तावत्वे टापा
भाग्यम् । स चान्तवंतिन्या विभक्तया प्रत्ययलक्षणेन सुबन्तात्पर इति “प्रत्ययस्थात्? इती-
त्वस्यासुप इति निषेधादप्रसङ्गात् किं तन्निषेधेन । त्यदादिकाथं त्यच्छब्दवत् । एतत्परिमाण-
मस्य ( एतावान् , ) “यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुब्” इति परिमाणिनि वतुप् “आ सवैना्नः?१
इत्यात्वम् । “अत्वसन्तस्य, इत्यसम्बुद्धौ साबुपधादीर्धेत्वे नुमि दल्डयादिसंयोगान्तरोपौ ।
( अतः, अत्र ) “एतदो! इति प्राण्दिश्यीये;ऽशादेशः । अच्र एतद् इति योगविभागः, तत्र
८एतेसौ रथोः” इत्यनुच्त््या रेफथकाराद्योः प्रत्यययोः+यथासदह्थमेत इत इत्येतावादेशौ भवतः,
(एतहि इत्थमिति) तत्र हिं “अनद्यतने हिलन्यतरस्याम् इति सिद्धस्था दिर पसह्ुेयः।
अत्र भुङ्क्ष्व, अथोऽत्राधीष्व, इत्यादौ अन्वादेशेऽपि “एतदोश्” इति सामान्येनवाशादेशे
सिद्धे “एतदखतसोखतसौ चानुदात्तो", इति वचनं त्रतसोरनुदात्तत्वा्थ॑म् । ८ एनम् , एनौ,
एनान् , एनेन, एनयोः ) “द्वियीयाोस्वेनः” इतीदमेतदोरन्वादेशविषययोरे नादेशः । नपुंसकै-
कवचने त्वेनादितीष्यते । ८ एतः ) वणेः । “हसिषम्रिण्वामि? इति तन्प्रत्ययः ८ एनी )
“वर्णादनुदात्तात्तोपधातो न इत्यनुदात्तान्ततोपधवणेवा चित्वात् ख्यां डीप्, तकारस्य च
नः । ( इनः ) “इण्सी?” इत्यादिना नक् । ( दूरं, ) “दुरीणो लोपश्च, इति दुयुपपदे रक् ,
इणश्च रोपे, “ररि रोपे ““टृखोपे” इति दीः ( दविषः, दवीयान् , दवयति, ) “ल्थूखदूरः”
इत्यादिना णाविष्ठवदिति च यणादिपरस्य रोपो गुणश्च । दूरयत्यवनते विवस्वतः इति
प्रयोगस्तु चिन्त्यः ॥ ३९ ॥ |
इङ अध्ययने ॥ नित्यमधिपूवेः । ( अधीते, अधीयाते, अधीयते, अधीषे, अधीये, ।
अधीवहे, ) रिङ्त्यजादावियड, । 'रामादधीतसंदेशश इति भ्टिप्रयोगे पञ्चमी चिन्त्या,
“आख्यातोपयोगे”, इत्याख्यातुः प्रतिपादयितुरपादानत्वं \यस्मादुपयोग एव, उपयोगश्च
नियमपूर्वकं विद्याग्रहणम् , तच्च उपाध्यायादधीते इत्यादावेव सम्भवति 1 ( अधिजगे, अधिः
जगते, अधिजगिषे, अधिजगे, अधिजगिवदे, ) “गाङ् किटि” इति गादेशः । कादविनिय -
मादिट् । “भातो रोप इटि च इत्यारोपः । तस्य स्थानिवद्भावाद् द्विवचनम् । गाशब्दल्य
तु न स्थानिवत्त्वम् , “गाड छिटि"इति द्विखकारकनिरदैशाद खावस्थावयामेव तद्विवेचननिमि-
ताज्निमित्तत्वाभावात् । ८ अध्येता । अध्येष्यते । अधीताम् , अधीयाताम् , अधीष्व, अ-
ध्यय, अध्यावै) आटि गुणाययोरूपसर्गस्य यणादेशः । पूर्वं धातोरपसर्गेण योगेऽपि युणा्पू -
वैमन्तरङ्खत्वेन सवणेदीर्घो न भवति, "वार्णादाङ्गं बलीयः इति गुणस्य बलीयस्त्वात् । अथ वा
“प्रत्ययः» “णेरध्ययने वृत्तम्” इत्यादिनिदंशान्न भविष्यति । ( अध्यैत, अध्येयाताम् , )
अध्येयत ) क्षस्यादादेशः । ( अध्यैथाः, अध्येयि, अध्यैवहि, ) अजादौ परत्वादियकि
इङ | द्वितीयगणः । २५१
पश्वादादि ति यणादेशः । ज्ञापितं च “घुमास्था? इत्यत्र हल्प्रहणेन विप्रतिषेधे
प्राते “अविद्धवदन्र, इत्यसिद्धत्वं नेति । ( अधीयीत, अधीयाताम् , अधीयीथाः, अधीयी-
ध्वम् , अधीयीय, अधीयावहि, ) धातोरियङ्युपसगंण सवणैदीषेः । आलिषि ( अष्येषीष्ट,
अध्येषीयास्ताम्, अध्येषीष्ठाः, अध्येषीद्वपर्, ) इणः परत्वान्मूधेन्यः । (अध्येषीय,) घातो-
यगः, उपलगैस्य यण्। (अध्यगीष्ट, अध्यगोषाताम् , अध्यगीष्टाः, अध्यगीदवम् , अध्यगीषि)
“विभाषा लङ्लडोः इति पक्षे गाडादेशः। ^ गाङ्कुगादि्योन्णिन्ङित्?' इत्यन् णितः प्रत्ययस्य
छिनत्वातिदेशाद् “घुमास्था? इतीत्वम् । गाडमावे, ८ अध्ये, अध्यैषाताम् , अध्येष्ठाः,
अध्येदवम् , अध्येषि, अध्येष्वहि,) आरि वृद्धो उपसर्मस्य यणादेशः (अध्यगीष्यत, अध्य-
गीष्येताम् , भध्यग।ष्यन्त अध्यगीष्यथाः, अध्यगोष्यध्वम्, अध्यगीष्ये, अध्यगीष्यावहि)
पूवेवद्वाङषिककल्पः। गाडभावे (अध्यैष्यत) इत्यादयः । (अधिजिगांसते) “इङश्चःइति सनि
गमिरादेशः । “अज्क्चनगमां खनि" इति दीषेः। ““पूवेवत्सनः' इति तङ् । नायमादिष्टो गमिः
सनः प्रकृतिः एरथगात्मनेपदी इष्ट इति कथं “पू्वंवद्? इत्यतिदेशेन तडिति न अमितव्यम् ;
यश्मात्प्रत्ययविशेषोपादाने *"भधेधातुके” इतीयं परसक्षमीत्युक्तम् । तेनेडः सनि परे पश्चा-
इमिरादेश इतीडव सनः प्रकृतिः, सच प्रथगात्मनेपदी दष्टः स एव तङनिमित्तमिति तङसि द्धः ।
“गमेरिर् पररूमेपदेषु" इतीण्निषेधः । अयं च निषेध आत्मनेपदेन समानपदस्थस्येति कृति
चेडभवत्येव ८ अधिजिगमिषः चक्रे, अधिजिगमिषिता, अधिजिगमिषा, ) इति । ( अध्याप-
यति ) “क्रीडजीनांणोः इत्यात्वे पुक् । “बुधयुधः” इत्यादिना क्रियाफलस्य कर्वैगामितवेऽपि
परस्मेपदम् । (अध्यजीगपत् ) “गौ च संश्चङोः” इति सन्परे चङ्परे णौ गाडादेशविकल्पः ।
पुकि णो चङि हस्म द्वित्वे ऽभ्यासस्य सन्वदित्वे “दीर्घो रघोः इति दीर्घः, आदेश्चाभावे,
( अध्यापिपत् ) पूवेवदात्वतुकोश्चङि हस्वे णिरोपे “द्विवचनेऽचि” इति तस्य स्थानिवत्त्वाद्
““अजादेद्धितीयस्यः"इति पिज्ञब्दस्य द्विवचनम् । एवं सन्परेऽपि (अधिजिगापयिषति, अध्या-
पिपयिषति) सनस्सेदत्वात् न णिलोप इति गुणायौ । ( अध्याप्य ) इत्यत्र “विभाषाऽऽपः,
इत्यापः परस्य णेल्यंपि विधीयमानोऽयादेशलो न भवति । अस्यान्रूपस्य लाक्षणिकत्वात् ।
( अधीत्य ) सवणेदीरधस्य षत्वतुकोरसिद्धत्वाद् हस्वनिबन्धनस्तुक् । अधीतमनेन ( अधीती
याकरणे, ) व्याकरणमधीतवानित्यथेः । “इष्टादिभ्यश्च,” इति प्रथमासमर्थाद् अनेनेति
कन्थं इनिः । “क्तस्येन्विषयस्य करमण्युपसद्कथानम्,, इति कमणि सक्षमी । रात्रिरधीता
अहरधीतमित्यन्न कालाध्वनोः कमेबह्वाद्यधैमिति काले कर्मणि निष्ठा इति “कालाध्वनोः
इत्यत्र भाष्यम् । ( अधीयन् ) पारायणम् । अक्टेदोनाधीयान इत्यथैः । “इङ्धार्योः शात्रह्-
दधिणि इति कतरि शता । “न खोकाव्ययःः इत्यत्र तृच् इति प्रत्याहारग्रहणात् कमणि कयो-
गलक्षणा षष्टी न भवति। उगित्त्वात् च्ियाम् (भधीयती) (अधीयान) इत्यत्र रुट्स्थानिकस्य
शानचो ऽकरृच्ट्र विषयेणानेन शत्रा भिन्नविषयत्वान्न बाधः । (अध्यायः ) “इडश्चः? इत्यकर्तरि
कारके भावे च घन् । उपेत्यार्मादघीयतदत्युपाध्यायः, पूरवद्धज् । ( उपाध्याया, उपाध्या-
यी ) अत्र शिया क्तिनाऽस्य घनो न बाधः, [अपादाने चखिवाञुपसङ्कथानं तदन्ताच्च वा डीष् |]
इति वचनात् । पुंयोगङीषि तु “उपाध्यायमातुखाम्थां वा” इति पक्षे आनुगपि मवति,
(उपाध्यायी, उपाध्यायानी) इति अधीयते त्रेति (अत्यध्यायः) पुंसि संज्ञायां घम्बाधित्वा
““इयायन्यायः” इति घन् निपात्यते। (सोवाध्यायिकः) “प्रयोजनम्” इति २ब्। “न्वाभ्याभू'
इत्यच्, बृ्यभावश्च । के चिदत्र पेजागमा्ं द्वारादौ स्वाध्यायशब्दं पन्ति, तदनर्थकम् ।
यदत्र शोभनो ऽध्यायः स्वाध्याय इति व्युत्पत्तिस्तदा “नय्वाभ्याम्ः इत्येच्_ सिद्धः, अथ
स्वशब्देन समासः, तदापि द्वारारिषु स्वशब्दस्य पाठात् तदादेरपि तत्न ्रहणात् सोवग्रामि-
कादिवदेचर्सिद्धिः । कटश्चासावध्यापकश्च कठाध्यापङः, “पोटायुवति?” इत्यादिना समासः ।
आङ्तिप्रहणा जातिलिङ्गानां च न स्वेभाक् । सह्ृदाख्यातनि्राद्या गोत्र च चरणेरुसह ॥
२५२ धातुचवत्तो- [ इक्
८
इति चरणस्य जातित्वम् । चरणकाब्दश्च शाखाध्यायिषु रूढः । वराह्मणस्याध्यापको
(बाह्यणाध्यापकः)। ण्यन्ताद् ण्वुल् , याजकादित्वाद् अकेनापि षष्ठी ्मासः। “एतिस्तु” इति
क्यन्विधो नित्यमधिपूर्वत्वादस्थेतिग्रहणेन न ग्रहः। तथा च भाष्ये अध्येयं व्याकरणम्, इत्ति
यदन्तो निदिर्यते ॥ ३६ ॥
इक् स्मरणे ॥ अयमप्यधिपूर्वः। मातुरध्येति मातरमध्येति, “अधीगथै इति कमेणदशेष-
त्वेन षष्ठी । धातोः ककारो जतरेवेगिति विशेषणार्थः । ८ अधीतः, अधीयन्ति ) इत्यादि
सवैमिण्वत् । “इण्वदिकः इति वचनाद् “इणो यण्# “इणो गा लुडि» इत्यस्यापि भवति ।
आत्रेयस्त॒ यणसुक्त्वा के चित्तु “इणो गा लड, इत्यतिदेशकार्या(१)थेमेव, “इण्वदिकः
इत्यतिदे शमिच्छन्ति, तन्मते इयङि अधीयन्तीति पश्चान्तरमप्याह । “इणो यण्» इत्यत्र
न्यासे च पक्षदरयं दरितम् । “गकारोचारणं इडिकोनिचृत्तय्थम् । ये तु “इण्वदिकः” इति
सामान्येनातिदेश्मिच्छन्ति तेषामिङ एव निवृतत्यथम् । इकस्तु भवितव्यमेव यणा इति ।
मैत्रेयस्तु इयडमेवोदाडहत्य, केचित्त यणादेशमिच्छन्तिः इत्याह । हरदत्तस्तु इयडादेशं न
सहते । “इण्वदिकः” इत्युपादाय यदाह । 'यद्स्यैवायं प्रकरणस्य शेषः स्यात्, “इणिकोगा -
लडिः* इति सूत्रन्यासः कतेग्य इत्येवावक्ष्यत् । एतश्च खलु पथगिण्वदिक इत्याह, ततौ म.
न्याम सवेशाखस्य शेषोऽयम्" इति । एवं च 'ससोतयो राघवयोरधीवन्ः इति भद्िप्रथोग -
` शिन्त्यः। “गो गमिरबोधने” “सनि च, इत्यबोधने विधीयमानो गम्यादेशोऽस्यापि भवति,
यतस्तत्र बोधनराब्देना नुभवरूपं ज्ञानं गृह्यते, न च सुरतिरनुभवः, अत एव वृत्तौ अधिगम.
यति, अधिजिगमिषति, इति गम्यादेश् उदाहृतः ॥ ३७॥
वी गतिप्रजनका न्त्यसनखा दनेषु ॥ जनो जन्म,(२) प्रजनो जन्मन उपक्रमो गभ॑ग्रहणप् ।
८ वेति, वीतः, वियन्ति, वेषि, वेमि, वीवः, ) अजादावगुणवरद्धि विषये इयङ् । ८ विवाय, वि-
ञ्यतुः, विव्युः+ विवयिथ, विवेथ, विव्यथुः, विन्य, विवाय, विवय ) पिद्रचनेषु ब्रद्धिगुणायायां
स्थानिवत्वे वीरब्दस्य द्विवचनम् आययोरेव वा स्थानिवत्वे वेशब्दस्य वेशब्दस्य वा । अ-
पिद्रचनेषु इयङः स्था निवतत्वात् विशब्दस्य द्विवचने पुनरत्तरखण्डस्य प्रवतेमानमियङं बा-
धित्वा ऽनेकाचृत्वाद् यणादेशः । कटि गतौ इत्यत्रायमथैः प्रपञ्चितः । ( वैता । वेष्यति ।
वेत, वीरता, वियन्तु, वीहि ) देरपित्त्वात् छकिन््वान्न गुणः । ( वयानि, वयाव, ) इयडं वाधि- ¦
त्वा परस्वाद्गुणः । ( अवेत् , अवीताम् , अवियन् , अवेः, अवयम् , अवीव, ) अडागमा- ¦
त्प्रागपि व्वैमानं प्रञ्च्यनेकाचल्वमाश्रित्य अजादौ किति “एरनेकाचः” इति यणादेश इत्या-
त्रेयः। अन्ये तु परत्वादियङ्मेवाहुः। “असिद्धवदन्न ” इति “असिद्धत्वं विप्रतिषेधविषयेन+ इति
"“घुमास्था» इत्यत्र हर्ग्रहणेन ज्ञापितम् । ( वीयात् , वीयातां, वीयुः) आशिषि ( वीयात्,
वीयास्ताम् । अवैषीत् । भवेम्, अ "षीः, अवेषम् । विवीषति ) “इको अल” इति कि-
त्वान्न गुणः । ( वेवीयते, वेवेति, वेवयीति, वेवीतः, वेग्यति ) णिचि ( वाययति, अवीवयत् )+
प्रजना्ैत्वे तु “प्रजने वीयतेः, इति णौ विभाषया आत्वे पुकि, पुरो वातो गाः (प्रवापयति)
इति ॥ पुरोवातो गर्भ॑ ्राहयतीत्य्थैः। कमणि वीयते इत्यादि । (वीत्वा वीतः। वेत्रम् ।) “गुष्ट-
वी इत्यादिना तरप्रत्ययः ( वैत्रकीयम् ) “नडादीनां कुक्च, इति चातुरथिकर्छः, कुगाग-
मश्च । अत्र प्रश्िष्टनिदैशाद् &" इत्यपि धातुमाहुः,(३) ८ एति ईतः, इयन्ति । श्यात् , श्या
ताम् । रेषित् ) इत्यादिकिद्धयथेम् ॥ ३८ ॥
म (त
( १ ) अयिकारकायाथमिति बहुषु पुस्तकेषु पाठः ।
( २ ) जननं जन इति पाठो बहुषु पुस्तञषु ।
( ३ ) ई गतिष्यापतिप्रजनकान्त्यक्ननख।दन तु वर्तते शत्यं इत्याधेकं पुस्तकान्त ८ „
#
या| द्वितीयगणः । २५३
अ | प्राणे ॥ प्रापणमिह गतिः । ८ याति । प्रणियाति ) । “नेर्गद्” इति णत्वम् †
( यदत, यान्ति, यासि, यामि । ययौ, ययतुः, ययुः, ययाथ ययिथ, यय, ययो, यथिव, )
क्रादिनियमादिट् । थलि भारद्वाजनियमादिडिकल्पः । (याता । यास्यति । यातु, यातात् ,
यातां, यान्तु, याहि, यानि, ) लडश्शाकटायनस्येव+* इत्याकारान्ताद्छडः शाकटायनमतेन
` विधीयमानो जञस्भावो रोगे लङ्वद्भावेन न भवति, तत्राचुवतैमानेन ङिति इत्यनेनैव आका-
` रान्तात्परस्य र्डोऽन्यस्य ज्ञेरसम्भवाद् खङ्विषयत्तवे सिद्धे पुनरडग्रहणस्य सुख्यरङग्रहणा-
त्वात् । ( अयात् , अयाताम् , अयुः, अयान् , अयाः, अयातम् , अयाम् , ) “लङ्रशा-
कटायनस्येव इति वा च्चेजैरुभावः । ( यायात् , यायाताम् ) इत्यादि । यायुरित्यस्यानमि.
धानादप्रयोग इति केचिदित्यात्रेयः । आशिषि, ( यायात् , यायास्ता, यायासुः । अया-
सीत् , अयासीः, अयासिषम् , ) “यमरमनमाताम्* इति सगिटौ । ८ यान्ती । याती, )
शत्रन्तात् शीनद्योः परयोः “अच्छीनयोलुम्" इति नुम्विकल्पः । ( यियासति ) । “नित्यं
कौटिल्ये गतो? इति यङ्, ( यायेति, यायाति, यायीतः, यायति ) हाद इकति सार्वधातु-
के “ई हल्यघोः" इतीत्वम् । अजादौ “उनाभ्यस्तयोः, इत्याल्लोपः । (यापयति । अयीय-
पत् । यायावरः । ) “यश्च यङः इति यडन्ताद्मातेवेरच् । अत्रे चकारः .पुनवेरज्विधानाथै
इत्यकोटिस्येऽपि यडनुमीयते । एवं हि पुनविधानमुपपद्यते । अन्न वरच्यतो रोपे यकोपे चः
“अचः परस्मिन्पूवे विधोः, इत्यल्लोपस्य स्थानिवत्त्वम् *“न पदान्तः, इत्यादिना निषिध्यत
इति “अतो रोप इटि च” इत्याद्छोपो न भवेति । भं यातीति ( शुभंयाः ) । क्किप् ।
( छभंयौ ) । “नादिचि “दीर्घाजसि च” इति पूर्वसवणैदीधेनिषेधाद् 'श्ुद्धिरेचि" इति
बुद्धिः । ८ छभेयाः ) । शसादौ भसं्ञायाम् “भातो धातोः", इत्यार्छोपे ८ शुभंयः ) इत्या-
दि । नपुंसके तु हस्वत्वे (खमंयम्) इत्यादि। चतुथ्येकवचने तु “येः इति यकारे “सुपि च
इति दीघ तस्य च धात्वाकारत्वाद् “आतो धातोः” इत्याल्छोपे “हरो यमाम्” इति पूवै-
यकारस्य वा रोपे ञ्युभंय इति भवति ! न चाल्लोपस्थ स्थानिवत्वम् , पू्ेत्रासिद्धीयत्वात्,.
यलोपविधित्वाद्वा । यदा तु “हरो यमाम्” इति रोपो न भवति; तदा द्वियकारक उच्चार्यः ।
( छभ॑यिका ) । कप्रत्यये “केऽणः, इति हस्वे “प्रत्ययस्थाद्” इतीत्वम् । “उदीचामात -
हस्थाने यकपूर्वायाः? इति यकारककारपू व॑स्याकारस्थानिकस्याकारस्य विधीयमानः पाक्षिक
इतत्वनिषेधोऽत्र न भवति । यकपूर्वाया इति खीरिङ्धनिदंरेन खीप्रत्ययस्य, अतस्तत्र ग्रहणात् ।
(ययातिः ) । क्तिनि बाुरुकाद् द्विवचनमित्या्रेयः । “$ हल्यधोः” इतीत्वमपि बहुख्वच-
नादेव नेति तदभिप्रायः । यङ्लुगन्ताद्वा क्तिचि "संज्ञापूर्वको विधिरनित्यादइति "दीर्घोऽकितः?
इत्यभ्यासस्य दीधेत्वम् “ई हल्यघोः”? इत्यभ्यस्तेतत्वं च न भवति । ८ यात्रा, ) "'हुयामा.
दुवसिभसिभ्यख्चन्? इति त्रन् स्वभावात्ख्लीविषयः । नू, इति नैव सिद्धे त्रन्विधानं
डीन्निवरत्यथम् । ( ययुः ) । भ्यो द्वे चः इत्युप्रत्ययो द्वित्वं च किद्वद्धावादाल्लोपः । (सग.
। युः ) व्याधः, ( देवयुः ) धामिकः, ८ केवख्युः ) मानी, ( यहयुः ) ग्रहपतिः, ८ मित्रयुः )
मिश्रवत्खलः, कविश्च, ( मन्त्रयुः ) मन्त्री, ( अध्वयः, ) ऋत्विग्विशेषः । "गय्वादयश्चः,
इति ख्गादिषूपपदेषु ऊप्रस्यये निपात्यन्ते । अध्वरशब्दस्य अन्तरोपश्च । अध्व्यौर्मावकर्मणी
( आध्वयेवम् ) । उद्वाच्रादित्वादन् । ( यातुः ) । रक्षपर्यायः तुनि पारायणे व्युत्पादितः ।
( यामः ) । “अतिस्तु"” इत्यादिना मन् ॥ ३९ ॥
वा गतिगन्धनयोः ॥ (वाति) इत्यादि यातिवत् । (वाजयति) । “वो विधूनने ज़क्!इति
णौ जक् । विधूननं कम्पनम् ; अन्यन्न पुगेव, (वापयति) इति । ( निर्वाणः ) । भनिर्वाणोऽ-
, बाते", इति धात्वथेस्य अवाताधिकरणत्वे निष्ठानत्वं निपात्यते । वाते तु निर्वातो वातः,
निवातं वातेन इति नत्वं न भवति \ आच्युदात्तो वातशब्दो “हसिभरग॒ण्वाम्” इति तनि
| कव्य: । वातानां समूहो ( वात्या ) । “पाशादिभ्यो य इति यः । ( वाततूरः ) “वाता-
भध २र
२५४ ` धातुचृत्तो- [भा
त्समूहे च, इत्यूखच् । च शब्दादयं न सहत इत्यर्थोऽपि । ( बातवान् , वातूलः, ) सिऽमा-
दिषु "वातदन्तबेरललाटानामृड् च, इति पाठछ्छचि उड चागमः । “यस्य? इति लोपः ।
वातरोगी, ( वातकी ) “वातातिसाराभ्यां कुक्च, इति मत्वं इनिः, कुगागमश्च । वातस्य
- कमनं कोपनं वा वातिकं, तस्य निमित्तप्रकरणे [ वातपित्तरटेष्मभ्यरशमनकोपनयोरपस.
इख्यानम् ] इति उक् । ( वायुः ) “छ्रृपावाजीः, इत्युणि युगागमः । वायुदवताऽस्य (वाय-
` च्यम् ) । “वाय्वृतुपिद्धुषसों यत् इति यत् । ओगुणे “वान्तो यि" इत्यवादेशः । “ह्वावाम -
श्वः, इत्यत्र अकर्मकत्वात् अस्याग्रह इति न्यासे; तत्पाश्चादौ "वाता वान्ति दिशो दश' इति
माष्ये सकमेकघ्य दरश नादयुक्तम् । तथा च भट्टभास्करोऽपि “असन्खष्टो जायसे मातृवोः, इत्यत्र
- मातृवोः मातापितृभावं वान्त्योरिति सकमेकत्वमाह । एवं च “ह्वावामश्च, इत्यत्र “ह्वयतिना
सायुबन्धकेन साहचर्याद् अकमेकत्वाच्च वा गतिगन्धनयोः मा माने इत्येतयोरप्रहणम् , इति
हरदत्तेन अकमेकत्वस्य हेतोः कथनमन्यमताभिप्रायं द्रष्टव्यम् । शोषणे वायति । तन्तुसन्ताने
- चयतीति शपि गतम् ॥ ४० ॥
भा दीक्षौ । (भाति) इत्यादि यातिवत् । (उ्यतिभाते) । त्रिष्वपि वचनेषु समानं ख्पम् ,
कस्या दादेः । ( व्यतिभासे, व्यतिभे ) । इट एत्वे वृद्धिः । केचित्त “आतो खोप इटि च,?
इत्यत्रास्यापीयो ग्रहणमिति आछ्छोपमिच्छन्ति तन्न, तत्रार्धधातुकाधिकारादागमस्येवेटो ग्रह-
णमिति स्थितेः । आगमश्च इडाधेधातुकमभक्तत्वादाधेधातुकः । (भा) “डोऽन्यत्नापि इश्यते,
इति डः 1 (भाः ) “सम्प्चादि इत्यादिना क्किप् । भसंजायाम् “आतो धातोःइत्याद्छोषे
(म) इत्यादि । करकमदेः पुनस्क्तरक्तमामिः'ति प्रयोगः सान्तस्य माश्दाब्दस्य रुत्वे “भोभ-
गोः इति यत्वे “हक सवषाम्,” इति रोपे द्रष्टव्यः । ( प्रतिभा, प्रभा ) । “आतश्चोपसगेः,
` इत्यङ् ख्यां भावे । प्रतिभैव ( प्रातिभम् ) । प्रजञादित्वात्स्वाथंऽण् । ८ निभः ) स्तुल्यः ।
“आतश्चोपसर्गे? इति कतेरि कः । ( प्रानम् , प्रभापनम् ) । “न माभूपूकमिगमिः इत्या-
` दिना “ण्यन्तानां च भादीनायुपसद् ख्यानम्, इति च णत्वनिषेधः । अयं च निषेधः ““छत्य-
चः, इति प्राश्चस्येति खोरि प्रमाणि प्रभावयाणि इत्यत्र “आनि खोट” इति णत्वं भवत्येव ।
८ माचुः ) । “दाभाभ्यां नुः इति जुः ॥ ४९१ ॥
ष्णा शोचे ॥ ( खाति । सखो, साथ, सखिथ, सचिव । खाता । खास्यति। खातु,
खाहि, खानि । अचरात् , अस्राताम् , असुः, अद्याः । खरायात् , खायाताम् ) । आशिषि,
( खायात्., जेयात् , ) “वान्यस्य संयोगादेः” इत्येत्वविकल्पः । (अखरासीत् । सिष्णाखति ।
सास्लायते । सास्नाति स्नापयति, स्नपयति, प्रस्नापयति ) । ^“ग्लास्नावनुवमां चः» इत्य -
नुपखष्टस्य वा मित्त्वम् । “प्रतिष्णातम्,” इति सूत्रे षत्वम् । सूत्रादन्यत्र ८ प्रतिस्नातः ) ।
(निष्णातः, नदीष्णः) । “सुपि स्थः इत्यन्न “सुपि? इति योगविभागात्कः, निनदीभ्यां स्ना-
` तेः कौशले", इति षत्वम् । कोशरादन्यन्न ( निस्नातः, नदीस्नातः ) । सुस्नातं प्रच्छति
,८ सौस्नातिकः ) । [पृच्छतौ सुस्नातादिम्य उपसङ्ख्यानम् ] इति ठक् । ८ प्रस्नः ) “वजे
कविधानम्” इति कः । ( स्नानीयं >) चूणेम् । बाहुरुकात्करणेऽनीयर् । ८ स्नात्वाकालकः )
मयूरब्यंसकादित्वात्तपुरुषः । “समासेऽनजपूवे इति क्त्वो ल्यब्न भवति । अनन् इत्यस्य
पयुदासत्वाद् नज्सदशेनाञ्ययेन क्त्वान्तस्य समासे स विधिरिति । मयूरव्यंसकादिषु पाठा-
देव वात्र ल्यपो नेव प्रसङ्खः । ( ब्राह्णस्नापकः ) । ण्यन्ताण्ण्ु् । याजकादित्वात् षष्टीस-
मासः । स्नायतीति भौवादिकस्य ॥ ४२ ॥
श्रा पाके। इइ पाको विद्धित्तिरिति केयगादौ। (श्राति) इत्यादि स्नातिवत्। पाके घटादि.
पाठात् श्रपयति । अन्यत्र श्रापयति स्वेदयतीत्यथः । (तै) क्षोरं हविर्वा । ण्यन्तस्य चाण्य-
न्तस्य च क्ते “तं पाके” इति श्मावो निपातितः । क्षीरहविषोरन्यन्न ( श्राणा ) यवागूः,
-{ श्रिता ) यवागूरिति । “संयोगादेरातः” इति निष्ठानत्वम् । "भण्यन्तत्वे पाके इतिं ` वच-
॥
द्रा ] द्वितीयगणः । २५५.
+
नाद् यदा स्वैदनवचनो वा ण्यन्ताण्णिचि पाचनवचनो वा तदापि न शभावः । सर्वमेतत् श्रे
पाकं, इत्यत्र प्रपञ्चितम् ॥ ४३ ॥
द्रा कतसायां गतौ ॥ कत्सितगतिः पलायनं स्वापश्चेति स्वामी । तत्र प्रायो निपूर्वोऽयं
स्वापवचनः । ( द्राति, निद्राति, प्रणिद्राति, ) इत्यादि 'यातिवत्। ८ निद्रः, तन्द्राद्धः )
“सघहिगृहिपतिदयिनिद्रातन्द्रा, इति निपूर्वात्ततपूर्वाचवादच् । अस्मादेव निरदेशात्तदो द
कारस्य च नकारः । ८ निद्रः ) “आतश्चोपसगे,” इति कः । ( निद्रा ) । ल्ियाम् ""“आतश्चो-
पसग, इत्यङ् । ( तन्द्रा ) । “वने कविधानम् इति कप्रत्यवे दाप् । ( तन्दिः ) । “अच
इः» इतीप्रत्ययः, बाहुरुकात्कित्त्वादाछ्छोपः। ( तन्द्री ) । ““कृदिकारादक्तिन? इति वा ङीष् ।
सवेननात्र तदो दकारस्य नकारः, “निद्रातन्द्रा इति निपातनस्य सामान्यापेश्चत्वाद् दर्टञ्यः ।
( द्राणः, द्राणवान् ) “संयोगादेरातः" इति निष्ठानत्वम् । ( निद्रित ) इति निद्राशब्दात्
तारकादित्वादितचि । द्रायतीति स्वप्ने शपि ॥ ४४ ॥
ण्सां भक्षणे ॥ ( प्साति, प्रणिप्साति ) इत्यादि स्नातिवत् । द्रवणेन प्सानीयो ( द्रप्सः}
घनं कः । पृषोदरादित्वाद् द्रादेशः । ८ विच्चण्सा ) । “धन्नुश्चन्"” इत्यादिना कनिन् ॥ ४९॥
पा रक्षणे ॥ (पाति) इत्यादि यातिवत् । (पायते, अपासीत्. ) । त्वे सिचो लुकि च टुग्वि-
करणत्वान्नास्य ग्रहः । ८ पारयति ) ““पातेटैगवक्तव्यः इति णिचि लुगागमः ८ गोपालकः )
““नित्यं क्रीडाजीविकयोः» इति अकेन समासः । गोपारुकस्य खरी ( गोपाखिक्ा । ) [ गो-
पाख्किादीनां प्रतिषेधः ] इति पुंयोगरुक्षणस्य ीषोऽभावः। न पातीति ( नपात् ) नपे-
त्यथैः। “नन्नाण्णपाद्” इति निपातनात् नजः प्रकतिभावः क्रिपि तुक्च । शात्रन्त इतिवरत्तिः ।
तत्र हरदत्तः-“अपान्नपातम्?, इत्यादावनपुसक्रे नुमदशेनाद् “उभे वनस्पत्यादिषु” इत्यत्र
पातेः क्षिपि पाद् इत्यमिधानाच अपपाठोऽयमिति । (तनूनपाद् ) अभिः, इन्धनं विना .तनून्न
पातीति व्युत्पत्तिः । (अपोनप्त्रियम्। अपान्नप्त्रियम् । अपोनप्त्रोयम् । अयानज्नप्त्रीयम् । )
“अपोनप्त्रपान्नत्तृभ्यां घः? “छ चः, इत्यपोनपादपान्नपाच्छन्दाभ्यां घच्छौ । “सास्य देव-
ता? इत्यर्मिन्विषये प्रत्ययसन्नियोगेन आपोनप्त्रपां नत्तृ भावश्च । उमे अपि देवतानामनो ¢
( पतिः ) । “पातेडेतिः “पतिरुषमास एवः, इति षिषंज्ञानियमाव्. पत्येत्यत्र “अडो ना-
सियाम्” इति नादेशो न भवति । (पत्ये) इत्यादौ डिद्रचने “घेति” इति गुणश्च न मव-.
ति। ( पत्युः, ) डसिङ्सोरकारस्य “ख्यत्यात्परस्य इत्युकारे यणादेशः । खूयात्येति
खिशब्दखीरब्दयोः कृतयणोनिर्द॑शः। तथा पत्यावित्यत्र “अच घेः» इत्यत्वं न भवति । डरो-
कारस्तु “भौतः, इति भवति । समासे तु धिषंज्ञायां वनस्पतिनेत्यादो नामावादीनि धिका.
याणि भवन्ति । “पारस्करप्रश्तीनि चः इति सुट् । ८ बृहस्पतिः ) । “तदृज्रहतोः करपत्यो -
श्नोरदेवतयोः सुट् तरोपश्च” इति सुटतलोपौ । ( वाचसूपतिः, दिवस्पतिः ) । एतावपि पार -
स्करप्रश्ती । -बृहस्पतेरपत्यादिः ८ बाहैस्पत्यम् ) । “दित्यदित्या दित्यपत्युत्तरपदाण्ण्यः'›
इति प्राग्दीग्यतीयेष्वरथषु ण्यः । वनस्पतीनां समूहो ( वानस्पत्यम् ) इत्यत्र “अचित्तहस्ति-
घेनोष्ट् इत्यचित्तरक्चणं प्रार्दीन्यतीयं परमपि ठकं [ ण्यादयोऽथेविशेषणलक्षणाद्पवादा -
तपूैविग्रतिषेधेन.] इति, बाधित्वा ण्य एव भवति । अथेविशेषरक्षणादित्यभिधानाद् , उ.
हटरपतिनाम पत्रम् ( ओष्टरूपतम् ) इत्यत्र “तस्येदम्” इत्यथैसामान्ये विधीयमानं ^पत्राध्य-
युंपरिषदश्च", इत्यन् परत्वाण्ण्यं बाधते । पत्रं वाहनमुच्यते, अश्वपतेरपत्यादि ( आश्वपतम् )
“'अश्वपत्यादिमभ्यश्चः"इति ण्यापवादोऽण प्राग्दीव्यतीयः। एवं घनपत्यादयो गणपिता उदाहार्याः +`
[ वारूतोष्पति्दैवतास्य ( वास्तोष्पत्यं, वास्तोष्पतीयम् ) । “यावा प्रथिवीञ्युनासीर इत्यादिना
यच्छौ । अत्रैव निपातनात् षष्ट्या अलुकषत्वे । गृहपतिना संयुक्तोऽग्निः (गाहैपत्यः) । “गृहप-
तिना संयुक्ते ज्यः इति संज्ञायां ज्यः, निदेशादेव तृतीया समथेविभक्तिः। गृहपतेः भावः कमेवा
(गाहेपत्यम् ) । “पत्यन्तपुरोहिता दिभ्यो यक्,इति यद् । अधिपतिगणपत्योस्तु ब्राह्म णादि-
क्षी
-२५द च धातुच्रत्तो- [रा
-त्वात् ष्यञ् । ( अधिपत्यं, गणपत्यम् ) । यक्ष्यजोरूस्वरे विशेषः । स्वपतो साधु ८ स्वाप
` तेयम् ) । “पत्यतिथि? इत्यादिना ढञ् । कौमुदगन्ध्यायाः पतिः ८ कोमुदगन्धीपतिः ) ।
` ““घ्यडस्सम्प्रसारणम्? इति सम्प्रसारणे परपूेत्वे च “हलः, इति दीधः । दुहितुः पतिः
-( दुदहित्पतिः ) । “विभाषा स्वङ्पत्योः"” इति विद्यायोनिसम्बन्धवाचिनः पूेपदस्य षष्व्या
विभाषा अदुक् । ( अहपंतिः ) । [ अहरादीनां पत्यादिषूषसह्ुमधानम् ] इति रेफस्य वा
रेफो विसजेनीयापवादः । विसजैनीयपक्षे “कुप्वोः,” इति पक्षे उपध्मानीयोऽपि । उभयत्रा-
प्यादिश्चब्दः प्रकारे इति हरदत्तः । जाया च पतिश्च ( जायापती, दम्पती, जम्पती, ) राज-
दन्तादित्वाद् घ्यन्तस्यापि परनिपातः । जायाशब्दस्य वा दृम्मावजम्भावौ च भवतः । वा-
- सवदत्तायां 'सखेदमेवः इति केवरस्य खीवचनस्य दंशब्दस्य प्रयोगश्चिन्त्यः। ब्रह्मा
च प्रजापतिश्च ( ब्रह्मप्रजापती ) “न दधिपयआदीनि" इति । समाहारदरन्द्रनिषे-
धात् इतरेतर एव द्वन्द्वः, ( पत्नी ) “पत्युनां यत्तसंयोगे” इति डोप । ईकारस्य च नकारः ।
यद्धसंयोगादन्यत्र पतिरियं ब्राह्मणी ग्रामस्येति । वृषरुस्य पत्नीत्याद्योपचाचिः प्रयोगः ।
जृद्धपतिः बृद्धपत्नी तत्पुरुषो बहुव्रीहिर्वा । “विभाषा सपूर्वस्य इति विद्यमान पू्ेपदस्य
पत्यन्तस्य प्रातिपदिकस्य वा डीबनकारौ । अत्रानुवतेमानसुषसजेनग्रहणं पत्यन्तप्रातिष-
दिकविशेषणमिति बह्बीहावपि डीपूनकारौ भवतः । खमानः पतिरस्याः सपत्नी । “नित्यं
सपरन्यादिषु” इति नित्यं डीव्नकासो अस्मादेव निद॑शात्समानस्य सभावः । आदिशब्देन
गणपतितिका दिपूवैपदादपि । सपत्न्या अपत्यं (सापत्नः) । “शिवादिभ्योऽण् इत्यण । सप-
ट्न्या भावः कमे वा सापत्न्यं, लिङ्विशिष्टपरिभाषया “पत्यन्त", इति यक् । “भस्यादे त-
द्धितेः इति पुंवद्धावरूतु न भवति, सपत्नी शब्दस्थाभा षितपुंस्कत्वात् । सपत्नीव (सपत्नः)
“उयन् सपत्ने, इत्यनुवादादिवाथेऽकारः । ( पतिवत्नी ) “अन्तैत्पतिवतोक् इति जी-
चपत्यां ङीब् जुगागमश्च, तत्सन्नियोगेन मतुपो वत्वं च । अन्यत्र (पतिमान् पतिमती) इवि।
( पितापितरौ ),“नप्तृनष्ट५-इत्यादिना ठृचि इत्वं गुणाभावश्च निपात्यते । “अश्न” इति
सर्वनामस्थानदीर्घोऽस्य न भवति, वृन्नन्तानां नप्त्रादीनां पुनरूपादानस्य सं्ताशब्डानामो-
णा दिकानामेषामेवेति नियमाथेत्वात्। सो “करदुश्चनः, इत्यन नान्तत्वात् “सवनाम-
स्थाने” इति दीधः । माता च पिता च ८ पितरौ ) “पिता मान्न” इति पितुवां शेषः, अ-
न्यथा ( मातापितरौ ) । “भानङ् उतो दरन्द्रे* इति विधायोनिसम्बन्धवाचिनो दन्दरपूव-
पदस्य आनडादेश्चः 1 अयमनृकारान्ते पुत्रशब्देऽपि भवतीति बृत्तिः, (पितापुत्रौ) इति,"मातर-
पितराबुदीचाम् इत्यनङ्खिपातनान् (मातरपितरौ) इत्यपि भवति । पितरो देवताऽस्य ( पि-
यम् ) “वाय्ब्रतुपिद्धषसो यत्” इति यत्। रीङ् त» इति ऋदन्तस्याङ्गस्य कत्सावेधातुका-
दन्यस्मिन् यकारादौ च्वौ च रीड , “यस्येति च” इतीकारलोपः । (पिकृ्यः, पितामहः) ।
““पित्ज्यमातुख्मातामह पितामहा” इति पितृश्रातरि व्यन्प्रत्ययः , पितुः पितरि मातरि च
डामहच् प्रत्ययः । “मातरि पिच्च” इति वा गोरादििपाखाद्वा ङीष् , ( पितामही ) पितुरागतं
( पित्र्य, पैतृकम् ) “पितुर्यच्च” इति “तत आगतः” इति विषये यद्ठनो । .“इसुसुक्तान्ता-
त्क इत्युगन्तत्वात् उल्य कादेशः ॥ ४६॥
रा दाने ॥ (राति) इत्यादि । ( रातिः) मित्रम् । संक्तायां क्तिच् । ( राः, रायौ ) “रा-
तेडः" इति डेः । “चिरव्ययम्” इतिनियमाद् “छ्ृन्मेजन्त'' इति नान्ययत्वम् । “रायो
इलि इति हरादो विभक्तावात्वम् । अजादौ विभक्तावायादेशः । इदमात्वं तदन्तेऽपीष्यते,
(सुरा अतिरा) इति। (अतिरि) ब्राह्यणङ्कलमित्यत्र सोटैका लक्षत्वाद्।हरादिविभक्तिपरत्वा-
मावान्नात्वम् । अन्यत्र तु भवत्येव अतिराभ्यामित्यादि । “सम्बुद्धो च इति गुणस्तु विक-
ल्येन भवतीति त्रपताबुपपादितम् । अजादौ “इकोऽचि"” इति नुम् , (अतिरिणी ) इत्यादि ।
नतृतीयादावजादो “तृतीयादिषु भाषितपुंस्कं पुवद्” इति परे पुंवद्धावाद् नुमभावो नाश-
॥ न (2
ला] द्वितीयगखणः । रै २५७.
ङ्यः, इगन्तस्याङ्गस्य भाषितपुस्कत्वाभावाद् पंवद्धावल्य नेव प्रसङ्ग इति । आमि त
[जुमचिरतृज्वद्धावेभ्यो नुट् पूरवविप्रतिषेधेन ] इति नुव्यात्मे च (अतिराणाम्) इति भवति ।
८ राका >) “कदाधाराचिकलिभ्यः कन्" इति कन् । (रात्रिः ) ““राशादिभ्यां ।त्रिप्” इति
त्रिष् । ८ रात्री ) कृदिकारत्वान् डीष् । “रात्रेश्चाजसौ, इति संजाछन्दसोडीभ्विधानमाय-
दात्ताथैम् । ( अहोरात्रः, अहोरात्रौ ) हन्द्रौ । [ भह्लो रविधौ रूपरात्रिरथन्तरेषूपसङख्या-
नम् ]। इति रः । ८ सवेरात्रः ) । ““पूवेकारेकः" इति समासः । रात्रेः पूर्वभागः ( पूवे-
रात्रः) । “पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनेकाधिकरणे” इति तत्पुरुषः । ८ सङ्ख्यातराच्रः, पुण्य-
रात्रः ) । विशेषणसमासौ । ( अतिराच्नः ) । प्रादिखमासः । ८ द्विरात्रः ) द्विगुः । ^अह-
स्सरवेकदेशसङ्ख्यातयुण्याच्च रात्रः” इत्यहरादेरव्ययात् सङख्यायाश्च परस्य रात्रिशब्दस्या -
चसमासान्तस्तत्पुरुषे । अहग्रहणं तु दन्द्राथैम् । "कतिपयरात्रम् इति सुराखिप्रियोगे कतिप-
यशब्दस्यासङ्ख्यात्वात् समा सान्तश्िन्त्यः । उक्तं हि ““वट्कतिकतिपयचतुरां थुक? इत्यत्र
वृत्तावस्यासडख्यात्वम् । “रात्राहाहाः पुंसि", इति कतसमासान्तस्य रात्रशब्दस्य पुंस्त्व
म् । इदं पुस्त्वमसङ्ख्यादेरित्यमरसिहः, यथाह ^रात्रादेः प्रागसङ्ख्यकाद् इति । ब्र्ति-
कारजश्ाक्यसुनिप्रश्तयस्तु पुँस्त्वमेवाहुः । रात्रयामटति ( रात्रिमटः(१) ) “रात्रेः कति वि-
` भाषा? इति वा मुमागमः । ( रात्रिंदिवम् ) अचतुरादिनाचि मान्तत्वं निपात्यते । ( द्वेरा-
त्रिकः, द्विरात्रीणः ) “रात्रयहस्संवत्सराच्च'' इति अधीष्टादिषु ठन्खो । रायतीति शपि ॥४७
खा आदाने॥ (खाति) इत्यादि। ८ विलखाख्यति विलापयति घृतम् ) “लीरोवँग्काव-
न्यतरख्यां स्नेहविपातने इति पक्षे लगागमः। स्नेहविपातनादन्यत्र पुगेव । कृपामादत्त इतिः
(कृपाः) । मितद्रवादित्वाइडरित्यात्रेयः । (व्याः) । “आतश्चोपसर्गे इति कः । बहूनर्थान्
लातीति ( बहुलम् ) । “आतोऽनुपसें क” इति कः । ( बाहुखुकम् ) । मनोतादित्वादू भा-
वक्मणोंन् । अतिरायेन बहुरो ( बंहिष्ठः, बंहीयान् ) । बहुरस्य भावकमणी ( बंहिमा ) ।
प्रथ्वादित्वादिमनिच् । “प्रियस्थिर'? इत्यादिना इष्ठेमेयस्सु बहु लस्य बंह्यादेख्ः 1 बहुरमा-
चष्टे (वबंहयति) । णाविष्ठवद् इति बंद्यादेशः । रातिराती द्वावपि दानार्थाविति चान्द्रः ॥४८॥
दाप् ्वने ॥ ( दाति ) इत्यादि पूर्ववत् । पकारो घुसञ्ज्ञायामादाविति निषेधाथेः )
तेन ८ प्रणिदाति प्रनिदाति ) इत्यन्न “शेषे विभाषा? इति णत्वविकल्पो भवति । तथा
( दायते, अदासीत् , व्यत्यदास्त, दातम् , दिदाति ) इत्यादो यथासङ्ख्यम् “घुमास्था,
इ तीत्वम् , “गातिस्था? इति सिचो लुक्, “स्थाघ्वोरिच्च, इति प्रङ्तेरित्वं सिचश्च कित्त्वं,
“ोदद्धोः,१ इति दद्धावः, “सनिमीमा? इतीरभावो न भवत्ति । ( दावम् ) “दाम्नी? इत्या-
दिना करणे ष्टन् । रक्षणे दयते, शोधने दायतीति शपि गतम् ॥ ४९॥
ख्या प्रकथने ॥ ( ख्याति ) इत्यादि यातिवत् । लुडि “अस्यतिवक्ति” इत्यङि ८ अ.
स्यद् ) इति भवति । तिपा निदंशा्यङ्लकि अङभावात् सिचि (अचाख्यासीद् ) इति भव-
ति । अस्यापि चश्षिडादेशवत् कूलादित्वं द्रव्यम् । इदमाधधातुकविषयमिति आत्रेयादयः ।
अन्ये तु सामान्येन मन्यन्ते। (सखा) । “समाने ख्यस्य चोदात्त इति समानशब्दउपपदे इन्
प्रत्ययः, समानस्य सभावः, उदात्तश्च । चशब्दाद्धातोयेलोपः, प्रत्ययस्य इडित्त्वं च । ५अनङ्,
सोः” इत्यसम्बदधौ सौ अनडादेशो डिन्त्वादन्त्यस्य । सम्बुद्धौ तु “स्वस्य गुणः", इति गु-
णः । अन्यत्र सवेनामस्थाने “सख्युरसम्बुद्धो इति णिद्वद्धावाद् बृद्धावायादेशः । ( सखा -
यो ) इत्यादि । सखीन् इत्यादि पतिशब्दवत् । धिसंञाऽसलीति पयदासान्न भवति । चखि-
यां ( सखी ) । “सख्यशिश्वीति भाषायाम् इति निपातनाद् डीष् । ( सख्या ) इत्यत्र
“सख्यत्यात्परस्यः” इत्युत्वात्परत्वाद् नित्यत्वाच्च ङसिङ्सोर् “आण्नद्याः” इत्याटि कृतेऽका-
( १) रात्ट इत्याधेक पुस्तकान्तरे ॥
॥॥
॥
|
२५८ ` धातुचृत्ता-- [प्रा
रस्य खीशब्दानन्तरत्वाभावाद् उत्वं न भवति । (परमषखः) । “राजाहर्सखिभ्यष्टच्"” इति
टच । बहुव्रीहो तु (बहुसखा, बहुसखायो) इति । “बहुवीहौ सङ्ख्येये, इति उज् न भवति,
अनङ्णिद्भद्धावो “अङ्गाधिकारे तस्य तदुत्तरपदस्य(१) च” इति सख्यन्तस्या पि मवतः । अस-
-खीति परुदासः केवलस्थेवेति तदन्तस्य धिसंज्ञायां बहुसखिनेत्यादौ नोभावादि भवति ।
८ सुसखा, अतिसखा, किंसखा, असखा ) इत्यत्र “न पूजनात्” “किमः क्षेपे” “नजस्वत्पु-
-रषात् इति समासान्ताभावः । लिङ्कविरि्टपरिभाषया सखीशब्दान्तादस्मिन् समासान्ते
छते चाक्रुते च न विशेषः, यतः कृतेऽपि “भस्याढे तद्धिते” इति पुंवद्धावे रितत्वान्डीपि ( पर-
-मसखी ) इत्येव रूपम् । सण्युभांवकमेणी ( सख्यम् ) । ““सबख्युयेः इति यः। लिङ्गविश्शि-
शात्प्रत्ययेऽपीदमेव रूपम् , यतः पूरववत्पुवद्धावेन भाग्यम् । सम्पूर्वस्य सख्युः प्रयोगो नेति
“समि ख्यः” इत्यत्र न्यासादाबुक्तम् ॥ १० ॥
प्रा पूरणे ॥ ८ प्राति ) इत्यादि । ( प्राणः, प्राणवान् ) । “संयोगादेरात, इति निष्ठान.
-त्वम् । < प्रायः ) । "“इयाद्वयधः” इति णः ॥ ९१ ॥
मा माने ॥ मानमिहान्तभा(२)वः। अत्रायमकमैकः । उक्तं च “्वावामश्च,, इत्यन्रेन्दु-
(३)हरदत्तन्यासकारादिभिः, .अकमेकत्वादस्याग्रहणम्'इति । तेन हि “आतोनुपसगं कइति
कं बाधित्वा क्मण्युपपदेऽण्विधीयते । ( मुखमुपमाति, अग्निमनुमाति, गृहं निमति, भवान्
` ग्रमाति, तण्डुलान् परिमाति ) इत्यादौ सकमेकत्वसुपसर्गवशेनार्थान्तरवृत्या । न चेवं सक-
मेकादस्मादणथेम् “ह्वावामश्च? इत्यत्र ग्रहणं स्यादिति वाच्यपर् , यतस्तत्र “आतोऽनुपसग
क इत्यस्यापवादस्याप्रसङ्गात् सामान्यः कर्मण्यण् सिद्धः । ८ माति ) इत्यादि यातिवत् ।
. मीयते, मेमीयते ) “घुमास्था?” इतीत्वम् । ( मित्सति ) । “सनिमीमा"” इतीरुभावे “अन्न
लोपोऽभ्यासस्य» इत्यभ्यासस्य रोपः । “सस्याधधातुके” इति तत्वम् । (मितम् ) ““दय-
तिस्यतिमा? इतीत्वम् । सवेष्वेषु माग्रहणेषु मामेडमाङ्ग्रहणम् ; "गामादाग्रहणेष्वविरोषः
इति वचनात् । “नेगेद्” आदिसूत्रे तु नास्य ग्रहणम् । तथा च तत्र वृत्तिः, "मा इति माङ्मे-
डोग्र हणम्" इति । उक्तं वेतत्सर्वेमिदमिन्दुसीरदेवन्यासकारहरदत्तादिभिरपि । तेन ( प्रनि-
माति, प्रणिमाति ) इत्यन्न “शेषे विभाषा कखादावषान्त उपदेशे," इति णत्वविकल्पो भव.
ति । चान्द्रास्तु णत्वविधावपि त्रयाणां ्रहणमिच्छन्तीति वर्धमानः। स्वामिकाकश््यपौ त॒
माग्रहणेष्वल्ुग्विकरणस्य ग्रहणं णत्ववज्येमिति । उभयमिदं इत्यादिमहाप्रन्थविरोधादुपे-
क्ष्यम् । मातीति ( मायः ) । “इ्याव्यधः, इति णे युक् । ( माया ) । ख्यां टाप् । ( मा-
यावी )। “अस्मायामेधास्रजो विनिः” । ( मायी, मायिकः ) । ब्रीद्यादित्वादिनिटनौ ।
प्रमातीति ८ प्रमः ) । “आतश्वोपसगे” इति कः । ८ प्रमा ) । “आतश्चोपसर्गे” इति लिया.
-मड् । (प्रमितिः) इति बाहुर्कात् क्तिन् । मयत इति प्रणिदाने शपि गतम् ॥ ९२ ॥
वच परिभाषणे ॥ अन्न पुरुषकारे “अस्यतिवक्ति” इत्यत्र चत्त परिभाषणे पव्यते; तदपि
परेरनधिकाराथेत्वाद् भाषणमेवाथं इति । एतच्च छचिदृढत्तायेवं पाठद्शनादुक्तम्। (वक्ति,
-वक्तः, वक्षि, वक्थः, वक्थ, वच्मि, वच्वः, वच्मः ) । वचन्तीत्यस्या प्रयोगोऽनभिधानादिति
स्वामिसम्मताकारौ । तथा च मोजः । "न वचन्ति प्रयुञ्जते इति । आत्रेयल्तु एकवचना-
-न्युदाहृत्य अन्यत्रानमिधानमित्येके । क्षिमात्रएवानभिधानमिति केचित् इति । ( उवाच,
( १ ) तदन्तस्य इति पाठो बहुषु पुस्तकेषु वतेते ।
(२) हान्तभाव इति पाठान्तरम् ।
( ३ ) त्रेन्द्रेति पुस्तकान्तरे ।
( ४ ) मितः, मितवान् इति बहुषु पुस्तकेषु ।
विद द्वितीयगणः । ~ 2५९
ऊचतुः, ऊचुः, उवक्थ, उवचिथ, उच, उवाच, उवच, ऊचिव, ) थलि भारद्राजनियमादिडवि-
कल्पः । ८ वक्ता । वक्ष्यति । वनु, वक्तात् , वर्ता, वचन्तु, वग्धि ) । देधित्मे कुत्क्नरत्पे ।
८ वबानि । अवग् , अवग् , अवक्ताम् , अवचन् , अवक् ,. अवचम् । वच्यात्, वच्यार्ता,
वच्युः, वच्याः, वच्यां, वच्याव ) । आ रिषि. ८ उच्यात्, उच्थास्तां, ) कित्वात्. “वचि-
स्वपि” इति सम्प्रसारणम् । ( अवोचत् , अवोचताम् , अवोचन् ) । ५अस्यतिवक्ति' इत्य-
डि “वच उम्” इत्युम् ५3 (उक्थम् ) । यज्ञायजियात्परं साम । “पातृतुदिवचि इति थक् ।
उक्थमधीते वेद् वा (आक्िथकः) । “क्रतुक्थादि” इति ठक् , अयं च प्रत्ययो न सामवचना-
दिष्यते, किन्तु तद्छक्षणोक्रिथक्यनाभ्नि वर्तमानादिति वृत्त्यादौ स्थितम् । ८ वक्त्रम् ) ।
“गृष्टविपचिवचि? इति त्रः । इन्दुवक्त्रो नाम देशः, ( रेन्दुवकत्रकः ) । “कच्छाग्निवकत्र-
गर्तोत्तरपदात्” इति शेषिको बुन् । शेषमपि ब्रूजादेशवत्। पारायणिक्रैरय॑धातुनापाटीत्ये-
-त्ावतानाषेता नाशङ्कवा, “अस्यतिवक्ति" इत्यत्र इत्यादो, “वच परिभाषणे ब्रूनादेशो वा"
इत्युक्तत्वात् । तथा वच्यादिसूत्रे न्यासपदमञ्जर्योश्च अस्यास्तित्वं स्पष्टम् । किञ्चान्तिपर-
स्यास्य प्रयोगं प्रतिषेधन्तो ५५०८. । अयमाश्टषीयश्च । इणप्रश्टतयोऽ-
-जुदात्ताः परस्मेपदिनः । इङ् त्व् |
(६ विद् ज्ञाने 1 ~ ^ 4 = “~~ । ( वेत्ति, वित्तः, विदन्ति, वेत्सि,
वित्थः, वित्थ, वेद्धि, । विद्धः । विद्यः, वेद, विदतुः, विदुः, वेत्थ, षिदथुः, विद्, वेद, विद्ध,
विद्य) “विदो लटो वा” इति र्टः परस्मैपदानां पक्षे णखादयः। ( विवेद, विविदतुः, विवेदिथ,
विवेद, विविदिव । विदांचकार, ) “उषविद” इत्याम्प्रत्ययो वा । विदेत्थकारस्य विवक्षित-
स्वान्न खघृपधगुणः । ( वेदिता । वेदिष्यति । वेत्त, वित्तात्, वित्ता, विद्धि, वेदानि । विदाङ्क-
रोत्, विदाङ्कखतात् , विदाङ्कवन्तु, विदाङ्कर, विदाङ्करवाणि,) “विदाङ्कवैन्त्वित्यन्यतरस्याम्”
इति रोव्याम्यगुणत्वम्, कोटो लक्, रोदपरकरोतेरुप्रयोगश्च पक्षे निपात्यते । कवेन्त्विति
बहुवचनमितिकरणान्न विवक्ष्यते । ( अवेत , अवित्ताम् , अविदुः, अवेत्, अबेः, अवित्तम् ,
अवेदम् , अविद्र, ) हल्ङ्यादिना तिस्योर्पः। सिपि “दश्च, इति दकारस्य वा रुत्वम् ।
“सिजम्यस्तविदिभ्यश्च", इति श्चेजेस् । ८ विद्यात्, विद्यातां, विद्युः, विद्याः, विचयाम् ) ।
आशिषि ( विधात्, विद्यास्ताम् ) इत्यादि ( अवेदीत् , अवेदिष्टाम् , अवेदौः, अवेदिषम् )।
“नेटि इति हलन्तलक्चणाया बद्धे निषेधः । ८ संवित्ते, संविदाते, संविदते, संविद्रते, संवित्से,
संविदे, ) “समो गच्छि” इत्यकमेकात्तङ । “वेत्तेविभाषा” इति क्चादेशस्यातो वा रुडा-
गमः । ( संविविदे, संविविदिषे, संविविदे, संविविदिवहे । संविदाञ्क्रे । संवेदिता । सवेदि-
तासे । संवेदिष्यते । संवित्ता, संबिदातां, संविदतां, संविद्रतां, संवित्स्व, संवेदे । समवित्त,
समविदातां, समविदत, समविद्रत, समवित्थाः, समविदि । संविदीत, संविदौीयाताम् ) ।
आशिषि ( सवेदिषीष्ट, संवेदिषीयास्ताम् ) । रघूपधगुणः । “लिङ्सिचोः” इति कित्त्वम-
ज्ञलादित्वान्न भवति । ( समवेदिष्ट, समबेदिषातां, ) पूवेवदकित्त्वम् । ८ विविदिषति,
विदित्वा )। “र्दविद्" इति क्त्वासनोः कित्त्वम् । ८ बेविध्यते । वेषेत्ति, बेविदीति ।
दैवेवित्ते, संवेविदाते, सवेविदते ) । “समो गण्टच्छि” इति तङ । प्र्ृतिग्रहणेन स्ट् तुन
भवति, वेत्तेरिति तिपा निदंशात् । ८ वेदयति । अवीविदत् । विदन् , विद्धान् ) । “विदेश्श-
तुवैसुः" इति शतुर्वा वसुरादेशः । संयोगान्तरोपे “वसुखंसु,” इति दत्वं नकारस्य न भवति,
तन्र स इत्यनुवतनादिल्युक्तम् । विदन्नेव ( वेदनः ) । “प्र्तादिम्यश्च,, इति स्वाथऽण् ।
-विद्वांसोऽस्यां सन्तीति ( विदुष्मती ) परिषत् । “तसो मत्वं» इति मतुपोऽपि मत्वथैत्वा-
तस्मिन् परे सान्तत्वेन भत्वात् वसोसूसम्प्रसारणपरपूवेत्वयोः षत्वम् । विद्रांसमाचष्टे इति
णौ णाविष्ठवदिति टिलोपे ( विद्वयति ) इति दोगाः । तदयुक्तम् , “इ्टवद्धावादेव थत्वे नि-
्यत्वातपूर्वं प्रसारणे पश्चादिरोपे ८ विद्यति ) इति भाव्यमिति । टिरोपस्तु शब्दान्तर -
२६० धातुव्त्तो- [ अश
प्राप्त्या ऽनित्यः । ( विदितः ) । वेदयतीति ८ बेदयः ) । “अनुपसर्गा्िप'” इत्यादिना ण्य-
न्ताच्छप्रत्यये शपि गुणायौ । ८ शाख्रवित्, प्रवित्.) । “सत्सुद्टिषः इत्यादिना क्विप् ।
( विदुरः ) । “विदिभिदिच््छ्दिः कर इति कतैरि रच् । वेदनशीखो ( विन्दुः ) । ““वि-
न्ुरिच्छुः” इत्युप्रत्यये नुमि निपात्यते । ( वेदः ) । “इश्च इति धन् । ८ वैदिकः ) ।
अध्यात्मादित्वात् {शेषिकष्ठन् । वेदमाचष्टे ( वेदापयति ) । [ अथैवेदसत्यानामापुग्व-
क्तव्यः ] इत्यापुक् । आयुवेंदमधीते वेद वा ( आयुवैदिकः )। उक्थादित्वात् ठंक् ¦ सवे
वेदाः ( सरवैवेदाः, ) ^“पूठकारेकः” इति समासः, तानू अधीते वेद् वा स ८ सववेद, ) प्रा-
ग्दीग्यतीयस्याणः “सवैसादेद्विगोश्च ख" इत्युक्थादिपागल्लक् । अत्र द्विगुग्रहणं तद्धिताथ-
मित्यस्यैव स्मरणाथैमितति हरदत्तादयः । सवेवेद् एव ( सावैवेद्यः ) । [ सवेवेदादिभ्यस्स्वा-
भैउपसहु्थानम् ] इति सार्थ ष्यङ्। चतुरो वेदानधीते वेद वा ८ चतुवंदः ) । तद्धिताथ
द्विगौ प्राग्दीन्यतीयस्याणो ""द्विगोटैक्, इति लुक्। चतुर्वेद एव ( चातुर्वे्यः ) । [ चतुर्वै-
दस्योभयपददब्रद्धिश्च ] इति वष्यद्युभयपदब्ृद्धिः । ( वित्तिः ) । “मन्त्रे बषः» इत्यादिना सिषा
क्तिन् । (विद्या)। “संज्ञायां समजः, इति क्यप् । चतखो विचयाः ८ चातुर्वै्म् ) । [ चतुवेणा-
दिभ्य उपसह्कथानम् ] इति स्वाथं ष्यभ् । अनुरातिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । स्वार्थस्यापि
तद्धिताथत्वात् “तद्धिताथे"इति द्विगुः । विद्यामधीते वेद् वा (वेयः) । “्राग्दीन्यतीयोऽण्?»
वायसविद्यामधीते वेद वा ( वायसविधिकः ) । वि्यारक्षणकल्पसूत्रान्तात, इति उक्था-
दिपागट्रक् । यदायं विदयान्तस्सवेसादिष्टिखेवां तदा “सर्व॑सादेद्विगोश्च र" इति प्रत्यस्य
लुकि ( सर्वविद्यः ) इत्यादि मवति । अत्र हरदत्तः “चतु विद्यशब्दस्य बाह्यणादिपाटात्स्वाथे
ष्यन् , मतान्तरेणापि ८ चातुरवैयः ) इति । उक्थादौ “विद्या चानङ्धक्षत्रधमसंसर्गात्निपूर्वाः
इतिपाादङ्गा दिपूवेपदात् प्राग्दीव्यतीयोऽणेव, ८ अङ्वि्यः ) इत्यादि । ( त्रैविद्यः ) इत्यत्र
रयवयवा विद्या (त्रिवि) इति [शाकपाथिवादीनामुपसद्कथानसुत्तरपदरोपश्च] इति तत्पुरुष-
त्वेन अद्विगुत्वादणो लुडन भवति । यदा तु ह्िगुस्तदा त्रिविद्य इत्येव । ( विदा ) । भिदा-
दित्वादङः । ( वेदना ) । “घच्िवन्दिविदिभ्यश्चः, इति युच् । ८ बराह्यणवेदं मोजयति ) य॑ यं
ब्रा्यणं वेद् तं तं भोजयतीत्यथैः। “कर्मणि इरिविदोः” इति णमुल् । न वेत्तीति (नवेदाः ) ।
विदेरसुन् । “नश्नाण्णपात्? इत्यादिना नजः प्रकृतिभावः । तत्र नवेदा इत्येकवचनान्तपाग-
ृद्धिवचनान्तपरे न प्रकृतिभाव इत्यात्रेयादयः । अयं सत्तायां दिवादौ, विचारणे रुदा(१)दौ
चेतनाख्याननिवासेषु चुरादौ । विद कामे ठेदादौ ॥ ९४ ॥ |
अस भुवि । ( अस्ति, स्तः, सन्ति, असि, स्थः, स्थ, अस्मि, स्वः, स्मः) “इनसोर-
रलोपः हिति सावधातुके इत्यपिद्रचनेषु अल्लोपः । “तासस्त्योः” इति सरोपः सका-
रादौ । ( विदामास, आसतुः, आसुः, आसिथ, आसथुः, आस, आसिव ) । ५अस्तेभैः,»
“अधेधातुके इति भूभावोऽनुप्रयोगे नेत्युक्तम् । अन्यत्र भूभाषे, ( बभूव ) इत्यादि भव-
तिवत् । चान्द्रैरनुप्रयोगादन्यत्नापि क्चिद्ुमावो नेष्यत इति श्रादुरास बहुर्षपाच्छवि,
इत्यादि समाहितम् । अत्र युक्तिन इश्यते । धातुप्रदीपे तु 'भसतेरासः इत्युक्तम् । विस्तरे तु
आसेति बभूवाथ, आहेत्युवाचाथं इति विभक्तिप्रतिरूपकत्वेन समाहितम् । ८ भविता ।
भविष्यति । अस्तु, स्तात् , स्ताम्, सन्तु, एधि, स्तात् स्तं, स्त, असानि असाव ) । हाव-
ल्खोपे “घ्वसोरेद्धौ*, इति सकारस्येत्वम् । तस्य “असिद्धवदत्राभात्” इत्यसिद्धत्वात् ,
““हुश्रुभ्यो दधिः इति धिभाधः । तातङ्यक्षे एत्वं न भवति, परेण तेन बाधात् । कते ठ
तातङि स्थानिवत्वेनापि न भवति !सङ्रद्रतौ विप्रतिषेधेन, इति । ( आसीत्, आस्ताम् ,
आसन् › आसीः आसम् , आस्व, ) “भस्तिखिचोऽष्टकत” इतीडागमः । शनसोररलोपस्य
----
( १) रुषादाविति बहुष पुस्तकेषु पाट इदधते ।
खन् ] द्वितीयगणः । २६१
अ सिद्धवदत्र” इत्यसिद्धत्वादाडागमो द्विवचनादौ । ( स्यात् , स्यातां, स्युः, स्याः, स्यां,
स्याव, ) पिद्भचनेष्वपि यासुटो छिन्त्वादरुखोपः । आशिषि (भूयाद् ) इत्यादि । (अभूत् ) ।
“गातिस्था? इति सिचो खक् । [ आदहिञुवोरीदप्रतिषेधे ] इति स्थानिवत्त्वनिषेधाद् अ-
स्त्याश्रय रण्णभवति । प्रत्ययलक्षणेन सिजाश्नयो न भवति, अत एव स्थानिवत््वनिषेधसा-
र्थ्यात् । यद्वा “अस्तिसिचः” इत्यस्य विद्यमानसिच इत्यथेस्य भवतो प्रतिपा दितत्वाद् नेव
सिजाश्रयस्येटः प्रसङ्गः । सिचि ब्रद्धिैका खक्तत्वान्न भवति । ( अभूवन् ) “युवो वुग्लु-
इखि इति बुक् । “आतः इति नियमात्. जर्भावो न भवति । ( अभूः ) । “मूसुवो-
स्तिङि, इति पिति गुणनिषेधः । शेषं भवतिवद् आर्धधातुके नेयम् । “श्रीणीयुबोऽनुपसगे?
इति वन् अस्य छुग्विकरणत्वाज्न भवति। तेन आपादाने भव इति “ऋदोरप्” इति रक्षितः ।
(बिषन्ति प्रादुष्यन्ति, विष्यात् , प्रादुष्यात् ) *उपसगेप्रादुभ्यांमस्तियेचपरः*# आभ्यां पर-
स्यास्तिसकारस्य यकारस्य यकारपरस्याचूपरस्य च ष इति षत्वम् । ८ व्यतिस्ते, व्यतिषाते,
ठ्यतिषते, व्यतिसे, व्यतिषाये, व्यतिध्वे, व्यति । ग्यतिरूवहे । ग्यतिरूत ) इत्यतोऽन्यत्र
“उपसग प्रादुभ्याम्ः' इति षत्वं द््टञ्यम् । ८ व्यतिसे ) इत्यन्न इनसोरल्छोपे “तासस्त्योः,
सलोपे प्रत्ययसकारस्यानस्तिसकारत्वात् पदादित्वाच्च षत्वाभावः । ( ग्यतिध्वे )
इत्यत्र पूवेवदल्ोपे, “धि च” इति सरोपः । एवं च सेध्वेशब्दयोः प्रत्ययमात्रमेवावक्षि-
ष्यते । कोटि ( व्यत्यसे ) इत्यन्न नित्यत्वात्. ““एत ए५ इत्येकारादेशे “ह एति, इत्येत्वं
निमित्ताभावान्न भवति । अस्ति क्षीरं यस्यास्सा ( अस्तिक्षीरा ) ब्राह्मणी । नास्ति बाधको
येशं ते ( नास्तिबाधकाः ) । "सुबधिकारे अस्तिक्षीरा दिवचनम्, इति बहुत्रीहिः । नास्ति-
बाधका इत्यन्न उत्तरपदपरत्वाभावात् “नलोपो नज इति न भवति । उत्तरपदश्नम्द्
समासचरमावयवे रूढः । परलोकोऽस्तीति मतियेस्य ( आस्तिकः, ) परलोको नास्तीति
मतियेस्य (नास्तिकः) । “अस्तिनास्ति दिष्टं मतिः"इति मल्युपाधिकार्थंऽम्योऽस्येति षष्टयथं
ठकू । वचनसाम्यात्तिङन्ताद्वाक्याच्चायं प्रत्ययो भवति । निपातो वास्तिनास्ती । अत एव
अस्तिमानित्याद्यकिं भवति ॥ ९९ ॥
खज् शद्धो ॥ ऊदितत्वमिई विकल्पार्थम् । अस्यानुदात्तत्वमनाषेम् । उक्तं च “खज
खनि विद्यनिदस्वरान् इति कारिकायां वृत्तौ । खजेरूदित््वादिटो विकल्पेन भाग्यम् ।
आगमश्च न इश्यते । तदिहास्य पारे प्रयोजनं चिन्त्यम् । के चित्त्वस्य स्थाने विजिं पठन्ति
इति ॥ (माटि, सृष्टः, जन्ति, माजैन्ति। माश्षि, माल्मि, स्ज्वः ) बश्चादिना षत्वे तवग॑ख्य
शत्वम् । खकारे तु “षढोः कस्सि इति कल्ये सकारस्य षत्वम् । कूडितोऽन्यत्र ““ने-
द्धिः» इत्यचो वृद्धिः अजादौ कडिति “छजेरजादो सङ्कमे विभाषा वृद्धिः इतीष्टया वा
बृद्धि; । सङ्क्रमो नाम गुणवृद्धि प्रतिषेधविषयः। अत्र हरद तः । “अचीत्युच्यमानेऽपि श्यस्मिनू
विधिस्तदादौ" इत्यजादा विति सिद्धे आदिग्रहणं सुख्याजादिपरिग्रहाथेम् । तेन व्यपदेश्चि -
वद्धावेनाजादौ यूयं मग त्वया ममाजं इत्यादो न भवति इति, अत्रेयस्तु । “अच्नापि भ-
चति, इति । , तल्यादिग्रहणं ,“यस्मिन्विधिः, इति सिद्धस्येवानुवाद् इति मतम् ।
यदाह । ृजेति भिदादिपागादङ । गणपाठादेव बृद्धयमभावश्च, इति । तथा च “इको
युणन्द्धी?, इत्यत्र भाष्ये । शजेकैद्धिरचस्ततो ऽचि, कङ्त्यिजादो कडिति शनेबर.
द्धिभैवति ; (परिश्जन्ति परिमाजेन्ति, ) । किमथेमिदं, नियमाथैम्, अजादावेव
कडिति नान्यत्र । क माभूद् खष्टः, श्ष्टवानिति । ततो वा । वाचि कूडति गजेवैद्धि-
मैवतिः इति ॥ ( ममा, ममाजेतुः, मणटजतुः, ममाजैः, मण्जतुः, ममाजिथ, ममा,
ममाजिव, मद्धजिव, मष्ज्व ) । उदित्वादिड्विकल्पः । पूवदजादो बृद्धिविकल्पः
( माजजिता, माश । माजिष्यति, मायेति ) अचुदान्तोपदेशत्वस्यानाषेत्वाद् अमा-
गमो नेत्युक्तम् । ( माष्टु, खृष्टात्, शष्ट, जन्तु, माजेन्तु, दढ, माजानि, माजोव,
२६२ धातुवृत्तो - ` [ दिर
मार्जाम) “भाड्त्तमस्य पिच्चइति पित्वात्सङ्क्रमत्वाभावाद् नित्या वृद्धिः । (अमाट, अु- `
टाम्, अखजन्, अमाजेन्, अमाद्, अमाजेम्, अश्ज्व,) तिप्सिपोहैलङ्यादिरोपे षत्वजरत्व -
चत्वेषु च “रात्सस्य इति नियमात् न संयोगान्तलोपः । ८ खल्यात्, स्ज्यातां, मज्या ८
ज्यां, ) खजेवृद्धिगणविषये, इति सा न भवति । आशिषि, ८ मृन्यात् , सन्यास्ताम् } `
इत्यादि। (अमा्जीत् )। “इट ईटि” इति सिचो रोपः। (अमाजिष्टाम्, अमा्जिषुः,आमाजी
अमाजिषम्)। अनिट्पक्षे, (अमाक्षीव्, अमम्, अमाक्चैः, अमारक्षीः, अमाश्चैम् )। अ्षरादौ
“श्रो क्षङि"” इति सिज्लोपः । अन्यत्र प्रक्रतेः पूववत् षत्वकत्वयोः, “आदेशप्रत्यययोः'»
इति षत्वम् । एवं ( व्यतिशष्टे, व्यतिशजाते, व्यतिख्धजते ) इत्यादावात्मनेपदेऽपि यथायोभं
बृद्धिस्तदभावश्च ग्राह्यः । (भिक्चति, मिमाजिषति । मरीखज्यते । मरीमाजीति। मरीमा्टि) ।
एलं स्प्रीकोरपि । ( माजेयति । अमीखजत् अममाजैत् ) । “उतरत् । (माजित्वा, ष्वा)
इदटपक्षे “न क्त्वा सेट्^इति कित्त्वनिषेधान्नित्यं वृद्धिः । ( ष्टः । सृष्टवान् ) । “यस्य विभा
षा, इतीण्णिषेधः । (सिक्तसमग्रटम्) । राजदन्तादित्वात्पूबेकारस्य परनिपातः। (सूल्यः) }
“ूजेर्विभाषाः” इति वा क्यप् । तद्भावे ण्यति कत्वे बृद्धो च ( माग्यैः ) । (तुन्दपरिश्रजः)
“तुन्दशोकयोः परिष्टजापनुदोः"” इत्यते कः, अन्यत्र (तुन्दपरिमागः), कर्मण्यण् । (खजा) ।
भिदादिपागदङ बृद्यभावश्च । माश्टिशब्दरचुरादौ वक्ष्यते । ८ अपामार्भः ) । “हलश्च”
संज्ञायां घनि “उपसगेस्य घन्यमनुष्ये बहुरम् इत्युपसगेस्य दी्ैः। (कंसपरिशरड ) इत्यादौ
क्रिबन्तस्य सुबपेक्षया ग्जेश्चेदधि ने भवति, श्वातोस्स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कायवित्ञानम् इति ।
कसपरिष्टजमिच्छतीति बिगृद्य “सुप आत्मनः क्यच्, इ षिकमेण एषितुरेवात्मसम्बन्धिनः
बन्तादिच्छायां वा क्यजिति क्यचि सनाद्यन्तत्वेन धातोः कंसपरिरज्यजब्दात्तवि “क्य-
स्य विभाषा? इत्याधेधातुकै परतः विधीयमाने क्यस्यादैछपि “अतो रोप इत्यल्लोपे
( कंसपरिष्टजिता ) इत्यन्न सजेवरेद्धिनं भवति, अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वात् । “क्यस्य वि-
भाषाः इति समुदायरोपेऽपि “न धातुखोप” इति बृद्धयभावः। (मार्जारः) “कल्िसनिभ्यां-
चित्? इत्यारप्रस्ययः ॥ ( माजांरीयः ) सोमपात्रप्रक्षाख्नप्रदेश्चः। “स्थाचतिश्रज, इत्या-
दिनारीयप्र्॑ययः । अयं शौचारङ्कास्योयजादिः । माजे शब्दार्थं इति चुरादौ ॥ ९६ ॥
रुदिर् अश्चविमोचने ॥ ( रोदिति, रुदितः, रदन्ति, रोदिषि, रदिथः, रोदिमि, रदिवः, )
““र्दादिभ्यस्सावेधातुके” इति वरादाषिदर् । एतदादयः पञ्च रूदादयः । ( रुरोद, रुखदतुः,
ररोदिथ, रूटद, रुरोद, रुरुदिव । रोदिता । रोदिष्यति । रोदितु रुदितात् , रुदिता, रदन्तु,
रुदिहि, रोदानि, ) हौ परत्वादिरि सक्ृद्गतपरिभाषया धिभावो न भवति । यद्रा तत्र हल्प्र
हणानुदरत्तेरिटि छते नैव धिभावगप्रसङ्गः । ( अरोदीत्, अरोदत्, असदिताम्, अर्दन ,
अरोदीः, अरोदः अरोदम्, अरुदिव,) “रखुदश्च पञ्चभ्यः" *“अङडगाग्यगार्वयोः०* इति हरदेः
पितरूसार्वधातुकरुय अपरक्त स्य पर्यायेणेडडागमो । (स्यात्, सारता, रुदः, रुद्याः, सदयाम्, )
अन्न रूदादि प्रकृति प्रत्ययविशेषं चापक्षमाणाभ्यामिडडभ्यां छिङ्मात्रापिक्षत््ेनान्तरङ्ख-
त्वात्पूरवमेव यासुटि अप्रक्तस्याभावान्न तौ । स्वामी तु डटो पूवैविप्रतिषेधेन बाधित्वः
यासुट्, इति । आशिषि ( स्णात्, रुद्ास्ताम् । अरूदत् अरूदताम्, अरुदन् , अर्दः अर
दम्, अरुदाव, ) “इरितो वा? इत्यङ् । तदभावे सिच्, ( अरोदीत्, अरोदिष्टाम् ) इत्यादि +
( रुरुदिषति । रुदित्वा ) ।, “रुदविद इति क्त्वासनोः कित्वम् । ( रोरु्यते । रोद्दीति,
रोरोत्ति, रोरुत्तः ) । “र्दा दिभ्यस्सावधातुके इतीडागसमो गणनिरदेशान्न भवतः । तथा
रु ( अरोरोत्, अरोरोः ) इति इडडागमावपि गगनिदेलान्न भवतः । ( अरोर-
दीत., अरोरूदीः ) इति “यज्ञो वा” इति पाक्षिके शरि व्र्टन्यो । “खर्दविद, इति कित्वं
यङ्लटुगन्तादपि भवतीति ८ रोरुदिषति, रोरुदित्वा ) इति भवति । (रोदयति । अरूर
रोदसी ) । “असुन्” इत्यसुन्प्रत्ययः । पुष्पवदादिवत् नित्यं द्विवचनान्तः । रोदयतीकि
ककं
*
निष्वप् ] , + द्वितीयगणः । २६३
€ इः ) । “सेदेणिलधक्च इति रकि णिटुक्छ् । ( शद्राणी ) । “इन्द्रवरुण इति पुंयोगे
ीषायुको । शतं रुद्रो, देवता अस्य ( रातरद्रियं, शतस्द्रीयम् ) । ““शतरद्राद्धश्चः› इति
` धच्छो । विधानसामथ्यादनयोः “'द्विगोदधेक्” इति लडन भवति । यदि हि स्यादग एतास्तु
* लुक् । षिदादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ ९० ॥
जिष्वप् शये ॥ उदाचेदनुदात्तः । ८ स्वपिति, स्वपन्ति, स्वपितः, स्वपिषि, स्वपिमि,
स्वपिवः ) “ख्दादिभ्यः, इतीय् । ( सुप्यते ) । भावे यकि “वचिस्वपि? इति संप्रलारणच् ।
{ सुप्यते ) ““सुविनिहुम्येस्सुपिसूतिसमा? इति छतसम्प्रसारणस्य सुपेष्षत्वम् । एवं
व्यादेरप्युदहायेम्। (सुष्वाप, सुषुपतुः, सुषुपुः, सुष्वप्थ, सुष्वपिथ, सुषुपथुः.सुष्वाप, सुषुपिव, )
किति “वचिस्वपि” इति सम्प्रसारणे द्विवचनम् । अन्यत्र द्विवचने लिटि “ङिग्यम्यासस्यो-
येषाम्” इत्यभ्यासस्य सम्प्रसारणम् । अच्र द्युभयेषां ग्रहणस्य प्रयोजनं हलादिशेषात्पू वं
सम्प्रसारणमित्युक्तम् । सवेत्र कादिनियमादिर् । थलि भारद्राजनियमाद्िकल्पः । अभ्या -
सात्परस्य अआदेशसकारत्वात् षत्वम् । विसुष्वापत्यादावकिद्भचनेऽभ्यासल्य सम्प्रसारणे
““पूवेत्रासिद्धम्,” इति षत्वस्या सिद्धत्वात् पूवं इरा दिशेषे पश्चात्सुपिरूपर्पाभावात् “सुति.
निदुस्यः, इति न षत्वम् । क्िपि तु परत्वात्सम्प्रलारणे षत्वे च पश्चाद् द्विवं चनमिति
€ विषुषुपतुः) इत्यादि भवति । न च द्विव चने षत्वस्या विद्धत्वम्, ८ पूरवत्रासिद्धीयमद्धि-
चं चने ) इति तन्निषेधात् । < स्वक्चा । स्वप्स्यति । स्वपितु, स्वपिहि, स्वपानि। अस्वपीत् ,
अस्वपत्, अस्वपिताम्, अस्वपीः, अस्वपः । अस्वपम्, अस्वपिव, ) खदादित्वात् पू्ववदि.
डटो । ( स्वप्यात्, स्वप्याताम् ) । आशिषि ( सुप्यात्, सुप्यास्तां, ) “किदाश्चिषि? इति
कित्वात्सम्प्रसारणम् । ( अस्वाप्सीत्, अस्वाक्षाम् , अघ्वाप्घुः, अस्वाप्सीः, अघ्वाप्सष्र् , )
““वदुत्रजः, इति बरृद्धिः । ( सुषुप्सति ) । ““स्दविद्”” इत्यादिना कित्वे सम्प्रतारणे द्विवेच-
नम् । ( सोषुप्यते ) । “स्बपिस्यमिन्येनां यि इति प्रसारणे द्विवैचनम् । ८ विषुषुण्छति,
विषोपुप्यते ) इत्यादौ ख्थीव सम्प्रसारणषत्वयोः द्विव वने हरा दिस्य इति “सुविनिडेमपः"
इति षत्वं भवति । ( सास्वपीति, सासूत) इत्यादौ यङ्लुकि इड{द्मावो रुदधिविच् ।
“ल्व पिह्यमि इति सम्प्रघारणं यड लुका ल॒त्वाद् न भरति। (स््रापयति। अवङ्, )
अन्न “स्वापेश्चङि इति सम्प्रसारणे परपूजेते रूबरूरयुणे णो चङ्युपत्राया हस्वत्मे द्विवचने
“दीर्घो र्वोः, इति दीः । स्वापशज्दाद् घनन्ताण्गो चज़यवि स्वापश्चञ्दृह्याविशिषटत्वात्
। “स्वापेः” इति सम्प्रसारणे असूषुपत् इति भवति, इत्यात्रेयः । णावरोपेन अग्रोपित्वात्
“दीघो रघोः", इति दीघा न भवति । (सुष्वापयिषति ) णौ सनि “दयतिह्बाप्योष्वोप्र ार-
णम्?” इत्यभ्यासस्य प्रसारणम् । “स्तौतिण्योरेव” इत्यु तरस्य षत्वप् । ( सुषुष्।पपिषति )
इत्यत्रा किल्किड्वत् इला दिशेषेणाभ्यासस्य सुपिखूपत्वाभावात् “सुविद्यः इति न
षत्वम् । ८ सुस्वापकीषति ) इत्यत्र स्वापेण्ुंल् स्वापकः, तमिच्छतीति “सुप आत्मनः
क्यच्, इति क्यचि “क्यचि च” इतीत्मे स्वापकोथशज्दात्सनि द्विवे वने स्वापेरभ्पातत्पापि
““दय॒तिस्वाप्योः इति प्रसारणं न भरति । तञ्व्रास्गाखनेतितप्रःयपरेनानन्तपे एवेहा,
{ स्वप्नक्, स्वप्नजो ) । ““सयपितृषोनेजिङ्” इति ताच्छीलिकः कतेरि नजिङ् । ( सुषो
देवदत्तः, सुं देवदत्तस्य ) । “जितः क्त" इति कतृ मावयोवतैमाने क्तः । “क्तस्य च वर्तमाने"
इत्यनभिहिते कतेरि षष्ठो । यत्त वृत्तो “मतिबुद्धि" इत्यत्र "वषारहप्रानुहपद्रुवया्त्वात्
सुप्त इत्युक्तं तत् ताच्छीलिकिन नजिडा बाधो मा विहाध्रीति। ( स्वप्नः) । “स्वपो नन्”
इति भावे ननू । अनुदात्तो ऽप्ययं इदा दिकार्थानुरोधादुडा ततमः पठितः ॥ ९८ ॥
श्वस प्राणने ॥ इतः, प्रश्ति श्ास्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः । ( श्वसिति, सितः, श्वसन्ति,
असिषि, शषसिमि) “सदादिभ्यः, इतीडागमः। (श्वास, श्वसतुः, शश्चसिथ, शश्चस, शघास,
शश्सिव । श्वसिता । धसिष्य्रति । श्वि, घसिहि, श उानि। असीत्, मवम्. अञ -
॥ ॐ ।
नक 4
नै
ए
२६४ धातुवृत्तो- अ [कक च
सिताम्, अश्वसीः, अश्वसः, अश्वसम्, अश्वसिव, ) “र्द्श्च पञ्चभ्यः, “अद्धाग्य" इतीडटाव- `
परक्तस्य । ( श्रसेव्, श्वसेतां, शचसेयुः, वसेः, श्वसेयम् , ) अत्र॒ गणकारयैस्या नित्यत्वज्ञापनात् `
दापो लड् न भवति । अनित्यत्वं च क्षमूषो घटादिपाठात् शवगाद्यष्षितः इत्येव पित्वे सिद्धे `
पुनष्वित्करणात् ज्ञायते, एवं च । (न विश्चसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्! न विश्वतेत्पू-*
वेविरोधितस्यः "आश्वसेयुनिशाचराः, श्रत्ययादाश्वसन्त्यः . इत्यादयः प्रयोगा उपपद्यन्ते ।
(अश्चस्यात् ) इत्याद्यपि भवति । आशिषि, (स्यात् , श्वस्यास्ताम् ) इत्यादि । (अश्चवसत् +
अश्व चिष्टाम्, अश्सीः, अश्वसिषम् ) । “हयन्तक्चणश्वसः' इति “अतो हरादेः” इति बद्धि-
निषेधः । ( शिश्वसिषति । शाश्वस्यते । शाशसीति, ) इत्यादि रदिवत् । ( श्वासयति ।
अश्चिश्वसत् । छसनः ) । नन्द्ादित्वाल्ल्युः। ( घासः ) शश्याद््यधः” इत्यादिना णः कतरि ।
( आश्वस्तः ) । निष्टायामिरं नेच्छन्ति काशङ्रत्स्ना इति स्वामिकाश्यपो । “आदितश्च
इत्यत्र. ब्र त्तिकारश्च शचकारस्यानुक्तसमुच्चयारथैत्वाद् अनिट्त्वम्, इति । आत्रेयमेत्रेयो तु
आश्वसित इतीटं चातुः ॥ ९९ ॥ र
अन च ॥ ( अनिति, अनितः, अनन्ति, अनिषि, अनिमि । प्राणिति ) । “अनितेः”
इत्युपसगेस्थान्निमित्तात्परस्य अनितेनेकारस्य णत्वम् \ अत्र केचित् । “अन्तः, इति वक्ष्य-
माणमत्राप्यपङृष्य सम्बद्ध समीपवचनत्वं चाश्रित्य उपसर्गस्थनिसित्तसमीपभूतस्य अनि-
तिनकारस्य णत्वमिति सूत्रार्थं व्णेयन्तो ध्येन नाव्यवधानम् इ ति न्यायेन प्राणितीत्यादाषेव
` णत्वमिच्छन्ति, न तु पयेनिति इत्यनेकवणैव्यवघाने । ( प्राण, प्राणतुः प्राणिथ, प्राणिव ।
प्राणिता । प्राणिष्यति । प्राणितु । प्राणितात्, प्राणत् । प्राण्यात् ) । आशिषि, ( प्राण्यात्
प्राण्यास्तां, प्राणीच् प्राणिष्टास्., प्राणीः ) ) इडीडडागमाः पूवेवत् । ( प्राणिणिषति । प्राण-
यति । प्राणिणत् ) । “इमौ साभ्यासस्य” इत्युपसगेस्थान्निमित्तात्परस्याभ्याससहितस्या-
नितेनेकास्योणेत्वमित्युभयनत्र, णत्वम् । एतच्च सूत्रं ( पूठेश्रासिंष्ठीयमद्विडचने ) इत्यना-
श्रित्योक्तम् । आंशरिते हि परत्वाण्णत्वे पश्चाद् द्विवचनं स्यादिति किं सूत्रेण 1 ( प्राणः) ।
““हंखश्च” इति करणे घन् । ( प्रा, प्राणो, प्राणः, प्राणं, प्राणो, प्रायां) कौ पदसं्ाथां
नखोपः । ( हे प्राण् ) इत्यत्र “न डिसम्बुध्योः" इ ति नलोपे निषिद्धे तस्य “पदान्तस्य इतति
णत्वनिषेधं बाधित्वा ५अन्तः"इति णत्वम् । उपसर्गस्थान्निमित्तात्परस्य अनितेरन्तो नकारो
णकारमापशचत इति सूत्राथेः ॥ ६० ॥ `
जश्च भक्षहसनयोः । ( जक्षिति, जक्षितः, जक्चति, जश्षिषि, जश्षिमि, ) “जक्षित्यादयऽ्षट्””
इतिरिदिमधे, जक्षिरिदिमादयश्चान्ये षड् धातवोऽभ्यस्ता इत्यभ्यसुतत्वात् “अदभ्यस्तात्,
इति सेरद् भावः । ( जजक्ष, जजश्षिथ, जजक्चिव । जक्षिता । जश्िष्यति । जक्षित, जश्चिता,
जक्षतु, जक्षिहि, जक्षाणि । भजक्षीत्, अजक्षत्, अजक्षिताम् , अजश्चुः ) । “सिजभ्यसूतः, इति
शेस् । ( जक्ष्याव , जक्ष्याताम् , ) अत्रापि चान्द्राः शपो लुकमनिच्छन्तो जक्षदित्याहुः । `
आशिषि, ( जक्ष्यात् , जक्ष्यास्ताम् । अजक्षीत् , अजक्षिष्याम् , अजक्षीः, अजक्षिषं, ) रुदि- `
वदिडादयः । ( जिजक्षिषति । जाजक्ष्यते । जाजक्षी ति, जाजष्टि ) 1 “स्कोः इति कलोपः +
( जक्षयति । अजिजश्चत् । जक्षत् , जक्षतौ, ) “उगिदचाम्” इति नुम् “नाम्यस्ताच्छतः,
इति निषिध्यते । (जक्षति कलानि, जक्चन्ति कुलानि)इत्यन्न जददासोः परयोः “वा नपुंसकस्य
इति जुस् । अत्रात्रेयः । के बिद्रामायणे यक्चश्चब्दस्य भक्षणाथत्वेन व्युत्पादनादन्तस्थादि-
माहुः, तच्चिन्त्यम् इत्युक्तम् । रामायणोक्तिस्तु यक्ष पूजायामित्यस्यानेकाथैत्वाश्रयेण नि-
वाद्या ॥ रदादयः पञ्च गताः ॥ ६१ ॥ | |
जाग निद्र क्षये ॥ (जागति, जाग्रतः, जाग्रति, जागषि, जागमि, जायवः । जागराञ्चका- `
र ) । “उषविदजागरभ्योऽन्यतरस्यामू” इति पके आम्प्रत्ययः । आमभावे, ( जजागार, जजा-
गरुः, जजागरः, जजागरिथ, जजागरशुः, जजागर । जजागर, जजागार, जजागरिवि । } `
4
4
#। 18
2
दरा] “^ दवितीयगणः । २६५
““जाग्रोऽविचिण्णलिडत्सुः इति विचिण्णल्ङिभ्योऽन्यस्मिन् ब्ृद्धिविषये वृद्धिनिषेधविषये च
गुणः । “अविचिण्णल्ङित्सु, इत्यस्य पयुदासत्वात् उत्तमे णलि णित्वाभावपक्षे “सार्व॑धातु-
ऊार्ध॑धातुकयोः इति गुणो भवत्येव । प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि “अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रति-
वधो वा, इति “जाश्र इति प्राप्तस्य गुणस्येवायं निषेध इत्यदोषः एवं च रड्यपि ८ अजा-
-गरः ) इति “जुसि च इति गुणो भवति । क्डादीनां तसादेरपित्सावेधातुकत्वेन ज्न्त्वात्
तत्र च पयुंदासात् “जाग्र” इति गुणो न भवति । ( जागरिता । जागरिष्यति । जागतं,
जागरितिात् , जायतां, जाग्रतु । जागृहि, जागराणि। अजागः, अजागृताम्, अजागरः
अजागः, अजागरम् , अजागव, ) तिण्सिपोगणरपरत्वयोः हल्ड्थादिरोपः ( जागृयात् ,
` -जागयार्ता, जागरयुः, जागयाः, जागरयां, जागयाव ) । आशिषि (जागर्यात् , जागर्यास्ताम्)
इत्यादि । कितत्वादूगुणः । अयं पूवे विप्रतिषेधेन रिडं बाधते । एवं जागर्य॑त इत्यादौ यक्यपि
रिं बाधित्वा गुणो भवति । तथा च कातन्त्रसूत्राणि । जागर्तेः कारिते । यणाशिषोयं ।
परोक्षायामगुणे, इति, कारितो हेतुमण्णिच् । यणिति यगुच्यते, आ्ीरित्याश्चीखिडः, अनयो-
यकारादौ, परोक्षा किट् । तत्रापिद्वचने गुण इत्यथः । ( अजागरीत् , अजागर्िम् , अजा-
-गरिषुः, अजागरीः, अजागरिषम् , ) ““हम्यन्तक्षणः” इत्यादिना सिचि वृद्धे निषेधः । (जिजा-
-गरिषति ) । “सनि ग्रहगुहोश्च", इतीण्णिषेधस्तन्रकाच इत्यनुवतेनादिह न भवति ।
( जागरयति ) । अत्र गुणे कृते “अत उपधायाः इति बृद्धि; “अङ्खचृत्ते पुनकृत्तावविधिनि-
'षितस्य' इति न भवति । यद्वा गुणविधानसामथ्यादेव न भविष्यति । एवं च चिण्णलोः
प्रतिषेधोऽथैवान् । अन्यथा (अजागारि, जजागार) इत्यत्र गुणे छते पुनन्रद्धिभविष्यतीति कि
-गुणनिषेषेन । णौ चङि ( अजजागरत् >) । ““सन्वल्रघुनि, इतीत्वं येन॒ नान्यवधानन्यायेन
एकवर्णेन ज्यवधान एव भवति, न पुनरनेकेनेति इह न भवति । यत्त॒ “अत्सद्हत्वरः इती -
त्वापवादेनात्ववचनेनानेकनव्यवधानेऽपीत्लं भवतीति ज्ञापनं तत् तुल्यजातीयस्य ज्ञापनमिति
नीत्यासंयुक्तविषयमेवेति अचिक्षणत् इत्यादावेव प्रवतेते । यत्त॒ कातन्त्रे मतान्तरेणोक्तम्
इत्वदीधेयोः अजीजागरत् इति भवतीति, तद्प्येवं प्रत्युक्तम् । वृत्तिकारात्रेयवर्धमानादिभि-
-रप्येतदूद् षितम् । ८ जागरूकः ) । “जागरूकः” इत्यूकप्रत्ययः । आत्रेयस्तु “जागरूक?
इति सूत्र पटित्वा निपातमाह । ( जागरितः । जागरितवान् । जागरित्वा ) \ “श्रयुकः
किति, इत्यन्न ““एकाच” इत्यनुृत्तेरिण्णिषेधो न भवति ( जागरः ) । घन. । ( जागर्या,
-जागरा ) “जागतेरकारो वा” इति भावे पक्षे शप्रत्यये यकि गुणः । अन्यथा त्वकारे गुणः ।
( जागृविः ) । '“जुशृस्तृजागरभ्यः क्रिन्? इति किन्प्रत्ययः । “जाग्र” इति गुणोऽवीति
प्युंदासान्न भवति । “जाग्रोऽवि"” इत्यन्न वृत्तो । केचिदिकारमुच्चारणा्थं वणेयन्ति । तेन
कसावपि वकारादो गुणो न भवति । "जागृवांसो अनुग्मन्, इत्युक्तम् । आत्रेयस्तु । (तथा
च सति शति जजागर्ष इति स्यातः इतिवृ््युक्तमिदं मतं दूषयित्वा “असंयोगा ल्लि-
:दिकत्?, इति कसोः कित्वे सिद्धे पुनस्तत्करणात् प्रतिषेधविषयार्धस्यापि गुणस्य निषेध
इति जजाग्रुष इति भवितव्यम् इत्याह । केयटेऽपि कसो भाषाविषयत्ववादिनां कित्त्व-
-सामथ्यादगुणत्वसुक्तम् । अत्र वधंमानः “कसावगुणत्वमेवाहुः जजागरृवानितिः इत्याह ।
“जाप्रोऽवि» इतीकारस्योच्चारणारथत्वेऽपि कौ वकाररोपे वणांश्रये प्रत्ययलक्षणनिषेधात्
-वकारादेरभावादवीति परदासाभावात् “जाग्र” इति गुणे जागरिति भवतीत्येके । अन्ये तु
वणैस्य प्राधान्याश्चयणेऽयं प्रत्ययरुक्षणाभावो न तु गुणाभाव इति, यथा अतृणेडित्यत्र
-इलादौ पिति सार्वधातुके विधीयमानेमागमः प्रत्ययलक्षणेन भवति, तथाऽतराप्यवीति । पयु
-दासेन मवित्यमिति अगुणत्वे तुकि जागृदिति भवतीत्याहुः ॥ ६२ ॥
दरिद्रा दुगैतौ ॥ (दरिद्राति, दरिद्रितः, दरिद्रति, दखिासि, दरिद्रिथः, दरिद्रिध, दरिदामि,
-द्रिद्रिवः ) । “इदरिस्यः इति हरादो कडिति सावधातुके इत्त्वम् । अजादौ तु “दना-
माधण० २दे
२६६ धातुवृत्तो-- #ः [ शा.
भ्यस्तयोरातः इत्यारोपः, ( दरिदरांचकार ) । [कास्यनेकाच इति वक्तव्यं चुलम्पा-
यथम् ] इत्याम्प्रत्ययः । अत्र काश्यपः, आमो विकल्पमुकत्वा शदो ददखिवान् इत्यु
दाजहर । एवं तरङ्धिणीकारोऽपि । अतच्र मूलं पारायणिकेनोक्तम् । “अ।त ओौ गलः” इत्यक्र
प्रथमातिक्रमे कारणाभावादोकारवचनेनापि पपावित्यादिसिद्धौ ओौकारवचनं [ दरिद्रातेरा-
धेधातुके रोपो वक्तव्यः ] इत्याल्छोपे ददारिदरा वित्याचरथमेवाथवत्, इति । “वस्परेकाच्,*
इत्यत्र वृत्तिकारेण दरिातेस्तु [ कास्यनेकानज्प्रहणं चटम्पा्यथम् ] इत्यामा भवितव्यं,
(दरि्रांचकार) इति । अथाण्याम्न क्रियते तथापि ्दरिद्रातरारधधातुके खोपस्सिद्ध्च प्रत्यय-
विधोः इति प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेराकाररोपे छते इडागमस्य निमित्तं विहितमिति नेडागमो
भवति, ददरिदरवान् इति भवितव्यम्, इत्यभ्युपगम्यवादेनामभाव उक्तः । अभ्युपगम्य
मूलम् “आत ओ णक" इत्योकारवचनमाह हरदत्तः । आत्रेयस्त्वाम्नित्य इत्युक्त्वा वृत्ति-
कारोक्तमभ्युपगम्यवाद् इत्याह । ( दरिद्रिता । दरिद्रिष्यति । ददातु, दरिद्रितात्, दरि-
वरिता, दरिद्रिि, दरिद्राणि । अदरात् , अदरिद्रिताम् , अददः ) । “सिजम्यस्तः, इत्ति
जसि “इनाभ्यस्तयोरातः इत्याकाररोपः । “लडरशाकटायनस्येव, इति जुस्विकल्पो
क्ावस्थायामेव । “ह हल्यघोः,» इतीत्वं च यथा न भवति तथा जहातौ वक्ष्यते। (अदरिदाः,
अदरिाम् । दरिद्रियाव्., दरिद्वियाताम् )। आशिषि, ( ददिधात् , दरखििधाल्ताम् ) ।
आधधातुकत्वादातो रोषः, ( अदररीत् , अदरिद्रि्ाम् , अदरिद्रिषु, अदरः, अदरिदि-
घमू ) अद्यतन्यां वा? इति दखिातेराधेधातुकेः इत्याल्लोपस्य विकल्पनात्तदभावे सगि-
रोः ( अदरिद्रासीत् ) इत्यादि । चिणि ( अद्रिद्रि ) । आखोपाभावे युकरि ( अदद्िायि ॥
दिदरिद्रासति, दिदरिद्रिषति ) । ““तपिपतिदरिद्राणाम्” इति इड़्िकल्पः । इडभावे
न दरिद्रायके रोपो द्रदाणे च नेष्यते ।
दिदखदसतीत्येके,-दिदरिद्विषतीति वा ॥
इत्युक्तत्वादाल्लोपाभावः । ( ददिद्रायकः ) ण्वुल् । ( दरिद्राणः ) । ल्युट् । निष्टायां
( दरिद्रितः ) इरि । “यस्य विभाषा” इतीण्णिषेधस्तु कृतिप्रश्तीनामीदित््वेन टस्यानित्य-
त्वह्तापनान्न भवति । द्रिद्रातीति ( दरिदिः ) पचाद्यच् । “इयाद्वयधः” इत्याकारान्तरक्चणस्तुः
णो न भवति, ^दुरिद्रातेराधेधातुके” इत्यस्य विषयसक्चमौत्वात् प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेराल्छो-
पात् । ( ददूः ) । ध्दुरिदरायारोपश्चइतीकाराकारयोलापः, ऊकारप्रत्ययश्च । या इति इका
राकारयो निदः । (दद्रेणः ) । पामादिषु दद्र हस्वत्वं चः इति पाठान्नप्रस्ययो हस्त्वं च ६३.
चकाख दीक्ष ॥ ( चकास्ति, चकास्तः, चकासति, चकाल्सि, चकास्मि, चकास्वः ।
चकासांचकार ) । “कास्यनेकाचः इत्याम् । ८ चकासिता । चकासिष्यति । चकास्तु,
चकास्तां, चकासतु, चकाधि, ) “धि चः” इति सरोपः । के चित्त, “धि च” इति सिचो
रोपमिच्छन्तः चकाद्धि इति सकारस्य दत्वसुदाहरन्ति । तत् 4्यथा तञ भाष्यं तथा चका-
-धीत्येव भवितव्यम्? इति वदता बृत्तिकारेणेव प्रत्युक्तम् । ( अचकात् ) । “ तिप्यनस्तेः»
इति सक्रारस्य दत्वम् । ( अचकास्ताम् , अचकासुः ) । “सिजभ्यरुत” इति जस् । ( अच-
कात् , अचकाः ) । “सिपि धातो र्वा, इति रुत्वदत्वे । ८ अचकासम् । चकास्यात् ›.
चकास्याताम् । ) आश्चिषि ( चकास्यात्, चकास्यास्ताम् । भचकासीत् , अचकासिष्टाम् ›
अचकासीः, अचकासिषम् । चिचकासिषति । चकासयति।। अचीचकासत् , ) दित्वात्
“गो चडि” इति न हस्वः ॥ ६४ ॥ |
शासु अनुदिटौ ॥ अनुदिषटिविविच्य हापनम् । अयं द्विक्मैकः । माणवकं धमे शा-
स्तीति । कमणि रादिकायं सर्वं ब्रवीतिवन्नेयम् । (शास्ति, रिष्टः शासति, शास्सि, शिष्टः,
शिष्ट, शास्मि, शिष्वः, शिष्मः, ) “शास इदङ्हलोः” इत्यङि हरदो कडिति चेत्त्वम् +.
'“सछासिवसिः” इतीणः परत्वे षत्वे ष्टुत्वं तवगंस्य । (शलास, शशासतुः, शश्ासिथ, शशास, .
अस | + दवितीयगणः । २६७
दाश्चासिव । शासिता । शासिष्यति । शास्तु, रिष्टात् , शिष्टा, शासतु, शाधि, शिष्टं, शि,
शासानि, शासाव ) है “शा हे” इति चाभावे, तस्य च “असिद्धवदत्र इत्यसिद्धत्वात्
““इञ्चरभ्यो हेधिः इति धित्वम् । ८ अशात्, अशिष्टा , अश्ञासुः, अशाः, अशात् ,
अशिष्म् , अशासम् , अशिष्व, ) तिप्सिपोः पूर्ववत् दत्वरुत्वे । ( शिष्यात् , शिष्याताम् )
आशिषि ( शिष्यात् , शिष्यास्ताम् । अशिषत् , अशिषताम् , अशिषन् , अशिषः, अशि-
षम् , अरिषाव, ) “सतिदास्ति,, इत्यङ् । अत्र “वकारेण परस्मेपदानुकव्णमुत्तराथेम् ।
अयं तु योगविभागसामथ्यादात्मनेपदेऽपि भवति, इति वृत्तितद्रयाख्प्रानेष्वभिधानाद्
( ्यत्यशिषत् उयत्यशिषाताम् ) इत्यङेव भवति । कमणि तेशब्दपरल्वाव “चिण्मावकमेणोः”
इति चिण् भवति । ८ अशासीति । शिशासिषति । शेरिष्यते ) । परत्वाद् द्वितये छते द्विवे-
चनमू । ( शाश्चासीति, श्ाश्चास्ति, शारिष्टः,) प्रकृतिप्रहणन्यायेन “शास” इत्वम् । “सति-
शास्तिः, इति तिपा निदेशात् ( अश्ागासीत् ) इत्यत्राड. न भवति । ८ शासयति । अश.
॥ शासत् ) । “नारलोपि शासु” इत्युपधाहस्वनिषेधः । (रिष्यः) ““एतिस्तुशासु» इति क्यप् ।
शास्यस्तु शसु हिंसायामिति भोवादिकस्य €हन्त्यर्थाश्च' इति चुरादिपाठत्स्वाथे गिचीत्यु-
क्तमात्रेण । शास्तेहंतुमण्णावपि शक्यते व्युत्पादयितुम् । ( दुश्शासनः) । [ माषाणां
शासियुधिहरिषटषिष्धषिभ्यो युज्वक्तव्यः ] इति खलथं युच् । ( आशीः ) । कपो रोपे
प्रत्ययरक्षणेन हरादिकित्परत्वा दित्वे पदत्वेन सकारस्य रुत्वे र्वोरुपधायाः", इति दीर्घः।
न चास्ति "व्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम्? इति, यत्न वणेस्य प्राधान्येनाश्रयणं तत्र तदित्यु-
क्तत्वात् । ( शिष्ट्वा, शासित्वा ) । “उदितो वा” इतीड्विकल्पः। ८ रिष्टः ) । भयस्य
विभाषा? इत्यनिटृत्वम् । ( शिष्टिः ) । “तितुत्र” इतीण्णिषेधः । शास्तिशब्दस्तु अस्माद्रा
हिसार्थाह्वा णिचि किनि व्युत्पाद्यः । बाहूरुकाद् युचा न बाधः । तथा च “अचः परल्मिन्"”
इत्यत्र भाष्यम् । पाचयतेः पाक्तिः याजयतेर्या्टिः' इति । ओंणादिक इति मत्रेयः । हिसा-
थस्य ओौणादिक इत्यात्रयः ( शास्ता ) बुद्धः, ८ प्रशास्ता ) ऋत्विग्विशेषः । ““वृन्तृचौ
शंसिक्षदादिभ्यस्संज्ञायां चानिटौ” इति तृच्यनिट॒त्वम् । “अप्तृन्” इत्यादिना स्वेनाम-
स्थानेऽखम्बुद्धो प्रशास्तृशब्दस्य उपधाया दीः । अत्र शप्रोपसस्यातन्त्रत्वात् शास्तुरप्ययं
दीर्घो भवति, इत्यात्रेयः । प्रशास्तुर्भावकमंणी ८ प्राशास्चम् ) उद्रात्रादित्वादन् । श्वसादय
उदात्ता उदात्तेतः ॥ ६९ ॥
दीधीङ दीषिदेवनयोः ॥ (दीधीते, दीध्याते, दीध्यते, दीधीषे, दीधीध्वे, दीध्ये, दीधीवंरे )
अजादौ “एरनेकाचः इति यण् । “यीवणेयोदीं घीवेव्योः” इति यकारादाविकारादौ च विधी.
यमानयीकाररोप इटि न भवति । नित्यत्वेन देरेत्वे इवर्णाभावातं । (दीध्यां चक्रे, ) ““दीधीषे-
वीराम्, इति गुणे निषिद्धे यणादेशः। (दीधिता । दीधिष्यते) । इटि “यीवणेयोः, इतीकार-
रोपः। (दीधीतां, दीध्यातां, दीधीप्व, दीध्यै, दीध्यावहे,) आटि वा ऽगुणत्वम् । (अदीधीत,
अदीध्याताम् , अदीघीथाः, अदीधि, ) “यीवणेयोः” इति रोपः । (दीधीत, दीधीयातां )
-लिडस्वरोपे “यीवणेयोः' इति खोपः। आशिषि, ( दीधीषीष्ट, अदीषिष्ट, अदीषधिष्टाः,
अदीधिषि, दिदीधिषते । दीधयति, ) “दीधीवेव्योः इति बृद्धिनिषेधे, “यीवणयोः१ इति
रोपे शपि णेयणायो । ८ दीधितिः ) । संज्ञायां कितिचि “तितुत्र, इतीण्णिषेधो न भवति,
““अग्रहादीनाम्” इति तन्रोक्तत्वात् ॥ ६६ ॥ |
वेवी वेतिना तुल्ये ॥ वौ गतीत्यनेन तुर्येऽथं॑वतैत इत्यथैः । पूरवैवदुदाहरणादीनि ।
“सेटावात्मनेभाषोौ इमो छान्दसो” इति माष्यवातिकयोः स्थितम् । दशानुषिधिश्छन्दसि ।
अस्माभिस्तु कखापमतानुसारेण उदाहरणप्रद्नं कृतम् । जक्षित्यादयो गताः ॥ ६७ ॥
षस षस्ति स्वप्ने ॥ अयं पाठो मैत्रेयात्रेयादीनाम् । अत्र केचित् । षस्तीति न प्रथ
धातुः, किन्तु षसेरेव श्रितपा निद शोऽथेमेदात्पुनः कृत इति । स्वामी तु शवस षने, हत्या-
२६८ धातुवृत्तो-- [ वकाः
श्यमेव पपाठ । षसनं च स्वश्नः । ८ सस्ति, सर्तः, ससन्ति, सर्ति सस्मि, । ससास, सेसतुः,
सेसुः, सेसिथ, सेस, ससास, ससस, सेसिव ) एत्वाभ्यासरोपौ । ( ससिता । ससिष्यति ।
सस्तु, सधि ) “धि च इति सरोपः । “अतो हेः, इति स्थानिवद्धविन देर्छापो ।न भवति;
सरोपस्य पूरेत्रासिद्धत्वात् । (ससानि । असत् , असस्ताम् , असः, असत् , ) “तिप्यनस्तेः?
इति दत्वम् । सिपि तु “सिपि धातोर्वा” इति रत्वं च । हलज्यादिरोप उभयत्र । ( स-
स्यात्, सस्याताम् ) आशिषि सलरोपभावो विशेषः । ( असासीत्, अससत्) “अतोः
इरादेः इति वा वृद्धिः ८ सिससिषति । सास्यते । सासरस्ति । सास्यति। असीषसव् }
सस्यम् ) ““माच्छाससिसूम्यो य? इति यः । ( सस्यको ) मणिः । “सस्येन परिजात, इतिः
कन् । अन्न सस्यज्ञब्दो गुणवाचीति हरदत्तः । गुणैः परिगतो जात आकार्ुदध इत्यथैः +
(सासरा,) गवां कण्ठकम्बरः । ““रास्नासास्नास्थृणावीणा?» इति निपात्यते। (संस्ति, संस्तः,
संस्तन्ति,) “स्कोः” इति सरोपोऽत्र न भवति, बहूनां समवाये दयोरूसंयोगसंक्ताभावादित्या-
्रेयमेत्रेयौ । छान्दसत्वान्नेहास्माभिरयमथैः प्रपञ्च्यते । तथा च “जक्षित्याद्यष्षट्, इत्यत्र
हरदत्तः । “घसषस्ती छान्दसो; वरिरपि । तस्यापि भाषायां न प्रयोगस्साधुः, भाष्यवा्तिक-
कारो चेत्प्रमाणम्? इति । तथा च भाष्यमपि “षसिवशी छान्दसो? इति । अत्र केयटः "वसि.
वशी" इति । षस षस्ति स्वग्रे इति ये न पठन्ति केवलं “वस स्वप्र, "वश कान्तौ, इति तन्म-
तेनेतदुक्तम् । अन्ये त्वाहुः । षस्तीति धातुपाठ एव रतपा निदेशः कृतः । अर्थभेदात् द्विः
परितः। अन्ये तु षस स्वप्ने इति न पटन्तीति। अत्र सुधाकरः । “षस षसने, “वष
कान्तौ, छान्दसौ “जक्षित्यादयष्षद्,” इत्यत्र भाष्यादेवाव्टतौ (वटि भागुरिरह्लोपमू” इकति
दुरेभः प्रयोगः, इति ॥ ६९ ॥
वश कान्तौ ॥ ( वष्टि, उष्टः, उशन्ति,व क्षि, उषः, उष्ठ, वदिम, उश्वः, ) बश्वादिना क्षि
पदान्त च षत्वम् । ग्रहिज्यादिना कड्तिोः प्रसारणम् । (उवाश, ऊशतुः, उवशिथ, उवरिव,)
कूडति ग्रहिज्यादिना छते प्रसारणे द्विवचनम् । अन्यत्र तु ते द्विर्वचने “खिव्वभ्यासस्यः»
इति प्रसारणम् । ( वशिता । वश्िष्यति । वष्टु, उष्टात्, उशम् , उडढि, वशानि, ( देधि-
त्वष्टुत्वजरत्वानि ॥ ( अवद् , ओष्टाम् , ओरन् , अवट् , ओम् , ओष, अवशम् , ओशव ).
कडिति प्रसारणे आडागमः । अन्यत्र तु हल्ड्यादिना तिस्योर्खछापः । ८ उदयात्, उश्या-
ताम् ) आशिषि ( उञ्यास्ताम् । अवश्ञीत् , अवाश्चीत्, ) “अतो हरादेः” इति वा वृद्धिः ॥
( विवशिषति । वावक्ष्यते ) “न वशः” इति यङि प्रसारणनिषेधः ( वावष्टि, वावष्ट ) इत्या-
दो रितपा निदंशात् ग्रहिज्यादिना प्रसारणं न भवति । (वाशयति । अवीवदत् । वित्वा )
“न क्तवा सेद् इत्यकित््वम्। ( वशा, ) करिण्यादिः । पचाद्यचि टाप् । ( गोवशा ) +
““पोरायुवती? इत्यादिना समासः । वन्ध्या गौरित्यथः , ( वशः ) । “वशिरण्योरुपसङ्कथा-
नम् इति भावेऽप् । वशं गतो ( वश्यः ) । “वशं गतः, इति द्वितीयान्तात्(१) गत इत्यथ
यत् । ( उशिक् ) अग्न्यादिः । “वशः किच्च इतीनिप्रत्ययः । कित्वात्प्रसारणम् । उरिगेकव
८ ओौिजः ) । प्रज्ञादिः । ८ उज्ीरम् ) । “वशः कित् इतीरन्नोणादिकः। ( उशना ) ।
“वशः कनसिः” इति कनसिः “ऋदु शनस्फुषदंसोऽनेहसां च” इत्यसम्बुद्धो सावनादेशः ।
सम्बुद्धावपि पक्षे अनङिष्यते “न डिसम्बुद्धयोः इति नरोपनिषेधस्य पाक्षिकत्वं च ! तेन
त्रीणि रूपाणि भवन्ति ( उशनः, उरानन् , उशन ) इति । तथा च इोकवातिकम् ।
"सम्बोधने तूश्लनसः त्रिरूपं सान्तं तथा नान्तमथाप्यदन्तम्, ॥
इति ॥ षसादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ ७० ॥ 411
चकंरीतं च ॥ यड्लुगन्तमप्यदादिकं परस्मेपदि चेत्यथेः । तत्र तत्रोदाहरणेषु तथेवोदा-
तम् ॥ ७१ ॥ श
( १) द्ैतीय।स्मधादिति पुस्तकान्तरे पाठः ।
तृतीयगणः । २६९.
हनुङ् अपनयने ॥ (देवदत्ताय निहयुते, निह चुवाते, निद ुवते, निह युषे, निरे) । अजा -
-दाबुवङ्। ““इलाधहनुङ्स्थारशपां रीप्त्यमानः इति ज्ीप्स्यमानस्य सम्प्रदानत्वम्॥ (निज नुव,
निजहचव .निजहचविषे, निजहनुविष्वे, निजद्नुविद्षे, ) उवङि “विभाषेटः” इति मूधेन्य-
विकल्पः ।(निह्ञोता । निहोष्यते । निहनुताम् , निदनुष्व, निहनुवे, ) आदि गुणः । (न्यः
इनुत, न्यह्नुवाताम् , न्यहनुधाः, न्यहुहि, न्यहूनुवहि । निवष्ुवीत, निह चुवीयाताम् ) ।
आशिषि ८ निह्ञोषीष्ट ) । आर्धधातुकत्वेना ङिनत्वादृगुणः । ८ न्यहोष्ट, न्यहोष्ठाः, न्यहो-
ध्वम् , न्यह्लोषि । निजुद्नृषते ) “इको श्च” इति कित्वे “अज्क्षनगमां सनि" इति दीषेः ।
{ निजोहनयते, निजोदनृवोति, निजोदह्लोति । निह्लावयति । न्यजुहृवत् ) । अनुदात्त आत्म -
नेभाषः ॥ ७२ ॥
इति श्रीपूवेदक्चिणपश्चिमसमुद्राधीदवरकम्पराजसुतसङ्गममहाराजमहामन्त्रिणा
मायणसुतेन माधवसहोदरेण श्रीसायणाय॑ण विरचितायां माधवी-
यायां घातुच्त्तौ अदाद्यः सम्पूर्णाः ॥
४ मि ` --- य
अथ जुहोत्यादेः।
इ दानादनयोः ॥ दानादानयोरित्यन्ये । आत्रेयस्तु हु दाने इति परित्वा, भादानेल्येके
इति । एतदादयो हीपयेन्ता अनुदात्ताः परस्मेपदिनः। इह दानं चोदिताधारे त्यक्तहविः-
ग्रन्ेप इति हविषोऽनिजीवत्यादौ प्राणादिवत् घात्वथंऽन्तर्भावात् अकमेकत्वमेके
मन्यन्ते । वयं तु धात्वथेः प्रक्षेपमात्रम्, स च स्वभावाच्चोदिताधारहविषि नियमेना-
येक्षतदति । तथा च “तृतीया च होइछन्दसि” इत्यत्र भाष्ये जुहोतिः ।प्रक्षेपे वतैतहत्युक्तम् ।
'एवं च यवागूं जहोतीत्यादयस्सकमेकाः प्रयोग उपपयन्ते । उक्तं चात्रैव भाष्ये "कथं द्वितीया
सिद्धा, कमेणीत्येव इति । एवं च “तृतीया च होदछन्दसि” इति कमणि तृतीयाविधानमप्यु -
पपद्यते । ( जहोति, जहतः, जहति, जहोषि, जहोमि, ) “जहोत्यादिम्यक्दलुः” इति शपः
इरौ, “इको, इति धातोद्विर्वचने “कुहोश्चुः” इत्यभ्यासस्य चुत्वं स्ञकारः। तस्य “अभ्यासे-
चच” इति जदत्वं जकारः । पिति गुणः । “उमेऽभ्यस्तम्, इत्यभ्यरुतत्वात् “अदृम्यसरूतात्?
इति क्षस्याद्धावे “इदनुवोस्सावेधातुके”, इत्यजादो कडिति सावधातुके विधीयमानो यण्
भवति । ( जुहाव, जडवतुः, जहविथ, जुहोथ, जहुवधुः, जुडुव, जहाव, जहव, जुहुविव, )
कादिनियमादि् । थलि भारद्राजनियमाद्िकल्पः । अजादौ कूङित्युवङ्। अन्यत्र गुणन्रद्धी ।
< जहर्वाचकार ) । “मोदीशरुहूुवां इट्वच्च” इति पक्षे आम्प्रत्ययः शटवद्धावाद् द्विव चनं च ।
( होता । होष्यति । जहोत्, जता, जुह्वत्, जुहुधि, ) “इक्षर्भ्यो हेधिः” इति धित्वम् ।
{ ज़हवानि ) आटि पित्वाद्गुणः । ( अजुहोत् , अज्ञहुताम् , अजुहवुः, ) “हुश्नुवोः” इति
यण परत्वाद्वाधित्वा “जसि च” च गुणः, ( अज्ञहोः, अजुहूतम् , प
ज्हयाताम् › ज॒हयुः ) । _आदिषि, ८ हूयात् , हृयास्ताम् , ) “अक्रुत्सावेधातुकयोः” इ
दीधेः । ८ अहौषीत्, अहोश्टाम् , अहौषुः, अहौषीः, अह्म् , अहोषम् , अहौष्व, ) सिचि
चद्धिः । ( जहषति ) । “इको अल्” इति कित्वात्, “अज्खनः” इति दीधः । ( जोयते ।
जोहोति ) । अत्र विरूतरे “इुश्नुवोः"” इति सूत्रं “जुहोतेरुसाकेधातुके इति पटित्वा रितिपा
-निदेंशाव् जोहूवति इत्यत्र यण् नेत्युक्तम् । तन्सुनित्रयेणानाहतम् । ( हावयति । अजूह-
वत् ) ॥ ( जुह्वत् ब्राह्यणः) “नाम्यस्ताच्छतुः" इति नुम्निषेधः । ( जुह्वति ) ब्राह्यणङ्खानि
( ज॒ह्वन्ति ) वा ब्ाह्मणङकलानीत्यत्र “वा नपुंसकस्य इति जद्शसोयैम्बिकल्पः। ( जोह्वतः )
कृष्ण्गः, “जहवकृष्णदरग” इति प्रहता दिपाठादण् । ( होता, होतारौ, ) कृन्विधो “ऋत्विक्षु
` २७० धातुवृत्तो-- त { निभि
चानुपस्गस्यः इति तृन् ओणादविको वा, “अप्तृन्” इत्यादिना सर्वनामस्थाने दीधः । होतु-
भावकर्मणी ( होत्रम् ) उद्वात्रादित्वात् यवा दित्वाच्च अनणौ । ( क्षीरहोता ) । याजकादि.
त्वात्समासः । ( हव्यम् , ) । “भोरावर्यके” इति ण्यत् । ( जूः ) । ^ जहोतेदीधेश्च, इति
किपि दीर्घो द्वित्वं च । ( जुह्वो ) इत्यादौ “ओःसुपि इति यण् । ( होमः ) । “तिस्तु?
इत्यादिना मन् । ( होत्रम् ) । ष्टन् ॥ ( हविः ) । “अत्यवि इत्यादिना इसिः । हविषि
हितं ( हविष्यम् ) । “उगवादिभ्यः इति यत् । ( होत्रा, ) ऋत्विजां वाचकः । “हुयामा?”
इति खन् । स्वभावतोऽयं उरत्विकष्वपि खीखिङ्ध इति “होत्राम्यश्च", इत्यत्र हरदत्तः । अथं
प्रीणनाथंऽपीति भाष्ये । तथा च 'अग्निहूयमानेषु, इति प्रयोगो इस्यते । तग्येमाणेष्वितिः
द्यन्राथः ॥ १९॥
जिभी भये ॥ (चोराद्िमेति, बिभितः बिभीतः बिभ्यति, बिभेषि, बिभीथः, बिभिथः,बिभीथ,.
बिभिथ, बिभेमि, बिभीवः, बिभिवः, ) “भीत्रार्थानां भयहेतुः” इति भयदेतोः कारकस्य अपा-
दानत्वम् । “भियोऽन्यतरस्याम्” इति हलादौ कडिति सार्वधातुके वा इकारः। (व्यतििभीत)
इत्यादावात्मनेपदेऽप्ययमित्वविकल्प उदाहा्यैः । (ग्यतिबिभ्यत ) इत्यत्र “आत्मनेपदेष्व-
नतः” इत्यद्धावे %परिहूत्यापवादविषयसुत्स्गोऽभिनिविरातेः इति न्यायेन द्विवेचनोत्तरकारूम-
` नेकाच्त्वात् “एरनेकाचः” इत्यपवादस्य यणो भावित्वात् पूर्वेमियङ् न प्रवतत । यद्रात्रान्तर-
` ङ्गत्वात् “शो” इति द्विवचने पश्चादद्धाव इति नेव इयडः प्रसङ्गः। ( बिभाय, बिभ्यतुः बिभ-
यिथ, बिभेथ, बिभ्यिव, ) कादिनियमादिट् । थि भारद्वाजनियमाद्िकल्पः। ८ बिभयां च
कार । “भी” इत्यादिना पक्षे आम्प्रत्ययः इटुवद्धावश्च। ८ भेता । मेष्यति । बिभेतु, बिभो-
तात् , बिभीताम् , बिभ्यतु , बिभीहि, बिभिहि, बिभितात्, बिभीतम् , बिभयानि,) हरपि.
त्वात् ङिन्त्वात् पक्षे इत्वम् । एवं तातञ्यन्येषु ङित्सु चोक्तम् । उत्तमआरि गुणायौ । (अबि-
भेत्, अबिभीताम्, अबिभयुः, ) यणं बाधित्वा परत्वात् ज्ञसि गुणः। ( अबिभेः,
अबिभीतम् , अबिभितम् अबिभयम्, अबिभोव, अबिभिव । बिभीयात्, बिभीया-
ताम्, बिभियाताम्, बिभीयाः, बिभियाः, बिभीयां, ) पिद्रचनेष्वपि याषुरो-
=िन्त्वादित्वे ८ बिभियात् ) इत्याद्यदाहायैम् । आशिषि, ( भीयात्, ।भीयास्ता-
म्) इत्यादि । आधेधातुकत्वान्नात्रेत्वपक्षः ॥ (८ अभैषीत्, असेश्टाम् , अभेषीः
अभेषम् , ) सिचि वृद्धिः । ( बिभीषति, ) “इको श्ल" इति सनः कित्वात् न॒ गुणः ।
(बेभीयते । बेभेति, बेभीतः, बेभितः,) प्रकृतिप्रहणन्यायेन “भियोऽन्यतरस्याम् इति वत्वम् ॥
( भापयते अबीभपत । भीषयते, अभीषयत , अबीभषत ) सुण्डः । “बिभेतेहेतुभये, इत्ति
णावात्वे पुक् । अन्यदा “मियो हेतुभये षुक्" अत्र हि ई इतीकारप्रश्टेषणेन ईकारान्तस्य
घुको विधानात् आत्वपक्षे ख न भवति । “भीस्म्योहतुभये इत्युभयत्र तङ् । हेत भयाः स्म.
यतावुक्तः। अहेतुमये तु कुञ्िकयेने भाययति अबीभयद् इति बृद्धयायो। (बिम्यत्। भीषणः 1).
नन्द्यादित्वात् ण्यन्ताल्ल्युः । ( भीतः ) । “जितः कः” इति बतेमाने क्तः । ( भयम् ) ।
[अज्विधौ भयादीनासुपखङ्ख्यानं नपुंसके क्ता दिनिवृत्त्यथेम् ] इति क्तल्युटो बाधित्वा अजेव
भवति । पारायणे तु वासरूपेण क्तो दशितः । तदसत् , क्तल्युद्त॒सुन्खर्थषु वासरूपविधिप्र-
तिषेधात्। ( भीः, भियो ) । सम्पदादित्वात्किप । क्तिन्नपीष्यते ( भोति; ) । वृकेभ्यो भयं
८ वृकभयम् ) । "पञ्चमी भयेन, इति तत्पुरूषः । [भयभीतभी तिभोभिरिति वक्तव्यम् ] इतिः
भीतादिभिरपि समासो नेयः । ८ भोः, भीकः ) । ,“भिनः क्रुक्लकनोः” इति करक्लंकनो ।
( भीरुकः ) । [कुकन्नपि वक्तव्यम् ] इति करुकन् । ( भोमः, मौोष्मः ) । “मियष्षुक्चः' इतिः
कप्रत्यये पक्षे षुगागमः । “भीमादयोऽपादाने” इत्यपादाने ऽये प्रत्ययः । ( भयानकः ) +.
आनकन् । “शीङ्भियः” इत्यानकन् । अयमपि भीमादिः । (मेकः) “इण्भी इति कन् ॥ २॥
ही ल्ायाम् ॥ ( जिदेति ) इत्यादि बिभेतिवत् । जिदियतीत्यादो अजादो संयोगपूवै- |
पृ} तृतीयगणः । २७१
त्वाद्यभावात् इयङ्विरोषः । ( हेपयति ) । ५अतिद्ि" इत्यादिना पुगागमः “पुगन्तः, इति
गुणः । ( अजिदिपत् । हीः ) सम्पदादित्वात्किप् ( हीतः दीणः, हीतवान्, ह्ीणवान् ) “नुद्-
विद्” इत्यादिना वो निष्ठानत्वे णत्वम् । ८ हीकः, ह्लीकः ) । “हियः कन्नश्च खो वा इति
कनि रेफस्य वा रत्वम् । ८ हीणियते ) रष्यतीत्यथेः । “हीणीडः इति कणृड्वादिपाठात्
स्वार्थं यक् ॥ जुहोत्यादयोऽनुदात्ताः परस्मैपदिनः ॥ ३ ॥
१ पालनपूरणयोः ॥ उदात्तः परस्मेभाषः । ( पिपति, पिपूतेः, पिपुरति, पिपषि, पिप
मि, ) “अतिपिपर्योश्च» इति शछावभ्यतस्येत्वम् । “उदोष्व्यपूरवस्यः, इत्युत्वं रपरमकार-
स्यागुणन्ुद्धिविषये, हरादौ “हरि च, इति दीधः । गुणब्द्धयो विषयेषु तु विप्रतिषेधेन ते
भवतः । ( पपार, पप्रतुः, पथ्रः, पपरिथ, पप्रथुः, पप्र, पपार, पपर, प्रिव ) । “्च्छत्यताम्?
इति किति किटि युणापवादे “शदप्रां हस्वो वा” इति वा हस्वे यणादेशः। अन्यदा गुणे
€ पपरतुः, पपर, पपरिथ, पपर, पपरिव, ) इति । ( परिता, परीता । परिष्यति, परीष्यति, )
शृतो वा» इत्यल्टीटो वा दीर्घैः । ( पिप, पिपूर्तात् , पिपूर्ती, पिपुरतु, पिपृहि ) देरपि-
त्वान् ङित्वान्न गुणः । ( पिपराणि, पिपराव ) आटि गुणः । ( अपिपः, अपिपूर्ताम् , अपि
परः, ) अच्रोत्वात्परत्वात् “जुसि च” इति गुणः । ( अपिपः, अपिपूतेम् , अपिपरम् , अपिपू.
` वे ) गुणे हल्ङ्यादिना तिस्योरछोपः । ( पिपूर्यात्, , पिपूर्यातां, पिपूर्याः, पिपूर्योम् ) । आ-
श्िषि, ( पूर्यात् , पूर्यास्तां, ) यासुटः कित्वादूगुणा मावः । उत्वम् । ( अपारीत्, अपारि-
शाम् , अपारीः, अपारिषम् , ) सिचि वृद्धिः । “वृतो वा” इतीटो दी्स्य “सिचि परस्मेपदे
घु” इति निषेधः । ( पिपूषेति ) । “इद् सनि वा” इति पक्षे इडागमः । इडभावे “इको
क्ल,” इति सनः किमे उत्वम् । इटि तु तस्य पूठेवदीधैविकल्पे प्रकृतेश्च गुणे ( पिपरिषति
पिपरीषति ) इति । ( पोपूरैते । पापति, पापरीति, पाप तेः ) इत्यादि । अभ्यासस्योरदत्व-
हलखादिशेषयोः “दीर्घोऽकितः” इति दीधेः । इग्रिग्रीकामभावस्तरतिवत् । { पिपुरत्, पिपुर
तौ, ) शता । ( पारयति । अपीपरव्। निपूतेः, निपूतेवान् ) “न ध्याख्यापभूचिमदाम्"”
इति निष्ठानरत्वैनिषेधः । ८ पूर्वां ) । “युकः किति?” इत्यनिटूत्वम् । ( पूः, पुरो, पुरः ) “न्ना
जभास? इति किप् । “उदोष्ट्यपूवेल्य, इत्युत्वम् । “वाः” इत्यादिना उपधादीर्धैः। अक्र
वक्तव्यं पूवेत्राप्युक्तम् । ( पुरषः ) “पुरः कुषन्" इति कुषन् । ( पौरषेयः ) वधो विकारस
मृहः कृते प्रन्थादिवां । “सवेपुरुषाभ्यां णजो, इति ढञ् । तथा च तत्र वातिकम् । “पुषा
द्धविकारसमूहतेनक्घतेषु” इति छते तृतीया समधेविभक्तिः, अन्यत्र तु षष्ठी । पुरषः प्रमाण-
मस्य ( पौरुषम् , पुरुषद्वयसम् पुरुषदध्नम् , पुरुषमात्रम् , ) “पुरुषहस्तिभ्यामण्चः" इत्यण्,
द्रयसजादयश्च चशब्दात् । द्रो पुरूषौ प्रमाणमस्याः ( द्विपुरुषी, द्विपुहूषा ) । अत्र प्रमाणे वि-
हितस्य द्वयसजादेः “प्रमाणे छः” “द्विगो नित्यम् इति टुक् । “तद्धिता इति द्विगुः ‹ पु-
रुषात्प्रमाणेऽन्यतरस्याम्"” इति प्रमाणवा चिपुरुषशब्दान्तात् द्विगोर्तद्धितलुकि पके डीन्नि-
बेधात्. गाप । राजपुरूषस्य भावकर्मणी ( राजपौरष्यम् ) । राजपुरुषात् ष्यन्, अनुशतिका
दित्वादु भयपद्वरद्धिः । पुरुषान् गच्छति पुरुषेषु वसति वा ( पुरुषत्रा ) । “देवमनु(९)५्यपुर्पु
रुषमत्येभ्यो द्वितीयासक्तम्योबेहलम्' इति द्वितीयान्तात् सक्चम्यन्ताच्च स्वा त्राप्रत्ययः ।
( पुरः ) । “पृभीधीव्यधिगरधिष्टषिहरिभ्यश्चः इति कुप्रत्ययः । “उदोष्टयपूेस्यः इत्युत्वम् ।
( पुरुत्रा ) । पूंवत् त्राप्रत्ययः । ( पूणेम् ) । “धापवश्ी" इत्यादिना नप्रत्ययः । ( पुरीषः )
“कपृ्यां किच्च इति षन्प्रत्ययः । ( पठं ) ग्रन्थिः । “स्यामदी” इत्यादिना ननिन् । ( परः,
परुषी ) “अतिएवपीः, इत्यादिना उसिः । ८ परुषः ) । ^(२)नहिकलिहनिपवस्यतिभ्य
उषच्^” इत्युषच् । हस्वान्तोऽयं धातुरिति वधेमानकाशयपाभरणपुरुषकाराः । स्वामी तु दी
ॐ > कव -----~
( १ ) गुरु इति कुत्रचित् । (२ ) सहीति पाठान्तरम् । `
२७२ धातुचृत्त-- [ माल्
न्तं परित्वा हस्वान्तः केचिदिति । आत्रेयमेत्रेयो तु हस्वान्तं परित्वा दीर्घान्तकमेके इति
अन्रोदाहरणानि । ( पिपति, पिप्रतः, पिप्रति, पिपषि, पिपरि । पपार, पप्रतुः, पथं, ) “्ह-
ततो भारद्वाजस्य" इति नेर् । ८ पिप्रिव ) । ऋादिनियमादिट् । ( पर्ता । परिष्यति ) । “-
दनोः स्ये इतीट् । ( पिपत, पिष्हि, पिपराणि । अपिपः, अपिप्रताम् , अपिपरः ) । जसि
गुणः । ( अपिपः, अपिषरम् , अपिषव । पिप्रियात्., पिग्रियाताम् ) । आशिषि, ( प्रियात्,
प्रियास्ताम् , ) ^रिङ् शयग्लिङक्ु, इति रिङादेशः । ( अपाषीत , अष्ष्टाम् ) इत्यादि ।
उत्तिकारस्य तु दीर्वान्त एवेष्टः । यदाह । “द्रा हस्वो वा? इत्यत्र केचिदेतत्सूत्ं प्रत्याच-
क्षते । श्रा पाके, द्रा कुत्सायां गतौ प्रा पूरणे, इत्येषामनेकाथां धातव इति बृप्रामथं व
तेमानानां विश्रतुरित्यादीनि रूपाणि साधयन्ति । तथा सति विशश्चरवान् इति कसावेतदरपं `
न स्यादिति । यदि हस्वान्तस्स्यात्प्रतिनां प्रत्याख्यानं पिप्रवानिति प्रयोजनकथनं चाजुप-
पन्नं स्यात् । तथा वृत्तिन्यासपदमज्ञरीप्रदीपकारादयेऽपि ! किञ्च अपाणिनीयश्च हस्वान्तः,
यदि हि स्यात् कि हस्वविकल्पनेन, यत्करेय्यादिका हीर्घान्तरूपाणि अस्माच्च हस्वान्तरूपा -
णि भविष्यन्ति । एवं च “तं पिग्रतं रोदसि, "पाहि माग्ने पिप्रहिः इत्यादयश्छान्दसा द्रष्ट -
च्या; । अ(१)दन्तमूदन्तमिति सेडप्यथं दीर्घान्तः परस्मेपथनुरोधेन पठितः । अयं क्न्यादावपि ।
र गताविति स्वामी । "ृन् व्यायामे, तुदादौ । र पूरणे इति चुरादौ ॥ ४ ॥
इश्टल् धारणपोषणयोः ॥ अनुद्।त्त उभयतोभाषः । ( बिभति, बिश्रतः, बिश्नति, बिभ.
षि, बिभमि, ) “नामित्' इति शछावभ्यासस्येतत्वम् । ८ बभार, बभ्नतुः, बश्रुः, बभे, )
क्रादिनियमादनिचूत्वम् । ( बिष्टव । बिभराञ्चकार, “भीदीश्वहुवाम्”, इत्याम्प्रत्ययः, श्टव-
दावाद् द्विव चनमितत्वं च । ८ भर्ता, भरिष्यति, बिभ, बिश्तात् , विश्वतां, बिश्नतु, बिश्व.
हि, बिभराणि । अबिभः, अबिश्टताम् , अबिभरः ) । “जुसि च" इति गुणः । ( अबिभः,
अबिष्टतम् , अबिभरम् । बिभृयात् , !बिग्डयाताम् ) । आशिषि ( भियात् , भियास्तां,
शियासुः । अभार्षीत्, अभार्टाम् , अभार्षीः, अभाषेम् , अभाष्वं , बिभृते, बि-
आते, बिभ्रते । बिग्धषे, बिभ्ये, बिभ्रे, विश्वे । बिभरां चक्रे । भर्ता । भरिष्यते । बिभ्यु-
तां, बिश्यष्व, बिभरे । अबिभ्यृत, अबिश्राताम् , अविभ्रत । अबिभ्युथाः, अबिभ्नि, अबिश्टव-
हि । बिभ्रीत, बिभ्रीयाताम् , बिभ्रीथाः, बिश्नीय। बिभिवहि )। आरिषि ( ्षीष्ट,। ख्षी-
यास्ताम् ) “उश्च इत्यात्मनेपदे छिङडसिचोश्चेखाद्योः कित््वादगुणत्वम् । ( अशत, अश्टृषा-
“ ताम् , अश्युथाः, अगदम् , अश्डषि, ) ““हस्वादङ्गात्' इति क्रि सिचो लोपः। ( जिश्नत्।
बिश्नाणः। बुभूषति, उुभूषेते, ) “इको क्षल इति सनः कित्वात् “अज्ज्षन, इति दीधे
““उदोष्टय"» इत्युत्वम् । ^“सनीवन्त" इतीडिकस्पोऽस्य न भवति, तन्न भरेति शपा निददाद् ।
( खन्निमम् , ) “डतिः किच्रः, “कत्रेमेश्जित्यम् । द्रविडास्तु टिवतं पटित्वा “टितोऽ्धुच्”
इति अथुचमुदाहरन्ति ( भरथुः ) इति । शेषं भरतिवत् ॥ ९ ॥
माडः माने शब्दे च ॥ अनुदात्त आत्मनेपदी, ( मिमीते, मिमाते,।मिमते, मिमीषे, मि-
माये, मिमीध्ये, मिमे, मिमीवहे ) श्रनादि््वाच्छलावमभ्यासस्येत्वम् । हलादौ कडिति सा-
चधातुके “ई हल्यघोः" इतीत्वमभ्यसूतस्य । अजादौ तु “इनाभ्यस्तयोः इत्याल्लोपः ।
८ प्रणिमिमीते ) “नेर्मद्” इत्यादिना णत्वम् । ( ममे, ममाते, ममिरे, ममिषे, ममाथ, म-
-मिष्वे, ममे, ममिवे, ) कादिनियमादिट् । “आतो रोप इटि च» इत्याकारलोपः । ( माता॥।
मास्यते । मिमीताम् , मिमाताम् , मिमताम् , मिमीष्व, मिमे । अमिमीत, अमिमाताम् ,
अमिमत, अमिमीथाः, अमिमाथाम्, अमिमीध्वम् , अमिमि, अभमिमीवहि । मिमीत, मि-
सीयार्ता, मिमीथाः, मिमीय ) । आशिषि, ( मासीष्ट, मासीयास्ताम् , अमास्त, अमासा-
( १ ) ऊदन्तछदन्तमिति क्वचित् इश्यते ।
ओहाङ् ] तुतीयगणः । २७३
ताम् , अमासत, अमास्थाः, अमाध्वम् , अमासि, अमास्वहि । मित्सते ) “सनिमीमा*
इत्यच इस् । “सस्याधैधातुके” इति तत्वम् । “अत्र रोप” इत्यभ्यासलोपः । ( मेमीयते ) ।
“घुमास्था, इतीत्वे द्विवंचनेऽभ्यासस्य गुणः । ८ मामाति, मामेति, मामीतः, मामति ।
मापयति । अमीमपत्। मित्वा । मितः । मितवान् । मितिः )। "“यविल्यतिमा?” इतीत्वम् ।
( प्रमाय ) । “न ल्यपिः, इति।“घुमास्था?!इतीत्वस्य निषेधः । ( मेयम् ) । “अचो यत् ,›»
“द्यति? इतीत्वे गुणः । मीयतेऽनेनेति ८ पाप्यम् ) “पाय्यसान्नाय्य” इत्यादिना मानेऽभि-
धेये ण्यदादिवत्वं+च निपात्यते । “भतो युक्?» इति युक् । मिमीतहति ( मायः) । ““या-
ग्यध इत्यादिना णे नुक् । ८ माया ) गप । ( मायी, मायिकः, मायावी, मातो ) मत्वर्थे
व्युत्पादितम् । ( धान्यमायः ) । “ह्वावामश्च, इति (१)कमेण्यण् कस्यापवाद्ः । प्रमिमीत-
इति ( प्रमः ) । “आतश्चोपसगे, इति कः ( प्रमा ) । द्धियाम् “आतश्चोपसरगे,' इत्यङ् ।
( प्रमितिः ) । बाहुलकात् क्तिन् । ( वातप्रमीः ) वातण्रगः । “वातप्रमीः, इति वातोपपदा-
तप्रपूर्वादस्मादीकारप्रत्ययआल्लोपे च निपात्यते । अजादौ यणादेशे वातप्रम्यावित्यादि ।
सक्चम्येकवचने तु यणः परत्वात्सवणेदीे वातप्रमी इति भवति । अन्ये तु “अन्येभ्योऽपि इ-
इयते" इति क्िपि “शुमास्था”” इतीत्वे व्युत्पादयन्ति । ““¶त्वमकारादो इति च भाष्ये नः
स्थितम् । तन्मते अजादौ “एरनेकाचः इति यण । तत्र त्वयं विरोषः, सप्तम्येकवचने यण् पर-
त्वात्सवणदीर्थं बाधत इति वातप्रम्यीति भवति। उणादिवत्तो तु मिनोतेरीकारप्रत्यय व्युत्पा-
द्यते । ८ मेर, ) “मापोर्री च» इति रप्रत्यये ईकारे चान्तादेशे गुणः ॥ ६ ॥
ओहाङ् गतो ॥ अनुदात्त आत्मनेभाषः । ( जिहीते, जिहाते, जिहते, जिहीषे, जिही-
ध्वे, जिे, जिदिवे । जे । हाता । हास्यते । जिहीतां, जिहाताम् । अजिदहीत, अजिहा-
तार् , अजिहत । जिहीत, जिहीयाताम् ) । आरिषि ( हासीष्ट, हासीयास्ताम् । अहास्त,
अहासाताम् ) इत्यादि माड्वत् । ( जिहासते, जाहायते ) “धुमास्था” इतीत्वे जहातीति
निर्दशादस्याग्रहः । अत एव “जहातेश्च कविः” इति हिभावोऽपि नेति हात्वेति भव-
ति। ( हापयति । अजीहपत् । हानः, हानवान् ) । “ओदितश्च, इति निष्ठानत्वम् । जिहीते .
भावानिति ( हायनः संवत्सरः) “इश्च बीहिकाल्योः,, इति ण्युट् । एको हायनोऽसल्या ( एक-
हायनी, त्रिहायणी, चतुहांयणी ) । “दामहायनान्ताच्च, इति सद्कुःथादेर्दामहायनान्ताच्चः
बहुव्रीहेः चि यां ङीप् , “त्रिचतुर्भ्यां हायनस्य, इति णत्वम् । असंजतात्वाद् न ““ूवेपदासंकता-
याम्” इति णत्वप्रािः । एते च डीबृणत्वे वयस्येव स्मयते । तेनेह न भवतः, एकहायना
शाखा त्रिहायना चतुर्हायना इति । ( हानिः ) । ““र्खास्माज्याहाभ्यो निः? इति निप्रत्य-
यः । शुनाद्यख्रयो गताः ॥ ७ ॥
ओहाक् त्यागे ॥ अनुदात्तः परस्मेषदी । ककारो “हश्च बरही” इत्यत्र पूव॑स्यास्य च सा-
मान्यग्रहणाथैः । अन्यथा एकाजुबन्धकत्वाद् असर्व ग्रहरूस्यात.। ८ जहाति, जहितः,
जहीतः, जहति, जहासि, जदिथः, जहीथः, जहिथ, जहीथ, जहामि, जिवः, जीवः, जहिमः,
जहीमः, ) “जहातेश्च” इति हलादौ कडिति सार्वधातुके इत्वमीत्वं च । अजादौ “इनाभ्य-
स्तयोः” इत्याल्लोपः । ( जहो, जहतुः, जहुः, जहाथ, जहिथ, जह, जहो, जहिव, ) कादिनिय-
मादिट् । थक भारद्राजनियमाद्विकल्पः । “आत ओौ णलः” “आतो खोप इटि च (हाता ।
हास्यति, जहातु।जहितात् , जहिताम् , जहीताम्, जहत, जहिहि, जहीहि, जहाहि, ज-
हानि, जहाव ) । पूर्ववदित्वमीत्वं च । अजादावाल्लोपश्च । हो “अआ च हौः, इत्यात्वं च ।
( अजहात् , अजहिताम् , अजहीताम् , अजहुः, ! अजहाः, अजहाम् ) “'सिजभ्यस्त” इति
नित्यं शचेजैस् । “लड्डशाकटायनस्यः” इत्याकारान्तलक्षणो जस्विकल्पस्तु न भवति, परत्वात्
( १ ) कमेण्युपपदेऽणृप्रह्यय इति पुरस्तकान्त्रे हर्यते ।
२७४. धातुदत्तौ~ ` | भोहाक्
““हइनाभ्यस्तयोरातः इत्याल्लोपे आकारान्तत्वस्येवाभावात् , ““$हल्यघोः"” इतीत्वं तु जरूभावे
चरते हरा दित्वं पयैवपत्स्यतइति न भवति । 'एवमदर्रित्यत्रापि । ( ज्यात् , जह्याताम् ,
जह्युः, ज्याः, ज्याम् , जद्याव, ) “खोपो यि” इति यकारादौ सार्वधातुके जहातेराह्लोपः।
आलिषि ( हेयात् , हेथास्ताम् ) “एकिडि"” इत्येकारो “घुमास्था? इतीत्वापवादः । ( अ-
हासीत्, अहासिष्टाम् , अहासीः, अहासिष्टम् , अहासिषम् ) सगिटो ॥ (८ जिहासति ।
जेहीयते ) परत्वात् “घुमास्था” इ तीते द्विवचनम् । ८ जाहीति, जादेति, जाहीतः, ) “
इल्यघोः”” इति नित्यमीत्वम् । “जहा तेश्च" इति रतपा निदेशाद् इत्वं तु न भवति । अत
एव “भा च हौ इत्यात्त्वमीत्वम् “लोपो यिः” इत्यारोपश्च न भवति । तेन “ई हस्यधोः'?
इतीत्वे ( जाहीहि जाहीयात् ) इति भवतः । आशीखिडस्तु आधेधातुकल्वादपि “जहातेश्च
इतीत्वमीत्वं च न भवति । अत एव “ई हल्यघोः,” इति नित्यमीत्वं, “लोपो यि", इत्याल्लो-
पश्च न भवति । “घुमास्था” इतीत्वम् , "“एखिडि"» इत्येत्वं च रितपा निदंशान्न भवति, तेन
जाहायादिति भवति । अत्र धातोः कित्वमाभरित्य “दीर्घोऽकितः इत्यभ्यासस्य दीर्धनिषेधो
न भवति तन्नाकित्त इत्यनेनाभ्यासस्य विोषणात् । स्पष्टं॑चेतदूदरत्तिन्यासपदमज्ञयांदिषु ।
{ हापयति । अजीहपत् । हित्वा ) "“जहातेश्च क्त्वः” इति हिभावः। ८ हीनः, हीनवान् । )
ओदित्वान्निष्ठानत्त्वम् । ( विहाय ) । “न ल्यपि, इतीत्वनिषेधः ।; जहात्युदकमिति क्रत्वा
( हायनाः ) बीहयः । “हश्च बीहिकाख्योः इति ण्युट् । ( हानिः ) । “ग्छाश्चः, इत्यादिना
च्ियां पूर्ववन्निः ¦ ( शधजहा ) माषाः) शर्धाऽपानशब्द्ः । [ वातद्युनीतिकश्ेष्वजयेट्तुदज-
हातिभ्य उपस्थानम् ] इति खशि शपि शट द्विवचने “दनाभ्यस्तयोः” इत्याखोप उपप-
दस्य समागमः । ( पूर्वापहाणा, अपरापहाणा ) । पूवांनपरांश्च जहातीत्यथेः । अजादिपाग-
डा, कतरि ल्युट् , णत्वं च । सम्प्रहाणेत्यपि करचित्पटन्तीत्यात्रेयः । ( जहकः ) कारपुर-
षस्त्यागी च, “जहातेद्रं च" इति कुनि द्वित्वम् । ८ अहरत्र ) । “ननि जहातेः? इति कनि-
न्याकारलोपः, अहन्नित्यधिक्रत्य “रोऽसुपि” इति नकारस्य रेफादेश्चः। अत्र “स्वमोनैएुंस-
कात्", इति सोल्का लचत्वात् प्रत्ययलक्षणेन न सुप्परत्वम् । (भहोभ्याम् ) इत्यादो “अहन्”
इत्यह्ः परस्य रत्वे तस्य “हशि च» इत्युत्वम् । ““रत्वस्य “असुपि? इति निषेधात् , “अ-
इन्?» इत्येतद्थातसुप्परविषयं भवति । नु रत्वरुत्वयोः पूवत्रासिद्धत्वाद् नोपरुस्यात् । न
चानयोरनवकाडात्वम् , छ्रतेऽपि नरोपे एकदेशविङ्कतन्यायेन अवशिष्टस्यावकाश्चत्वात्.। किञ्च
`हे अहरित्यन्र “वा नपुंखकानाम्” इति नरोपाभावपक्षे रत्वं सावकाञ्चम् ; तथा रुत्वमपि हे
दीर्घांहो निदाचेत्यत्र, अत्र हि पुलिङ्त्वाद्धल्ड्यादिना सोपि प्रत्ययलक्षणेन अस्ति सुप्पर-
त्वम् । “न डिसम्बुद्धयोः” इति नलोपश्च निषेध्यते । सत्यम् । रविधौ षष्ठया निदटव्ये प्रथ-
मान्तस्य निदेशाद् अहन्नित्यावतेते; तत्रैकं नरोपाभावाथं तदेव रूपमन्वाख्यायते, अपरेण तु
रुरिति इत्तौ समाधिर्कः । अहवा समूहः कतुः ( अहीनः ) । अत्राहश्शब्दोऽह मितकमेव चनः,
"अह्वः खः करतो इति खः । “अह्ृ्टखोरेव"” इति टिलोपः । अक्रतौ ८ आह्न ) इति सामा-
न्योऽणेव । द्वाभ्यामहो्यां नित्ेत्तः ८ द्ववहीनः, दवेयह्विकः ) “रात्र्यहः संवत्सरा» इति दवि-
गोवा खः, अन्यदा प्रार्दीव्यतीयष्ठन्। “अह्नष्टखोरेव” इति.नियमादिरोपाभावे “अल्लोपो नः?”
इत्यल्लोपः । ( अहतिः ) । “अहरादीनां पत्यादिष्ु” इति रेफस्य वा रेफः । अन्यदा विस-
जेनीयोपष्मानीयौ ) अहो रूपम् ( अहोरूपम् ) अहश्च रात्रिश्च ( अहोरात्रम्, अहोरथ-
न्तरम् ) । “अल्लो रुविधो रूपरा त्रिरथन्तरेषूपसङ्कथानम्” इति रेफापवादो ङः । “इरि चः»
इत्युत्वम् । इदं च समासे चासमासे चेति हरदत्तः । एवं हि रात्रीतीकारान्तपाटोऽथेवान् ।
तेन “गतमदहोरूपं पश्य रात्रिरागता रथन्तरं गायः इति वाक्येऽपि सभेवति । ( परमाहः, )
“सन्महत् इति समासः । “राजाह” इति टचि टिोपः । द्वयोरहलोभवो ( द्वह : ) । ^त-
द्विता” इति द्विगुः, “कालात्, इति विहितस्य ठनो ““द्विगो्छगनपत्ये" इति लुक । दे
इदान् ] वृतीयगणः । २७५
अह्वी जातस्य (द्रयह्नजातः)। “कालाः परिमाणिना” इति समासः । स च त्रिपादिस्थल्यापी-
शयते । तथा च “तद्धिताः? इत्यत्र वातिकम् । [उत्तरपदेन परिमाणिना द्विगोरसमासवच-
नमर ] इति । द्विगोनिष्पत्तयइत्यथैः । त्रयाणां समासे हि ““तद्धिताथे"” इत्युत्तरपदे पूर्वयोस्स -
मासे “सङ्का पूवे” इति द्वित्वे “द्विगुश्च” इति तत्पुरषो भवति । हणो निगेतः ( निरहः )\
प्रादिसमासः अहः पूवेभागः < पूर्वाह्ः ) । “पूर्वापर” इत्येकदेिसमासः । ( सद्कणाताह्ः ) ।
विशेषणसमासः, “अहो एतेभ्य, इति टचि परभूतेऽहोहादेशः । एतेभ्य इति सहूधान्ययाह-
रादिसूत्रोपात्ताः पराख्श्यन्ते । तत्राहश्शब्दात्परोऽहर्शब्दो न सम्भवति । ए्कपुणज्याम्यां त्वह
“उन्तमेकाभ्याम्” इत्यहादेशनिषेधाद् ( एकाहः पुण्याहम् ) इति टजेव । उत्तमशब्दोऽहरा-
दिसूत्रोपात्तान्त्यवचनः। तत्र पुण्यशब्दएवोचचायंउत्तमरब्दोच्ारणमुपोत्तमस्यापि प्रहणाथेमिति
सद्कयातशब्दात्परस्य अहश्शब्दस्याह्वादेशो नेति के चिद्रणेयन्तीति वृत्ताबुक्तम् । द्वयोरज्ञोस्स -
माहारो ( दवयहः ) इत्यत्र “न सदह्कयादेस्समाहारे” इत्यहदेज्ञामावः । एवं च यहो जात-
` स्येति व्युत्पत्त्या ( द्वयहजातः) इत्यपि भवति । अयमहादेश्टवि परभूतदति वृत्तावुक्तत्वात्
यत्र बहुबाद्यादो स नास्ति तत्राह्नादेशोऽपि नास्ति सह्भुयातमहोऽस्य ( सहका ताहः ) पुरुष
इति । कथं सायाह्न इति, यतः पूर्वादिषु साय अब्दस्यापाटाद् एकदेशिसमास एव नास्ति। नैष
दोषः “सङ्का विसायपूवैस्याहन्नन्यतरस्यां डोः? इत्येभ्यः परस्याह्नस्थ सक्तम्येकवचनेऽहनादे-
शविकल्पविधानात् सर्वेणेकदेशेनाहः समासविह्ञानात् । पुवं च मध्याह्न इत्यपि भवति । इदं
च ज्ञापनं रात्रेरऽप्युपल्षणमिति व्याख्यातारः। “अह्नोऽदन्तात्” इत्यकारान्तपू्वेपदस्थान्निमि-
त्तात्परत्वेऽद्ो नकारस्य णत्वम् । अहान्ता “रात्राह्नाहाः पुंसि", इति पुंिङ्गाः । ८ पुण्याहं
सुदिनाहम् ) इत्यत्र तु ^पुण्यसुदिनाभ्यामह इति नपुंसकत्वम् । सुदिनशब्दः प्रशरुतवचनः ।
( प्राहः ) । अह्नः प्रगतत्वम् । “ तिष्टदगुप्र्ठतीनि च» इत्यव्ययीभावत्वाद्ञ्ययत्वं नपुंसकत्वं
च । अत्रेव पाटादङ्वादेशोऽपि । दीैमहो यस्यां शरदि ८ दीरघाह्ली ) शरत् 1 “बह्वादिश्यश्चः
इति डीष्। युवा दित्वात् “प्रातिपदिकास्तः, इति णत्वनिषेधः, यद्यपि बह्वादिष्वहन्निति पच्यते,
तथापि केवरस्य खीत्वायोगात्तदन्तस्य ग्रहणम् । डीषभावे “अनो बहुब्रीहिः” “डाबुभाञ्याम-
न्यतरस्याम्"” इति डामूङीपो ततप्रतिषेधश्च भवति । ( दीर्बाह्या, दीर्घाही, दी्घांहा, ); इति ।
डीषडीपोरस्वरे विशेषः। (सार्थाद्धीनः)। “अपादाने चाहीयरुहोः, इति तसि निषेधः। हीयेति
विक्ृतिनिर्द॑शो जहातेनिबत्त्यथेः, न तु हीयेतिरूपस्य विवक्षणा । “मन्त्रो हीनस्स्वरतो व्णैतो
वा, इत्यत्र तु “हीयमानपापयोगाच्च? इति हीयमानेन पापेन च युक्तादकवैवृतोयान्ताद्रा त~
सिविधानात्तसिः । अत्र विवक्षिता्थाद्धीयमानेन मन्त्रेण स्वरवर्णो देतुतया युज्येते । केयटे -
तु पस्यक्षायां “आच्या दित्वात्तसिः, इति । सार्थाद्धीयते देवदत्तः, होन इत्यादौ ककारादो
विवदन्ते । तत्र “अपादाने चाहीयर्होः”, इत्यत्र न्यासे देवदत्तस्य कतौरीप्सिततमत्वाभावेऽपि
` कर्मसंज्ञायां कतग्रहणस्य स्वातन्त्र्योपरक्षणाथेत्वाद् हानक्रियायां स्वतन्त्रस्य अपादानल्ये-
प्विततमत्वात् कमणि लकारादय इति प्रपञ्चेन समथितम् । सम्प्रदानसुत्रे कैयटे ऽप्येवसुक्तम् ।
इन्धुरपि स्वयमेव दीयत इति प्रतीतेः करकतंरि र्कारोऽस्त्वत्याशङ्खय जहातेः कठेस्थक्रिय-
त्वात् कमण्येव लकार इति । हरदत्तस्तु न्यासमतमुक्त्वा, "ययेवं माषेष्वश्वं बध्नातीत्यत्र
कर्मेणोऽप्यश्चस्य वस्तुतो यद्धक्षणे स्वातन्न्यं तदाश्रया कमेसंज्ञा प्राप्नोति तस्मात्कमेकंयत्र
ककारः इति । उपपादितं च इह जहातिरपगमनाथेः, सा च श्षुदुपघातादिना देवदन्तस्यापमे
तत्समर्थाचरणम् । यदा तु क्चुधादिना स्वयमेवापगच्छति तदा कमेकतृत्वम्, इति । पुनः कुत-
इत्यपेक्षायां पश्चात्स्वाथं सम्बन्धः इति चोक्तम् ॥ ८ ॥
इदा न. दाने ॥ उभयतोभाषोनुदात्तः ॥ प्रणिददाति, दत्तः, ददति, ददासि, दत्थः, दत्थ,
ददाम, दद्रः,) “श्नाभ्यस्तयोः” इत्याल्लोपः । कडिति सावेधातुके “ई हस्यघोः" -इत्यभ्य-
२७६ धातुद्त्तो- [इदाम्
रूताकारस्य विधीयमानमीत्वं तत्रेव अधोरिति प्रतिषेधान्न प्रसजति । (१)८नेर्गद्” इति
णत्वम् । ( ददौ, ददतुः, ददुः, ददाथ, ददिथ, दद्, ददौ, ददिव ) करादिनियमादिद् । थलि भा-
इाजनियमाद्विकल्पः । “अगत ओ णलः, । “आतो लोप इटि च ८ दाता । दास्यति । द्-
दातु, दत्तात् , दन्ता, ददतु, देहि, ददानि, दत्तात् ) इत्यन्न ““श्वसोरेद्धौ?, इत्यस्मात्परत्वात्
तातङ पुनन तस्य प्रवृत्तिः सङ्ृद्रतपरिभाषया। (अददात् , अदन्ताम् अददुः )। “सिजम्यस्तः"
इति नित्यं जुस्। (अददाः अददाम् , अदद्र । दद्यात्, द्यार्ता, दयाः दद्याम् , दयाव) आदिषि
< देयात्, देयास्ताम् ) घुत्वाद् “एखिडि"” इत्येत्वम् । ८ अदात् अदाताम् , अदुः ) “आत”
इति श्चेजं सि पररूपम् । ( अदाः, अदाम् , अदाव ) । “गातिस्था? इति सिचो लुक् । ( दन्त,
ददाते, ददते, दत्से, दध्वे, ददे, दद्वहे । ददे, ददाते, ददिषे । दाता । दास्यते । दन्ता, ददातां
दत्स्व, द्वम् , ददै, वदावहै । अदत्त, अदृदाताम्, ददत, अदत्थाः, अददि, अददि ।
ददीत, ददीयातां, ददीथाः, ददीय >) आशिषि ( दासीष्ट ) । आधंधातुकत्वेऽपि अकित्त्वादेत्वं
न भवति । “इनाभ्यरूतयोः*” इत्याल्छोपस्तु अनभ्यल्तत्वादपि न भवति । (अदित, अदिषा-
ताम् , अदिथाः, अदिषि ) “स्थाध्वोरिच्च” इत्यात्मनेपदपरस्य सिचः कित्वं धातोऽचेत्वम् ।
कङि “हस्वादङ्गात् इति सिन्खोपः । सन्निपातपरिभाषाभावः प्रागेवोक्तः । ८ आदत्ते )
“आङो दोनास्यविहरणे,, इत्यकत्रेभिप्रायेऽपि तङ । “भाङ इति निदशाद् अजति
वाक्यस्मरणविस्मयात्परस्य न तडिति के चित्। “अनास्यविहरणे” इति पयुदासः “स्वाङ्ग-
कमेकाच्च", इति वक्तव्यात्स्वाङ्गकमेकविषय इति ८ व्याददते पिपीलिका पङ्कस्य मुखम् )
इत्यत्रापि तङ्व । स्वाङ्कमकत्वे तु स्वसुखं व्याददाति व्यादत्ते इत्युभयमपि यथायोगं भव
ति । सुधाकरस्तु “आङो दो? इति योगविभागादनास्यविहरणद्त्यनेन व्यवहितापि प्राचि
परायुद्यते । एवमेव चन्द्राः प्रतिपेदिरइति जिन्त्वनिमित्तमपि तडमन्र नेच्छति । आत्रेयस्तु क-
त्रेभिप्राये तडेवेति । अयं च योगविभागो भाष्ये न इश्यते । किंञ्च “आङो दोऽनास्यः इत्ये -
चास्ये धातोव्रैत्सम्भवात् तत्समवायिन्यां विहरणक्रियायां वतेमानात्तडिनपेषे सिद्धे पुनविहर-
णग्रहणं विपादिकां ।(२)ग्याददातीत्यादावास्यविहरणसमानक्रियादपि प्रतिषेधाथं इति भा-
ष्ये उक्तम् । तत्रैव कैयटपदमन्र्योरास्यहत्युच्यमाने तत्समवायिक्रियामान्ने रम्यते न विहरण-
मेवेति स्वं मुखमादन्तदत्यत्रा पि प्रहणल्य सुखसमवायित्वात् प्रतिषेधस्स्यादिति दोषुद्धाव्य
'अनास्य' इत्यास्यपयुंदासत्वादग्रहणल्य च ग्राह्य ग्रहीतृविषयत्वादनास्यक्रियत्वान्न दोष इति
परिहतम् । प्रसज्यप्रतिषेधे द्यास्यसमवायित्वाश्रयेण प्रतिषेधेन भाग्यत्वाद् दोष एव स्यादिति
भाष्यकृतोऽप्ययमनभिमतः प्रतीयते । किञ्च स्वं मुखमादत्तहति तडनस्यादिति दोषा८३)पा-
दानमप्ययुक्तं स्यात्। (दित्सति, दित्सते,) “सनि मीमा? इतींस्भावे “अत्र रोप इत्थम्या
सरोपः । “सस्या्धधातुके"” इति तत्वम् । ( देदीयते, ) ईत्वे द्विकेचनम् । दादेति, दादाति
दत्तः, ) कडिति “्नाभ्यस्तयोः” इत्याल्लोपः । ( दापयति । अदीदपत् । ददः ) । “ददा-
तिदधात्योविभाषा” इति कतरि शे शषः इल; । शाभावे ““श्याद्वयधः, इति णे युकि (दायः)।
«तदहम्» इति निद॑श्चात् क्चित्छ्रद्योगे हितीया भवतीति "दाये रामोदमृत्तमम्ः इति भ्धप्र
योगं निहन्ति । दीयतदति ( दायः, ) घज , तमाद्तदति ८ दायादः ) । मृरूविथ्ुजादि
त्वात् कः । ( गवां दायादः गोषु दायादः ) । “स्वामीव इति षष्ठीसक्ठम्यो । दायादे
नादीयमानं ( दायाद्यम् ) । ब्राह्मणादित्वात् घ्यन् । .तत्न हि कमंग्रहणेन साधनकर्मापि
गद्यते । ( आदिः ) । “उपसगे घोः किः” इति किः । गदौ भवम् ( आदिमम् ) । [ आदे
श्च ] इत्युपसह्कयानाद् मप्रत्ययः । ( आद्यः ).। दिगादित्वाद्यत् । ( आदितः ) । [ आद्या-
( १ ) प्रणिददाती््य।धक् पुस्तकान्तरे ।
( २) कुलं व्याददातीत्यधिकं बहुषु पुस्तकेषु । ( ३ ) अनिष्टापादनाभेति क्वचित् ।
, इधान् | तृत्तीयगणः । २७७
` दिभ्य उपसङ्कयानम् ] इति सावैविभक्तिकस्तसिः । ( दत्रिमम् ) । “डिवतः क्त्रः", । “कत्र
-मैच्नित्यम्"” । अन्येषु साधारणेषु त्सु दाण इव रूपं नेयम् । तथा घुसं्ञाकायेमपि । दाण्
दाने, देड रक्चणे, दैप शोधने, त्रयं भूवादौ, दाप रवने इत्यदादौ ॥९॥
इधान् धारणपोषणयोः ॥ अनुदात्त उभयपदी । दानेऽप्येके । ८ दधाति, धत्तः दधति,
दधासि, धत्थः, दधामि, दध्वः ) । “इनाभ्यस्तयोः" इत्याल्लोपे (दधस्तथोश्च इति तका-
रथकारसकारेषु ध्वे च परेषु बशस्स्थाने भष्विधानाद् दकारस्य धकारः । अत एव भषूभाव-
। वचनसामथ्याद् आल्रोपस्य न स्थानिवत्त्वम् । परस्य “खरि च” इति चत्वैम् । अत्रापि
-«“पूर्वत्रा सिद्धोयम द्विके चने", इति वा 'चत्वैविधि प्रति, इति वाल्लोपस्य न स्थानिवत्वम् ।
“सम्पद्विनिमयेनोभो दधतुभवनद्रयम्” इत्यत्र श्रतिषेधे हसादीनाम्" इति कर्मेज्यतीहारनि-
मित्तः तडनेति केचित् । तदयुक्तम् । तत्रादिशब्देन शब्दनक्रियाणामेव ग्रहणात् । इह तु स-
-म्पदो विनिमयो न धात्वर्थस्येति तस्य व्यतीहाराभावात्तजो नेव प्रसङ्गः । ( दधातु, धत्तात्,
धत्तां, घेहि, दधानि । अदधात् , अधत्ताम् , अदधुः, अदधाः, अदधाम् , अदध्व । दध्यात् ,
दध्याः, दध्याम् , ) आशिषि ( घेयात् , पेयास्ताम् ) । “एकिङि"» इत्येत्वम् । ८ अधात् ,
अधाः, अधां, ) “गातिस्था” इति, सिचो लुक् । ( धत्ते, दधाते, दधते, धत्से धे, दधे,
-दध्वे, दधे दधाते, दधिषे,दघे । धाता । धास्यते । धत्तां, धत्स्व, द्ध्वम् ) । एकदेशविङ्क-
तत्वादयमपि ध्वेशब्द्ः । ८ दधे, दधावहै, अधत्त, अधत्थाः, अद्धि, अदघ्वहि । दधीत ,) ।
आशिषि ( धासीष्ट, अधित, अधिषाताम् , अधिषत , अधिथाः, अधिषि, ) “स्थाघ्वोरिचः,
इति सिचः किर्वमित्वं च । ( धित्सति, धित्सते । देधीयते । दाति, दाधाति, धातः, )
ददा तिवत्प्रक्रिया । ( धापयते, धापयति ) < प्रणिदधाति, ) “नेगंद्” इति णत्वम् । धीय्थ-
तइति ( धाय्या ) । “पाय्यसान्नाय्यः, इत्यादिना ण्यति सामिधेन्यां निपात्यते । अन्यत्र
-यतीत्वे ८ धेयम् ) । € प्रधः ) । “आतश्चोपसर्गे इति कः । दधातीति ( दधः ) । "ददाति-
-दधात्योतिमाषा^ इति शे शप् । अन्यदा “इयादृव्यधः, इति णः, ( धायः । हित्वा, हितः,
हितवान् , हित्रिमम् , ) । “डितः क्त्रः,” ““क्तरेमेम्नित्यम्? “दधातेर्हिः इति तकारादौ
(किति ह्यादेशः । प्रधायेत्यत्र अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो ल्यग्बाधते, इति पूर्वमेव ल्यपि
पश्चात्तादिकितोऽभावाद् न हिरादेशः । न स्यपि", इतीत्वं निषिध्यते । दधातेरिति तिपा
-निदंशाद् दाधीत्वेत्यत्र द्यादेश्ञो न भवति । यद्वा तकारादिकित्परत्वाभावान्नेव हेः प्रसङ्धः ।
-किकिं दधातीति (किष्किन्धा) । “आतोऽनुपसग क इति कः, पारस्करादित्वात्सुट् किमो
मरोप्षत्वं च । धीयते धायेते शिरसीति ( धात्री ) आमलकी । “धः कमणि ष्टन्” । षि-
त्वान्डीष् । ( भूतधात्री ) इत्यत्र भूतानि धत्तहत्योणादिकः कतेरि ष्टन् । ( उपधिः, अन्त-
धिः, ) “उपसगे घोः किं» इति किः । अन्तदशब्द्स्या ्किविधिणत्वेषूपसगेसंजोक्ता । उपधि-
रेव ( ओपयेयम् , ) “छदिरुपधिबेदे् इति स्वाथ ढ् । ( सुषन्धिः, दुष्षन्धिः, ) सुषा-
-मादित्वात् षत्वमिति धयतावेवावोचाम । ८ विधिः ) । बाहुर्कात्कतैरि किः । उदकं धीय-
तेऽस्मिन्निति (उदधिः) । “कमेण्यधिकरणे च» इति कमेण्युपपदेऽधिकरणा्थं किः । “पेष॑वा-
सवाहनधिषु च” इत्युद्कस्योदभावः । असंज्ञाथमिदं वचनम् । संज्ञायां तु “उदकल्थोदरसंजला-
-याम्” इत्येव सिद्धम् । शिरो धत्तइति ८ शिरोधिः ) प्रीवा । बाहुलकात्कतेरि किः । एवं
“विधाता विश्व डधिः इत्यादावपि । यद्रा रिरोधिक्चब्दे शिरो धीयतेऽस्यामिति “कर्मण्य
धिकरणे च इति किप्रत्ययेऽस्तु व्युत्पत्तिः । . ८ अन्तर्धा, श्रद्धा ) । अन्तर्शब्दस्या किव -
धिणत्वेषूपसगेसज्ञोक्ता । धच्छब्दस्यापि [ श्रच्छन्दस्योपसङ्कथानम् ] इति । ( भद्धाल्युः ) ।
“रुपृहिगृही", इत्यादिना आटटच्। (दधि) “भाषायां घानङृखगमिजनिनमिभ्य"इति किकि-
-नोरन्यतरस्मिन् छिडद्धावाद् द्विव चनम् । ( धीवा ) । “अन्येभ्योऽपि इश्यते, इति कनिपि
-“ुमास्था? इतीत्वम् । ( धीवरी ) । “वनो र च इति डीव्रेफो । बहवो धीवानोऽस्यां
भमाधणऽ २४
२७८ धातुब्त्तौ- [ णिजिर्
{ बहुधीवरी, बहुधीवा । बहुधीवे, बहुधीवानौ ) । “डाबुभाभ्यामन्यतरस्याम्?, इति पक्षे
डी्रेफो डाप्च, “अनो बहुबीहेः इति निषेधाद् डीपोऽभावश्च ! ( धीवरः ) । “छित्वरच
त्वरः इत्यादिना ष्वरचि निपात्यते । ( धातुः ) । “सितनिगमी? इत्यादिना तुन् (धानाः)!
, ““धापृवस्यज्यतिभ्यो न इति नः । ( धामा, ) मनिन् । ( ककेन्धूः ) । “*अन्धूहन्भूकक- `
न्धूदिधिषूः” इति निपातनात् ककंशब्दे उपपदे कृप्रत्ययः, अच्छोप उपपदस्य समागमश्च ।
( दिधिषूः ) । पूर्वेण सूत्रेणैव निपातनात्कूप्रत्यय आकारस्येकारो द्विवचनं षुगागमश्च । ८ नि
धानम्) "“कृवब्ूजिमन्दिनिधाज्भ्यः, इति क्युन्, अयं बाहु ख्कात्केवखादपीति (धनम् ) इत्यपि
भवति । ( धनायति ) धनं गृध्यतीत्यथेः । “अशनायोदन्यधनाया बुभुक्षापिपासागर्धषु?
इति क्यचि धनरब्दस्य यथासह्कुथाद्गधें आकारः । सवेधनमस्यास्तीति ( सवधनी ) ।
““कमेधारयान्मत्वर्थीयस्सवेधनाद्यथे इतीनिः *न कमेधारयान्मत्वर्थीयः इत्यस्यापवादः ।
८ अपिदधाति, पिदधाति) । शवष्टि भागुरिरछ्छोपमवाप्योरूपसगेयोः' इति पक्षे ऽख्खोपः ॥ धव
तीति पाने शपि । अत्रानुक्तं साधारणं तत्र द्रष्टव्यम् ॥ १० ॥ क
णिजिर् शौचपोषणयोः ॥ एतदादयो विष्ट्पयैन्तास्त्रयोऽनुदात्तारस्वरितेतः। ( नेनेक्ति,
नेनिक्तः, नेनिजति, नेनेक्षि, नेनेज्मि, नेनिज्वः, ) “निजां त्रयाणां गुणश्टौ? इत्यभ्यासस्य
गुणः । क्षि पदान्ते च “चोः कुः इति कुत्वे “खरि च इति चर्त्वम् । ( निनेज, निनिजतुः,
निनेजिथ, निनिज, निनिजिव ) । क्रादिनियमादिट्, ( नेक्ता । नक्ष्यति, नेनेक्तु, नेनिक्तात् ,
नेनिक्ताम्, नेनेग्धि, ) देरपित््वान्डिन्त्वान्न गुणः । ( नेनिजानि, ) “नाभ्यस्तल्यः इति गुण-
: निषेधः । (अनेनेक्, अनेनिक्ताम् , अनेनिजुः, अनेनेक्, अनेनिजम् ) अन्तरङ्त्वान्मिपोमि “ना-
भ्यस्तस्याचि पिति” इति गुणनिषेधः । (नेनिज्यात्, नेनिज्यातां, नेनिज्याः, नेनिन्याम् ) 1
आशिषि { निज्यात् । अनिजत्, अनिजताम् , अनिजद् , अनिजः, ) “इरितो वा?” इति
च्टेर्वाङ परस्मैपदे । अन्यदा ( अनेक्षीत् , अनेक्ताम् , अनेश्चुः, अनेक्षीः, अनेक्चम् , अनेक)
“वदव्रज” इति ब्रद्धिः । खि सिज्लोपः । ( नेनिक्छे, नेनिजाते, नेनिजते, नेनिक्ते, नेनिजे, ने
निज्वे, निनिजे, निनिजिवहे । नेक्ता । नेक्ष्यते । नेनिक्छ, नेनि्ष्व, ने निजे । अनेनिक्त, अने
निक्थाः, अनेनिजि । नेनिजीत, नेनिजीयाताम् ) । आशिषि (निक्षीष्ट । अनिक्त, अनिक्चातां)
‹"लिङसिचावात्मनेपदेषु" इति लिङ्सिचोः कित्त्वान्न गुणः । ( निनिक्चति, निनिक्षते ) “ह~
लन्ताच्च", इति सनः कित्वम् । ( नेनिज्यते, नेनिजीति, नेनेक्ति । नेजयति, अनीनिजत् +
निक्त्वा, निक्तः, निक्तवाच् । निजः) । इगुपधलक्षणः कः । ( निभेजकः ) । ण्बुख् । ( प्रणे-
नेक्ति ) । “उपसर्गादसमासेऽपि” इति णत्वम् “उभो साभ्यासस्य, इति खिङ्गातक्ते द्वि
वचने प्रवतेते ॥ ११ ॥
विजिर् पृथगभावे ॥ ८ वेवेक्ति ) इत्यादि निजिवत् । “विज इट्” इति इडादेः प्रत्यय
स्य ङन्तवे “अविजी" इत्यस्येव ग्रहणं नास्य यदसो “खजिविजिविद्धयनिदस्वरान्, इत्य-
निद । अत्र च कारिकायां इरित्वसामथ्यात् स न गृह्यते । अनयेव कारिकिया विचिरिति ¦
स्वामिनः प्रथमान्तस्य पाटः प्रत्युक्तः ॥ निजिविजी दवौ रुधादौ च । ओविजी भयचलनयो-
रिति तदादौ ॥ १२॥
विष्ठ् व्याप्तौ ॥ ( वेवेष्टि, वेविष्टः ) इत्यादि निजिवत्। “ष्टुना ष्टुः” । ८ वेक्ष्यति )
“षढोः कस्स । (वेविहि) त्वे जश्त्वं डकारः । ( अवेवेय् ) । “अलां जश्चोऽन्ते इति ज
इत्ये च्य । ( अविषदू ) इत्यादावतङ़ कृदित्त्वान्नित्यमल् । तङि तु “शक इगुपधादनिटः
कसः, अजादौ “क्सस्याचिः, इत्यल्लोपः, ( अविक्षत, अविश्चाताम् अविश्चत ) इत्यादि ।
विष्यन्ते व्याप्यन्तेऽनेन प्रेश्चकाणां मनांसीति ८ वेषः ) । “हलश्च इति संज्ञायां घञ् । वेषेण
सम्पादी ( वेष्यो ) नटः, ( वेष्या वेद्या ) । “कर्मवेषाद्यत्, इति सम्पादिनि यत् । सम्प- `
-त्तिः-को भातिशयः। ( पिषः ) परिधिः । वेषवद्धज । वेवेष्टीति ( विषम् , ) इगुपधरक्षणः `
च]. वृतीयगणः । २७९.
कः, विषमहंतीति ८ विष्यः )। दण्डादित्वाद्यत् । ८ विष्णुः )। “विषः किच्च", इति
णप्रत्ययः ॥ १३ ॥ ।
जत् ॥ कृत्ता निजादयः । अत्र वृत्करणं प्रपञ्चा त्रया गामित्येव तत्फरल्य सिद्धत्वात् ।
-निजादयसस्वरितेतोऽनुदात्ताः । “विषिरुदिदित्येके' इति स्वामी । धनपारोऽपि आर्याणा-
सुदित, विडानां लृदित्? इति । एवमेव पुषादिसूत्रे सुधाकरोऽपि ॥
घर क्षरणदीप्त्योः ॥ गणान्ते छन्दसीति वक्ष्यते । तदेतदादीनां सवषां शेषः । यदाह न्या-
सकारः । ध्ये निजादिभ्यः परे पय्यन्ते ते सवं छान्दसाः, तथा हि तान्परित्वा छन्दसीत्यु-
क्तम्, इति । स्वामिकाकयपाभ्यामपि छान्दसत्वमेवोक्तम् । अक्तकछान्दसत्वादियतीत्यादो
“बहुलं छन्दसि" इतीत्वे सिद्धे पुनः “अतिपिपर््योश्च इति इत्वविधानं भाषायामप्यस्य
प्रयोगोऽस्तीति ज्ञापनाथेमिति वदता भाष्यकारेणाप्ययमधैः स्फोरितः। अत एव भाष्य-
विरोधात्कातन्त्रोक्तमेषां भाषा विषयत्वमुपेक्ष्यम् । अत एव पुरुषकारेऽपि श्वप्रशटतयोऽपि
छान्द्सा इति केचिदिति मेत्रेयप्रन्थसुपादाय केचिच्छब्दो भाष्यान॒सारिण इति उ्याख्येय-
मू? इत्युक्तम् । ( जिधति ) “जिधम्येग्नि मनसा धृतेन! इत्यादि श्न्वत्. । “बहुलं छन्दविः?
इतीत्वम् ॥ घरतीति सेचने शपि ॥ १४॥
हू प्रखद्यकरणे ॥ “अयं स्वो अभिजिति होमान्, इत्यादि । हरतीति शपि ॥ १९॥
के सृ गतो ॥ इयति, इयतः इयति, इयषि, इयि, इयुवः ) “भतिपिपरत्योश्च
इति इलावभ्यासस्येत्वे “अम्यासस्यासवणं,, इती यङि पिति गुणः । अन्यत्राजादौ यणा-
देः । ( आर, आरतुः, अरिथ, आरिव) णिति वृद्धिः, अन्यत्र ““उ्च्छत्यृताभ्? इति गुणः ।
उभयोः स्थानिवत्त्वात् ऋटशब्दस्य द्विवेचनोरदत्वहलादिशेषेषु “अत आदेः, इत्यभ्यांसस्य
दीघं सवणेदीर्धः । थलि ““इडत्यतित्ययतीनाम्ः” इति भारद्वाजनियमं बाधित्वा नित्यमिद्?
< इयते, इय॒तात्, इयताम् , इग्यतु, इयुहि, इयतात् , इयराणि । रेयः, एय॒ताम् , रेष,
एेयः, रेयरम् , ेय॒व, ) पूवेवदाभ्यासस्येत्वेयडोराटि वृद्धिः । हल्डयादिना तिस्योर्छोपः ।
ज्ञसि गणः । ( इयुयात् , इययाताम् , इयुः, इययाः, इयुयाम् ) । आशिषि ( अर्यात् , अ-
यास्ताम् , ) “गुणोतिसंयोगाद्योः” इति गुणः । ( आरत् , आरताम्, । आरः, आरम्, आ-
राव, ) “सविशास्त्यतिभ्यश्च'› इत्यङ् । “्रहशोऽङ़"” इति गुणः ( समियृते, समिस्याते,
समियषे, समिग्थे । समार, समारिषे, समासि । समतां । समरिष्यते । समियतां,
समितां, समियष्व, समियरे, ) आटि गुणः । ( समेयृत, समेयातां, समेयथाः,
समयि, समेय॒वहि । समिग्रीत, समियीयार्ता, समिीथाः, समिग्यीय) । आशिषि ८ सच
षीष्ट, सषटषीयास्ताम् । समारत, समारन्त, समारथाः, समारे, समारावहि ) । “स-
-तिक्चास्ति"इत्यत्र परस्मेपदानुत्र्तिहत्तराथेत्यात्मनेपदेऽपि बृत्तावङ्कः। तथा च भटिः।
शसमारन्त ममाभीश! इति। “समो गण्ुच्छि"इत्यादिनाऽकमेकात्सर्वत्र तङ् । यस्त्वत्र भाव्ये
मासष्टृत मासष्टृषातामिति सिचः प्रयोगः स मोवादिकस्य ॥ अङ्विधौ तस्य ग्रहनं नेति
तत्रैवोक्तम् । (इयति) इत्यादो “अचः परस्मिन्”, इति यणः स्थानिवत्वान्न वकि रोपः । 'यलो-
पविधि प्रति न स्थानिवत्, इतत्येतत्त रोपाजादेशविषयम् । चे भोवा दिकवत् । सतीत्यादि
-यथादशेनं छन्दसि ॥ ऋच्छति सतीति शपि ॥ धृप्रश्रतय उदात्तेतोऽनुदात्ताः ॥१६॥१५॥
` भस भत्सेनदीप्त्योः ॥ कपिबेभस्ति ते जनम्? । ८ बन्धः ) । “वसिभसोहलि च» इ~
ल्युपधालोपे “क्षर्तथोर्धा धः, । “क्षलां जग् शिः इति जदत्वम् । ( बप्सति ) । उपधा-
"रोपे “खरि च” इति चर्त्वम् । “न पदान्तइत्यादिना जरत्वचत्वयोरपधारोपस्थ न स्था.
| -निवत्त्वम् । अन्यदपि यथादशे नम् । (मस्म) । '“अन्येभ्योऽपि हद्यते,”. इति भाषायामपि
-मनिन् । ८ भचा ) । “यामा? इत्यादिना त्रन् । स्वभावात् खियाम् । ( भख्िका, भख-
| का, अभच्िका, अमख्का, परमभखिका, परमभख्रका ) । “मेषा” इत्यादिना केवरस्य
#
२८०. : चातुक्ृत्तौ- | | किः
नर्पूवेस्य अन्यपूस्यं चास्यककारात्पूकेस्यात्स्थानिकस्याकारस्य वेत्वम् । भस्त्रया हरक्ति `
( भच्िकरः भ्िको ) । “मचा दिम्यष्ठन्” इति हरत्यथं ठन् । वित्त्वाडीष् स्त्रियाम् । न बभ- `
स्तीति ( नभः ) । किबित्यात्रेयः ॥ १८ ॥
किं ज्ञाने ॥ अनुदात्तः । ( चिकेति, चिकिंतः, चिक्यति ) इत्यादि । “एरनेकाचः इति
यण् ॥ १९॥ |
तुर त्वरणे ॥ ८ तुतो ति, तुतत, तुतुरति ) इत्यादि । तसि “कि च, इति दीषैः ।
{ तुरः ) । इगुपधात्कः ॥ २० ॥
धिष शब्दे ॥ ( दिषेष्टि, दिधिष्टः, ) इत्यादि ॥ २१ ॥
धन धान्ये ॥ ( दधन्ति, दधन्तः, दधनति, ) इत्यादि ॥ २२ ॥
जनः जनने ॥ ( जजन्ति ) इत्यादि । क्याद्य उदात्ता उदात्तेतः ॥ २३ ॥
गा स्तुतौ ॥ अनुदात्त उदात्तेत् । देवान् (जिगाति, जिगीत्तःजिगति,) इत्यादि। हखादौ `
कडिति सावधातुके ^“ हल्यघोः इतीत्वम् । अजादौ तु ^“स्नाभ्यस्तयोः' इत्याह्छोपः ।
( गायति गाते ) इति दे शपि । इह छन्दसीति पय्यते । तच्च धृप्रश्रतीनां शेष इति प्रागे
वोच्छम् ॥ २४॥
वृत् ॥ जहोत्यादयो वृत्ता इत्यथैः ॥
इति पूवेदक्षिणपश्िमसमुद्राधीश्वरकम्पराजसुतसङ्गममहाराजमहामन्त्रिणा मायणसुतेन माध
वसहोद्रेण सायणाचार्येण विरचितायां माधवीयायां धातुच्रत्तौ जहोत्यादयः ॥ |
कि -
अथ दवदः।
दिवु कीडाविजिगीषान्यवहारदयतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु ॥ एतदादयो दीङ् .
पयेन्ता उदात्ता उदात्तेतः । कषिपिस्त्वनिद् । ( अक्षेर्दीव्यति, अक्षान् दीन्यति, दीव्यतः दी-
व्यन्ति । दीव्यामि) “दिवादिभ्यक्श्यन्?, इति श्य् शपो ऽपवाद्ः। ““हछि च" इतीको दी्ैः॥ `
“दिवः कमे च, इति दिवस्साधकतमस्य करणस्य सतः कमेसंज्ञाविधानाद् अक्चशब्दात् तृती-
याद्ितीये पर्यायेण भवतः । संत्तासमावेश्चस्य प्रयोजनं मनका दीव्यति मनसादेवो नाम कश्चि-
दित्यत्र मनसः कमेत्वात्तस्मिन्नुपपदे अणुप्रत्ययः, करणत्वात्ततीया च । अत्र तृतोथाया ॥
“मनसः संज्ञायाम्" इत्यनुक्। तथाक्षेदेवयते देवदत्तेनेत्यत्र संज्ञासमावेशेन करणानामेवाक्षाणां
कमेत्वाद् “अणावकभेकात्” इति परसरूमेपदनियमो न मवति । किञ्च “गतिबुद्धि” इति प्र-
योज्यस्य कमत्वमपि न भवति । ( दिदेव, दिदिवतुः, दिदिडः, दिदिविथ, दिदिषिव, दिदि-
विम । देविता । देविष्यति । दीव्यतु, दीन्यतां, दीव्य, दीन्यानि, ) “अतो हेः इति हेलैक् ।
( अदीन्यत् , अदीव्यताम् , अदीव्यः, अदोन्यम् । दीग्येत्, दीव्येत, दीव्येयुः, दीव्येः,
दीव्येयम् ) यासुरि “भरतो येयः । आदृगुणः । योपो वलि, आशिषि, ( दीव्यात्
दीन्यास्ताम् , अदेवीत् , अदेविष्टाम् , अदेवीः, अदे विषम् , ) “नेटि” इति न वृद्धिः । {दी-
व्यत् । दीव्यन्ती कुठे । दीव्यन्ती ब्राह्मणी ) “नपुंसकाच्च इत्योकरशीभावः । डीप् । उभ- `
यत्न “शप्ठयनोच्छि्यिम्” इति शीनद्योः परतो नित्यं जुम् । ( दिदेविषति ) । “सनीवन्त इति
वेद् । अन्यदा “हलन्ताच्च” इति सनः किन्ते “चछवोरशुर्” इत्यूठि यणादेशे ( दुशूषति ।
देदीव्यते ) । उसूदधाविनां वकारान्तानां यङलुकनारूतीति भूवादौ प्रतिपादितम् । (देवयति +
अदीदिवत् । देवः, देवी । ) पचादिषु देवडिति पाठाद् इगुपधलश्चणं कं बाधित्वाऽचि टि. .
त्वान्डीप् । देवस्यापत्यादि ( देव्य, दैवं ) ““दित्यदित्यादिल्यु०” इत्यत्र “देवस्य यजनौः, ,
इति; प्रासद्रीव्यतीयेष्व्थेषु यजज्नौ ।' देवस्येदं ( देवकीयम् ) । “गहादिभ्यश्च” इत्यत्र [ देव- ,
दि] ` चतुर्थगण्ः । ˆ ३<१
` स्य चेति वक्तव्यम् ] इति कुगागमच्छप्रत्ययश्च र षिकः । (नूनमस्य देवानुप्रह, इत ' भ्य
श्रयोगादनपि भवति । देव एव ( देवता ) । “देवात्तल्! इति स्वाथं तल् । सः =
` त्वम् । दैवतेव ( देवतम् ) । प्रत्तादित्वाद् अण् । [ स्वार्थिकाः प्रकृतितो लिङ्गव-
` चनान्यतिवतेन्ते ] इति पुनपुंसङत्वम् । पितृदेवताये इद ८ पितृदेवत्यम् ) । ^देवतान्तात्ता-
दथ्यं यत्, इति यत् । ( दैविकम् ) । अध्यात्मादित्वाट्र ज् । (आधिदे विकम् ) पूेवर्ठन् ॥
“अनुशतिकादीनां च” इत्युभयपदनृद्धिः । देवेषु वसति देवान् गच्छति ( देवत्रा ) ^देवम-
नुष्य? इत्यादिना त्राप्रत्ययः । ८ देविका ) । देवीशब्दात्संाथां कनि “केऽणः, इति हस्वः ।
देविकायां भवं ( दाविकम् ) । देविकाकूठे भवाङ्शालयः ( दाबिकाकृल्यः )। पू्ेदेविका नाम
प्राचां ग्रामः। तत्र भवः ( पूरवदाविकः ) । (देविकारिशपा”. इत्यादिना देविकाया
अचामादेरच आकारः । अयं चाकार अधोरुदाहरणयोः ^तदितेष्वचामादेः,, इति च्राद्-
श्रसङ्धे । इतरस्य तु ^प्राचां प्रामनगराणाम्” इत्युत्तरपदबदधिप्रसङ्धे । सुदेविकायां भवं
` ( सौदेविकम् ) इत्यत्र देविकाया अनङ्गादित्वात् समुदायस्या प्रार्रामवाचित्वाच् नास्ति
देविकायां बृद्धेः प्राप्तिरिति बृद्धिप्रसङ्गे विधीयमानोऽयमाकारोऽपि नेव प्रसजति ।
यस्तु ण्बुलन्तः , क्रियाशब्दो देविकाशब्दो, न तस्येह ग्रहः, रूढ्या योगस्यापहारात् ।
तेन तत्र दैविकमिति बृद्धिरेव भवति। अत्रात्रेयः । ष्देवको नाम क्षत्रियः, संक्णायां ण्बुट ।
तस्यापत्यं ' ( देवकिः ) । अत इनि आद्द्धिः । “इतो मनुष्यजातेः. इति ष् ,
देवकीनन्दनः शौरिः । अचरद्धस्त्वयमसाधुः इति । ( आदेवकः ) । “देविक्रुशोः” इति
ण्यन्तात् ताच्छील्यादौ बजि ( देवित्वा, चयूत्वा, ) “उदितो वा” इतीड्विकल्पः । इटि “न
क्त्वा सेट्, इत्यकिन्त्वादूगुणः, अन्यदा ““=छ्वोशशुद,, इत्यूढि यणादेशः । न च वणेमात्रा -
अरयत्वेनान्तभूताश्रयत्वेन वा ऽन्तरङ्खे यणि बाह्यप्रृतिप्रत्ययायेश्चस्य बदहिरङ्स्योढः “असिद्धं
बदहिरद्गमन्तरङ्धे इत्यसिद्धत्वम् ; (नाजानन्तयं बहिषटुप्रक्लछसिः, इति निषेधात् , अचोरान-
न्तयं यत्रान्तरङ्धे बहिरङ्धे वा विधावाश्रीयते न तत्न "असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङधे इति परिभाषा
प्रवतेत इत्यथः । (आद्ूनः) । “दिवोऽविजिगीषायाम्,› इति निष्ठानत्वम् , ` विजिगीषायां तु
(यूतम् ) । “यस्य विभाषा, इत्यनिरात्वम्। अक्षद्यूतेन निधत्तम् (आक्षद्यूतिकम् ) ^निलत्तेऽ-
श्षद्ूता दिभ्यः इति ठक्। ( शतस्य दीव्यति ) । “दिवरतद्थेस्यः, इति कमेणि षष्टी ।
तच्छब्देन व्यवहपणौ पराग्ृ्येते । तदर्थत्वं च द्यूते कऋथविक्रययोश्च । ( शतस्य प्रतिदीव्यति,
शतं प्रतिदीव्यति) “विभाषोपसर्गे, इति पूर्वेण नित्यं प्राकार ष्या तद्धिकल्पः । किकोति-
दीव्यतीति ८ किकीदिविः ) चाषः, दीर्द्धितीयः। तथा च निघण्टुः । “अथ चाषः क्रिकीदिविः”
इति । “कृविधृष्टिच्छविस्थविकरिकीदिविः" इति किंकीशब्दडपपदे किनि निपात्यते । रलको-
शानुसारिणस्तु । दी्तृतीयं पठन्ति । तेत्तिरीयकेऽपि इरथते । “श्येनेन किंकिंदीषिना"”
“छगलं कल्माषं किकिदीविम्' इति दीरधैतृतीयान्त एव । ( द्यौः ) । “दिवेडिविः" इति न्या-
न्यासऊदहितसूत्रेण व्युत्पादितम् , “दिव ओत, इति सौ ओत् , यणादेशः । ( छभ्याम् )
इत्यादो “दिव उत्, इति दिवः पद्स्योत्वम् । श़दविधो कूडिदग्रहणाननुतरृत्तिवादिनः परो -
ऽप्युट् इहाहविमरध इत्यत्र सावकादोनाप्युत्वेन तपरकरणसामर््यादवाध्यत इति परिहरन्ति ।
दिवप्रहणे च धातोस्सानुबन्धकत्वेन न ग्रह इति अक्षद्यूः, अश्चद्युभ्यामित्यत्र करिबन्ते ओत्वोत्व-
यो्नैव प्रसङ्गः । ( दिव्यम् । ) “प्राक् इति यत् होषिकः, “न भङ्राम्" इति दीे-
-निषेधः। ( दयावाभूमी ) । “दिवो यावा» इत्युत्तरपदे द्यावादेशः । ( चावाप्रथिव्यो, दिव-
सपथिव्यौ ) । “दिवसश्च पृथिव्याम्” इत्युत्तरपदे दिवरूभावो द्यावादेशश्च । द्यावाप्रथिव्य
देवता अस्य ( यावाप्रथिव्यम् , चावाप्रथिवीयम् ) । “चयावाप्रथिवीञ्युनाज्ीर इत्यादिना
च्छो । ण्यन्ताहेवयतेः को णिलोपे [कौ लतं न स्थानिवत् ] इति स्थानिवत्त्वनिषेधाद् उव्य-
यादेशे दुयूरिति भवति । ८ द्वो ) इत्यादौ “ओस्छुपि" इति यणादेशः। चयोरोको येषां ते
अ.
"२८२ धातुच्त्तौ-- । ` [षिवु
{दिवौकसः)। अत्र विवदन्दे । “दिव उत्इत्यत्र रश्चितः । “उत्त्वे छते शब्दपरविप्रतिषेधा्तस्यः
यणि दिवोकस इत्यद्धिः, इति । चान्दरास्तु पूर्ववद्यणि ओकारस्य पृषोद्रादित्वादबद्धि- `
` माहुः । अन्ये तु दीन्यन्त्यस्मिन्निति ( दिवम् ) [ घनं कविधानम् ] इति कः, तत्र “बृद्धि- .
रचि" इति वृद्धिरिति । अस्य बरद्धिविषय एव प्रयोग इति केचित्। अपरे तु सर्वत्रेति +. `
तथा च सुभूतिचन्द्राभ्यां प्रयोगो दितः । “मर्त्वता वृत्रवधे यथादिवम्, इति । च्रिदज्ञा
दीव्यन्त्यत्रेति ( त्रिदिवः ) । प्रषोदरादित्वाद् दशशब्द्स्य कोपः, पूवेवस्कः। यद्वा ब्रह्मविष्णु-
मदेश्वराखयो दीव्यन्त्यत्रेति व्युत्पत्तिः । देवते इति देवने शपि गतम् ॥ १ ॥
षि तन्तुसन्ताने॥ (परिषीव्यति, निषीव्यति, विषीव्यति,) “परिनिविभ्यः इत्यादिना
षत्वम् , “सात्पदाद्योः” इति निषेधापवादः । ८ परिषिषेव ) इत्यादो ।“त्थादिष्वभ्यासेन
चाभ्यासस्य इत्यत्राम्यासस्येति योगविभागेन स्थादीनामेवाभ्यासस्य “उपसर्गात्?”
इत्यादिना षत्वमिति क्रियमाणो नियमस्तत्र प्राक्रसितादित्यनुवतेनाद् इदा प्राक्सितीयेने-
त्यभ्यासस्य षत्वं भवत्येव । परस्यापि “इण्कोः” “आदेशप्रत्यययोः” इति षत्वम् । उपपा-
दितं चैतदेवं सहतो । स्थादिसूत्रा्ः सेधतो व्यक्तमुक्तः । अत्रात्रेयोऽभ्यासस्य षत्वं नेत्याह । `
तत्सहतावेव दूषितम् । ८ सेविता सेविष्यति । सीव्यतु । पयैषीव्यत्, ` पयंसीव्यत् , )'
“सिवादीनां वाड्व्यवायेऽपिः” इति वा षत्वम् । एवं निविभ्यामपि । ( सीव्येत्, सीव्ये- .
तात् ) आशिषि, ( सीव्यात् । पयेषेवीत्, परयसेवीत् । पयषेविष्यत्, पयेसेवि-
ष्यत् , ) । पूवेवत् षत्वविकल्पः । ८ परिषिसेविषति, परिषिस्यूषति, ) “सनीवन्त .
इतीड्विकल्पः, इडभावे “हलन्ताच्च इति सनः कित्त्वाद् । पूवेवत् “स्थादिषु"इति नियमा-
भावादृभ्यासस्य षत्वम् ! एवं निविभ्यां परस्य तु न भवति “स्तोतिण्योरेव"" इति निय
मात् । ( सेषीव्यते । सेवयति । पयंसीषिवत् ) इत्यादौ “स्तम्भुसिवुसहां चङि” इत्यभ्या-
सस्य “परिनिविभ्यः, इति प्राक्षस्य षत्वस्य निषेधः । ८ स्यूत्वा, सेवित्वा, ) । उदित््वा- .
दिड्विकल्पः । ८ स्यतः । ) “यस्य विभाषा? । ( स्यूतिः ) “तितुत्र” इतीप्णिषेधः +
८ सेवनं, सीवनं ) । प्रषोदरादित्वाद्रा दीरधैः। तथा च चान्द्रा; “शिवुसिवोदीधेश्च,› इति ।
प्रसीव्यन्ति तमिति ( प्रसेवकः, ) “अकतैरि च कारके” इति घनन्तात्संज्ञायां कन् । वीणा-
प्रान्ते वक्रकाष्टमुच्यते । “हलश्च” इति वा घनन्तात्कन् द्रष्टव्यः । ८ सूनः ) । “सिवेषटेरूचः,
इति नप्रत्यये टेखूकारः । दीर्घोचचारणसामथ्यान्न गुणः ! स्योनशब्दस्तु बाहरकान्नप्रत्यये
ऊटि यणि गुणे ( सुत्रम् ) “सिविमुच्योष्टेर च इति न्, टेस्कारश्च । रित्वात् च्या
(सूत्री) । भ्यासाथं तन्तुः ॥ २ ॥ |
बु गतिशोषणयोः॥ (खीव्यति) इत्यादि दीञ्यतिवत् । (सिखेविषति। सुखूवति)। इव-
न्तत्वादिड्विकल्पः । इडभावे “हरन्ताच्च, इति कित्त्वे “ज्वरत्वर” इत्यादिना वकारोप-.
धयोरूदि द्वि>ेचनम् । ( सेखरीव्यते । सेखोति, सेखूतः, सेवति, सेखोषि, सेखोमि, से- .
खीवः, सेदूमः ) अलादावनुनासिकादो करौ च उपधावकारयोः “ज्वरत्वर? इत्यादिना उद् । `
८ खवित्वा, स्त्वा ) । उदित्त्वादिडिवकल्पः । ८ खतः ) “यस्य विभाषा” इत्यनिटत्वम् ।,
( सूतिः ) । “तितुत्र” इत्यनिद्त्वम् । ८ खः, खुवो, ) को पूवेवदृद् , अजादाबुवङ् । “ओ-
स्सुपि इति यण् संयोगपूवेत्वान्न भवति ॥ ३ ॥ (4 |
शिवु निरसने॥ (षीव्यति) इत्यादि सीग्यतिवत् ॥ (तिष्ठेव) इत्यादौ अभ्यासे खयदशेषः+ `
अत्र वक्तव्यं भूवादौ ्ेवताबुक्तम् । ““सुन्धातुष्ठवुष्वष्कतीनाम्", इति षः सकारनिषेधः। असुं
धातुमात्रेयाद्यः पठन्ति । अन्ये तु न पठन्ति यदाह “शधात्वादेऽषर्स, इत्यत्र न्यासकारः । `
छिव दिवादिष्वपि के चिदधीयते, इति ॥ ४ ॥ ४
ष्णुसु अदने ॥ आदान इत्येके । अदर्शन इत्यपरे । “धात्वादेऽषर्सः,” ८ स्नुस्यति । ।
सुष्णोस, सुष्णुसतुः सुष्णोखिथ, सुष्ण॒स, सुष्णोख, सुष्णुसिव,) “आदेशप्रत्यययोः” इत्यभ्या-
च
सात्परस्य षत्वे ष्टुत्वं, “रषाभ्याम्? इति णत्वं वा । ( स्नोसिता । स्नोसिष्यति । स्नु-
` स्यतु । अस्नुस्यत् । अस्नुस्यः । स्नुस्येत् ) आरिषि ( स्लुस्यात्। अस्नोसीत्, अस्नो-
सिष्टाम् , अस्नोषीः, अस्नोषिष्ट, ) “नेटि,” इति सिचि बृद्धेरभावः । ८ सुस्युसिषति, सुस्नो-
सिषति, स्नुसित्वा स्नोसित्वा ) “रलोव्युपधातः” इति वा कित्त्वम् । ““स्तोतिण्योः, इत्य
भ्यासात्परस्य न षत्वम् । ( सोष्णुस्यते। सोष्णुसीति, सोष्णोर्ति, सोष्णुस्तः । स्नो-
सयति । असुष्णुसत् । स्नुषा ) इगुपधलक्षणे के टाप् सुषामादित्वात् षत्वम् । ओणादिक
इत्यात्रेयः 1 ष्णु निरसनइत्येके । मिन्चेत्यात्रेयमेत्रेयो उदुपधं चाहतुः । स्वामिकाशयप तु
अदुपधममुमेव पटित्वा ष्णुख अदशैनहति दमिडा इत्युकारोपधं पक्षान्तरमाहतुः । तत्र
मित्वं ““जनीजृषृष्णसु" इतिपाखाश्रयेण । ( स्नस्यति, सस्नाख ) इत्यादि, षोपदेशस्य
प्रयोजनं णौ ( स्नसयति, असिष्णसत् , सिष्णसयिषति ) इति ॥ ६ ॥
क्रसु हरणदीप्त्योः ॥ हरणं कोटिल्यम् , ८ क्रस्यति, चक्तास, क्रसिता, क्रसिष्यति, क्र-
स्यतु । अक्तल्यत्. । क्रस्येत् । ) आरिषि ( क्रस्यात् । अक्रसीत् , अक्रासीत्, ) “अतो
हलादेः” इति वा बृद्धिः । ८ चिक्रसिषति । चाक्तस्यते । चाक्तस्ति । क्रस्यति । अचिक्रपत् )
“जनीजुषक्रसुः" इति मित्त्वम् । ( क्रसित्वा कस्त्वा ) “उदितो वा” इतीडविकल्पः,
( क्रस्तः ) । “यस्य विभाषा? इतीण्णिषेधः । ( चक्रः ) । घनं कः । “क्रनादीनां के दे
भवतः, इति द्वित्वम् ॥ ६ ॥
व्युष दाहे ॥ दन्त्योष्टयादिः मूधेन्या न्तश्च । तथा च. वेके त्रिकटुकपर्याये व्योषशब्द्ः
परते । अयमग्े पुषादो विभागे परिष्यते, तत्फरं तत्रेवाडसिद्धिः । कचिदुभयत्र विभागार्थो
दन्त्यान्त ओष्टयादिश्च पस्यते । तत्र पुनः पाठे फलमेकत्रेवाथं रूपद्रयसिद्धिः । ( व्युष्यति ।
बुज्योष, वुल्योषिथ, बुल्यु षिव । व्योषिता । व्योषिष्यति । व्युष्यतु । अग्युष्यत् । व्युष्येत्। )
आशिषि, ( व्युष्यात् । अव्योषीत् , अव्योषिष्टाम् । उुज्युषिषति, वुञ्योषिषति, व्युषित्वा,
उयो षित्वा, ) पूर्ववत्कित््वविकल्पः । ८ वोच्युष्यते । व्योव्युषीति, वोव्योष्टि । उ्योषयति +
अबुव्युषत्। व्युषितः ) ॥ ७ ॥
प्लुष च । ( प्लष्यति) इत्यादि पूववत् । अयं पुषादावपि पथ्यते । फरूमढोऽपि सिद्धि-
रिति स्वामी ॥ ८॥
नृती गान्नविक्षेपे ॥ ( नृत्यति । ननत, ननृततुः, ननतिथ, ननृतिव । नतिता । नतिष्यति,.
नत्स्यंति, ) “सेऽसिचि” इति सिज्वज्यंस्य सकारादेरिडविकल्पः ( नुत्यतु । अनृत्यत् +
नृत्येत् ।) आशिषि, (नृत्यात् । अनतीत्, अनतिष्टाम् । निनतिषति, निनृत्सति,) ““हलन्ता-
च” इत्यनिटि कित्वम् । ( नरीनृत्यते ) श्चुश्वादिषु ^ृत्यतेयेडिः इति पाटाण्णत्वनिषेधः ।
. € नर्म॑ति, नरिनति, नरीनति ) इत्यादि । सग्निग्रीकः ( नतेयति, नतैयते । अनीनृतत् , अनन-
तैत् , ) “उत्रदरा” । अस्य चलनाथत्वाद् अणावकमेकत्वाच्च “निगरणचलने,” इत्यादिना योग-
द्येन कर््रमिप्राये क्रियाफले यत्र परस्मैपदं प्रातं तत्र “न पादम्”, इत्यादिना निषिध्यते ।
८ नृत्यम् ) । “ऋदुपधात् इति क्यप् । ( नतेकः, नतेकी । ) “रिदिपिनि ष्वुन्” इति
ष्वुन् , तत्र नृतिखनिरज्ञिभ्यः परिगणनम् । (नृत्तः, नत्तवान् ,) रैदित्करणम् “यस्य विभाषा»
इत्यस्यानित्यत्वक्तापना्थम् । तेन धावित इत्यादि सिद्धयतीति आत्रेयमेत्रेयो । स्वामिका-
क्यपौ तु “अवयवेचरिता्ैत्वाद् यङ्लडिनब्रत्यथेम्, इति । अन्न यस्य विभाषा नास्ति,
“सेऽसिचि” इत्यत्र एकाच इत्यनुवत्तेरिडविकल्पस्येवाभावादिति तयोरमिप्रायः । ( नृतः )
दीर्घाक्तिः “नृतिश्चध्योः कुः” इ विकूप्रत्ययः ॥ ९ ॥
त्रसी उद्वेगे ॥ ( त्रस्यति, त्रसति, ) “वा आश्च” इति श्यन्विषये पक्षे शप् । ८ तत्रास,
तत्रसतुः, त्रेसतुः, तन्नसिथ, ) “वा जुभ्रसुत्रसाम्” इति किंति छिटि थलि च सेटि एत्वाभ्या-
सरोपविकल्पः । ८ त्रसिता । त्रसिष्यति । त्रस्यतु, त्रसतु, । अत्रस्यत् , अत्रसत् । त्रस्येत् +
^ २८४ धातुवृत्तो- [इष
` तरसेत् ) आशिषि ( त्रस्यात् । अत्रासीत् , अन्रसीत् । तित्रसिषति । तत्रास्यते । तात्रल्ति।
तात्रसीति । त्रासयति । अतित्रसत् । त्रस्नुः) “च्रसिगरधि"” इत्यादिना कलुः। (त्रस्तः, त्रस्त-
चान् ) शदित्त्वादनिय्ल्वम् । ८ तरङ्गापत्रस्तः ) “अपेतापोढ” इति पञ्चमीसमासः ।
( चासः ) घन् । रत्नदोषो भयं च । त्रस धारणे चुरादौ ॥ १० ॥
कुथ पूतीभावे ॥ पूतीभावो दुर्गन्धः ( कुथ्यति । चुकोथ, चुकोथिथ । कोथिता । कोथि-
ष्यति । कुथ्यतु । अङुथ्यत् । ङुध्येत्.) आशिषि, ( ऊुथ्यात् । अकोथीत् । चुकुथिषति,
चुकोथिषति, ) “रलो व्युपधात्” इति कित्वविकल्पः । अयं क्त्वायां न, “नोपधात्थफा-
न्ताद्वा"” इत्यन्न नोपधग्रहणसामर्थ्यात् । तेन “न क्त्वा सेट्» इत्यकित्त्वात्. ( कोथित्वा )
इति भवति । तत्र हि नोपधग्रहणस्य एवमा दिरनोपधः प्रत्युदाहरणम् । यद्यत्र “रलः” इति
विकल्पस्यात्किं नोपधग्रहणिन, न च ऋफ ऋफि हिसायामित्यनोपध फान्त ऋफतिः प्रत्युदा-
रणम् अफित्वा इति । अत्र हि “न क्त्वा सेट्” इति नित्यं कित््वनिषेधः । नैतदस्ति, त्रेश-
जदं हि नस्साद्धयम् , अफित्वा चरफित्वा वरम्फित्वा इति, तच्च असत्यपि नोपधग्रहणे
सामान्येन विकल्पः प्रवृत्तावपि भविष्यति ( चोकुथ्यते । चोकोत्ति । कोथयति । अचूकुथत् ।
कुथः ) इगुपधलक्षणः कः । कुथितमनेन ( प्रकुथितः ) “उदुपधात्, इति कित्वविकल्पोऽत्र
न भवति, तत्र अन्यतरस्यां ग्रहणस्य व्यवस्थितविकल्पत्वात् शब्विकरणानामेव ग्रह इति ।
तथा च भाष्ये “उदुपधाच्छप» इति । कन्थतीति हिंसायां शपि गतम् ॥ ११॥
पुथ हिंसायाम् ( पुथ्यति )इत्यादि ऊुभ्यतिवत् । पुन्थतीति शपि गतम् ॥ १२ ॥
गुध परिवेष्टने ॥ अयं चतुर्थान्तः ८ गृध्यति ). इत्यादि । ( गुधित्वा । ) “गृडग्द्” इ-
त्य। दिना सेटः क्त्वः कित्वम् । ( गोधा ) भिदादिपाठाद् अङि गुणः ( गोधिका ) । संज्ञाया
कनि “केऽणः, इति हस्वे “प्रत्ययस्थात्, इतीत्वम् । गोधाया अपत्यं ( गौधेरः ) । “गो-
` धाया दक्" इति दक् । ८ गौधारः) । “भारगुदीचाम्” इत्याश । उदीचां ग्रहणात्पक्षे “खी-
भ्यो ठक्» इति ठकि ( गोधेः ) ( गोधूमः ) “गुधेरूमः इत्यूमः। रोषेऽयं कथादिः ॥ १३ ॥
क्षिप प्रेरणे ॥ ( क्षिप्यति । चिक्षेप, क्िक्ता । क्िप्स्यति । शक्िप्यतु।। अक्षिप्यत् । क्षि-
पयेत्.) आज्ञिषि ८ क्षिप्यात्। अक्षेणलीत्, अश्षेप्ताम् । चिक्षिप्सते, चेक्षिप्यते । चेक्षि ।
क्षेपयति । अचिक्षिपत् । क्षिप्त्वा । श्षिक्चः । क्षिपः ) ।इगुपधलक्षणः कः ( क्षिपका ) । अन्ना-
तादौ कः । “प्रत्ययस्थात्, इतीत्वस्य [ क्षिपकादीनां चोपसङ्कयानम् ] इति निषेधः (क्षिप्नुः) `
«त्रसिगरधिष्टषि"” इत्यादिना क्नुः । ( परिक्षेपी ) । सम्प्रचादिना धिनुण । ८ परिक्षेपकः )
` “निन्दहिस"” इत्यादिना इज् । '( क्षिपा ) । भिदादिपाटादड । ८ क्षिप्रम् ) “जेन्द्र”
इत्यादिना रक् । ८ क्षेपिष्ठः, क्षेपीयान् । क्षिपयति । ) ““स्थुख्दूरः› इत्यादिना “णाविष्ठवत्?
इतियणादेरलपः, पूठेख्य च गुणः । सम्प्चादिसूत्रे वृत्तिकारेण “क्षिपिदिवादिस्तुदादिश्च गद्यते"
इत्युक्तत्वात् । ाविमावम्भसि क्षिप्य गले बध्वा महाशिलाम्” इति, “संक्षिप्य संरम्भमस-
द्विपक्षम्ः इति, भारते मद्िकाव्ये च दशेनात , पारायणिकेः क्षिपेरिह पाठो अयुक्त इति भू-
सूत्रे सुधाकरेण प्रतिपादितम् । छतस्तौदादिकस्यापि समानाः । स्वरेण नीचेन शपि छुपिं
श्षपिम्, इति पाटादयमनिट् । अयं चुरादावदृन्त इत्यात्रेयः ॥ १४ ॥ ।
पुष्प विकसने ( पुषुप्यति । पुपुष्प, पुपुष्यिथ, पुपुष्पिव । पुष्पिता । पुष्िष्यति । पुष्प्य-
तु । अपुष्प्यत् । पुष्प्येत्। पुष्प्यात् । अपुष्पीत् । पुपुष्िषति । पोपुष्प्यते । पोपुष्पि ।
युष्पयति । अपुपुष्यत् । पुष्पम् ) अच् । ८ पुष्पकम् ) संज्ञायां कन् । ( शणपुष्पी ) ^“पाक-
कणेपणेपुष्पः› इत्यादिना डीप् । ( सत्पुष्पा, प्राक्पुष्पा, प्रत्यक्युष्पा, काण्डयुष्पा, प्रान्त-
युष्पा, शतपुष्पा, एकपुष्पा ) “सद्च्काण्डप्रान्तशतेकेभ्यः पुष्पात् इत्यजादिपाठत् पुष्पो-
त्तरपदरक्षणं ङीषं बाधित्वा राप् । भगिति क्रिबन्तोऽज्चतीत्युच्यते । (पुष्पित्वा । पुष्पितः )
“निष्ठा,” तारकादत्वादितज्वा ॥ १९ ॥
तिम ] | चतु्थ॑गणः। ` २८९ `
तिम स्तिम श्टीम आरद्रीभात्रे ॥ तिम्यति। तितेम । तेमिता । तेमिष्यति । तिम्यतु ।
अतिम्यत् । तिम्थेत् ) आशिषि, ( तिम्यात् । अतेमीत्। तितेमिषति, तितिमिषति । ते-
तिम्थते । तेतेम्ति। तेमयति । अतीतिमत्। स्तिम्यति । तिष्टेम ) इत्यादि । अभ्यासे
खयदशेषः । स्तीम्यति ) इत्यादि । अत्र केचिदसंयोगादि तीम इति दीर्वान्तं चतुथमपि
धातुं पठन्तीत्यात्रेयः । ( तिमिः, ) “इगुपधात् किच्च" इतीन्प्रत्ययः । ( तिमिरम् ) “इषि-
मदि'” इत्यादिना किरच् ॥ १६ ॥ ९७॥ १८ ॥
बीड चोदने ॥ चोदनं रज्जेति स्वामा । रज्जायामप्यधीयतइतिमेत्रेयः । आत्रेयस्तु
ब्रीड चोदने रल्जायामिति । ८ बीडथति । वित्रीड, वित्रीडिथ, वि्रीडिव । बीडिता । बी-
। डिष्यति । ब्रीडवतु । अव्रीडथत् । ब्रोडयेत् । व्रीडयात् । अव्रीडीत् । विव्रीडिषति । वेव्रीडयते
्ै्रीि । बीडयति । अवि्रीडत् । व्रीडित्वा । व्रीडितः । ब्रीडः) घन् । ( व्रीडा ) “गुरोश्चः
इत्यकारः ॥ १९ .॥
इष गतौ ॥ ८ इष्यति ) “इषुगमियमाम् इत्यत्र “क्सस्याचि” इत्यतो ऽचीत्यनुवतैते,
“धिबुद्धसु"” इत्यतः शितीति च, तत्र शितोऽचो विशेषणादित्संक्तकडाकारादावचि छतत्वविधि-
रितीह न भवति । ये तु तौदादिकमुदितं पठित्वा छत्वविधावपि तथा पठन्ति तेषां न कश्चि-
लटधेशः ( इयेष, शतुः, इयेषिथ, शैषिव, ) पित्सु गुणे द्विवचनम् । “अभ्यासस्यासवणेः
इतीयङ् । अन्यन्न सवणेदी्धैः ( प्रेषिता । प्रेषिष्यति) गुणे “वृद्धिरेचि, इति बृद्धि बाधित्वा,
“एड पररूपम्", ८ इष्यतु । इष्य । इष्याणि । रेष्यत् । इष्येत् ) आशिषि, ( इष्यात् ।
रेषीत् । इषिषिषति । एषयति । मा भवानिषिषत् ) ओणेतरेदित्करणाद् द्विवेचनात्पुं हस्व
इत्युक्तम् । (एषित्वा । एषितः) “तीषसह इति तादौ विधीयमान इ डिविकल्पः [इपेरुतकारे
इयनूप्रत्ययात्प्रतिषेधः] इत्युक्त्वा दिह न मवति । ८ प्रेषः, वरेष्यः ) धनण्यतौ । [ प्रादृहो -
ढोदेरेष्येषु बरद्धिवेक्तव्या ] इति एङ पररूपापवादो वृद्धिः । ८ अन्वेषणा ) । [ इषेर-
निच्छाथेस्य युज्वक्तव्यः ] इति युच् । ( पर्येषणा, परीष्टिः ) “परेर्वा” इति युचक्तिचौ ।
( एषणी ) “एषण करणे, इति गौरादिपाान्डीष् । ( इषीका ) । “इषेः किच्च
इतीकन्प्रत्ययः । ८ इष्टका ) “इष्य शिभ्यां तकन्, इति तकन् । किदित्यनुवतनान्न गणः ।
( इषीकतूलम् , इ्टकचितम् )“इष्टकेषीका?” इति विततूलयोरुत्तरपदयोहेस्वः। अत पएतेष्टकेति
निदशात् “प्रत्ययस्थात्, इति. इत्वं न भवति । तदन्तविधिना ( पक्के्टकचितम् ) इत्यपि
भवति । अय चुरादावपीति स्वामी । इष इच्छायां तुदादिः। इष आभीक्ष्ण्ये कथादिः ॥२०॥
षह चक्यथं ॥ चक्यथेस्वृिरिति स्वामिधनपारज्ञाकटायनाः । आत्रेयमेत्रेयदु्गाः षह
बुह इति द्वौ धात् पेटः । सहेरिह पाठो न्यासकारहरदत्तरामदेवादीनामप्यनभिमतः, यत्त्र तत्र
सहिग्रहणे भोवादिकमेवाहः; नायुम्, न चास्याग्रहणे कारणम् । ददा्ानसाह्वान्" इत्यत्र
“साह्वानिति "बह मणे, इत्यस्मात्परस्मेपदं निपात्यते, इति वृत्तिमुपादाय षह मर्षणे?» :
इत्यात्मनेपदित्वात् चौरादिकस्य तु “भा्टषाद्रा"› इति णिजभावपक्षे दीरषैत्वमद्वित्वमनि- `
टत्वं " च निपात्यत इत्यन्ये” इति वदता च हरदन्तेनेह सदेरपाठः स्फोरितः । “साह्वानिति `
निपातनं भश्टषीयाद्विभाषितणिच'' इति वदन् केयटकारोऽप्यत्रेवानुलः । सहिपठतां सद्य
तीत्याद्यदाहायेम् । षत्वा दिसहितवन्नेयम् । अत्र परिषद्यतीत्यादयदाहत्य “परिनिविभ्यः,
इति षत्वमिति वदता आत्रेयेण यदुक्तं, श्यत्त तत्र षह मषेणहत्यस्य ग्रहणं न्यासे प्रतिपादितं
नेतस्यापीति तदनागममिति नादरणीयम्? इति अस्येव धातोरभावाद् न तस्यायं दोषः ।
स्वग्याघातकं चात्रेयवचनं यद्वक्ष्यति “तीषसंह' इतीडिवि कल्पः सहेति शबन्तस्य सूत्रे निदं - .
शात् नास्य, इति । तच्च यस्मात्. षत्वविधावपि तुल्यम् । ( सुद्यति । सुषोह । सहिता +
सोहिष्यति । सुद्यतु । असुद्यत् । सुद्येत् । सुद्यात् ) छि । (भसोहीत । सुसुहिषति। सुसो- `
२८६ धातुचृत्तौ- [क्ष्
हिषति । सहित्वा, सोहित्वा, । सोषुद्यते । सोषुहीति, सोषोडि । सोहयति । असुृषुहत्।
फलानां सुहितः ) । “पूरणगुण?” इति षष्ठीसमासनिषेधः ॥ २१ ॥
सेरपरस्मेपदप्रसङ्गाव् अजन्तावपि तादश्चावाह ।
जृष् शष् वयोहानो । ( जीयति, जीयैतः ) “त इद्धातोः" इतीत्वे रपरत्वे “हलि च”
इति दीर्घैः । (जजार, जजरतुः, जजर, जजरिथ, जजरथुः, जजार, जजर, जजरिव, ) «“कर्च्छ
त्य॒ताम्” इति किति गुणः । अकिति तु यथायोगं पूरेविप्रतिषेधेन गुणवृद्धी । अस्तु वा त-
त्रापि “ऋच्छति, इति गुणः । कृते तस्मिन वृद्धिस्तु “अत उपधाया?» इति भविष्यति ।
युणे तु तेन वा सत्यनेन वापि न विशेषः । “वा जुश्रमुत्रसाम्"” इत्येत्वाभ्यासखोपपक्षे ( जे-
रतुः, जेर, जेरिथ, जेरथुः, जेर, जेरि । जरिता, जरीता । जरिष्यति, जरीष्यति ) । “वृतो
चा?» इत्यर्िटि वा दीर्धः । ८ जीयेतु । अजीयैत् , जीर्यत , जीयात् ) लिङो । ( अजारीत् ,
अजारिष्टा, ) “वृत,” इत्यस्य “सिचि परस्मेपदेषु इति निषेधः । ( अजरत्, अजरर्ता, )
। “जृस्तम्भव” इति पक्षे च्लेवांऽङ् । “रहकोऽडि" इति गुणः । ८ निजीषेति, जिजरिषति,
-जिजरीषति, ) “हृद् सनि वाः» इति वेद् । तस्य “वृत, इति वा दीः । अनिटि मनः कि-
त्वादित्वदीर्धेयोद्विवे चनम्, अन्यथा यङि जेजीयेत इति न स्यात् । ( जरयति, अजीजरत्, )
“जनिजुष् इति मित्वाद् हस्वः । ( जीयन् । जीयन्ती, ). “शप्स्यनोः इति नित्यं चमू ।
( जरन् , जरती ) इत्येतत् ।“"जीयेतेरतृन्, इति जीयतेरतृनि । ( जरद्गवः ) । “पूर्वकाल
इति समासः । “गोरतद्धि तद्धकि"” इति टच् , ( युवजरती ) “युवा खरती? इत्यत्र लिद्गवि-
शिष्टग्रहणाद् युवतिशब्देन खमासे पुंवद्धावः ॥ ( अजर्यम् ) “अजर्यं सङ्गतम्” इति कर्तरि
सङ्गते यद् निपात्यते, असङ्गते तु (अजरिता ) कम्बलः । ( जरा ) षित्वादङ़ि “करटः, इति
रुणः । ( जरे, जरसो, ) “जराया जरसन्यतरस्याम्" इत्यादौ सुपि वा जरसादेशः । जरामति-
कान्तं ब्राह्मणकुलं अतिक्रान्ते ऊरेरिति विगृह्य “अत्यादयः कऋान्ताद्यथं द्वितीयया?» इति
समस्य नपुंसकहस्वत्वे सोरम्भावे भिसर्ठेसि सन्निपातपरिभाषया अनित्यत्वाश्रयेणास्या-
जादित्वमाश्रित्य जरसादेशे ऽतिजरसमतिजरसेरिति भाव्यम् । तथा राङ्स्योरपि जरसादेशा-
स्पूं इनादादेश्चयोः परश्चाज्जरसादेशे ऽतिजरसिना ऽतिजरसादिति केचित्.। तेषामतिजरसं
जाह्मणकुं पश्येत्यत्र भमो लुकं बाधित्वा ऽम्भावे प्राप्ते, ततः परत्वाज्जरसादेशे तदाश्रयस्य
लुको न प्रवृत्तिः, सन्निपातपरिभाषया अनित्यत्वादिति वाच्यम् । गोनदीयस्तु सवत्र परि
-माषाप्रृक्तेस्सोरमि भिसश्चेसि टाङ्स्योरिनादादेश्योश्च जरसादेशाभावाद् (अतिजरमतिजरेः,
अतिजरेण, भतिजराद् ) इत्याह। ( अतिजरांसि ) इत्यत्र जशशसोङली भावे नुमः परत्वाज्ज-
रसादेशे पश्वाज्ख्रन्तादेशाश्रयो नुम् , अन्यथा ऽङ् भक्तो नुम् तदवयवस्य जरशब्द्स्य विभ-
ऋ्तेश्च आनन्तई व्यवदध्यात् । अनुजीर्णा बृषीं देवदत्तः, अनुजीर्णा वृषली देवदत्तेन । “गत्य-
कर्मक, इत्यादिना कतृक्मणोः क्तः “युकः किति इति “यस्य विभाषा? इति वा ऽनि.
ट्वम् } जरयतीति ( जारः) “दारजारौ कतेरि णिलुक्च^ इति कतरि घनि णिलुक् ।
यद्यत्र णे्षैजि “णेरनिटि” इति रोपस्स्यात् , तहि तस्य स्थानिवत्त्वाद् अनुपधात्वादकारस्य
-घनाश्चरया बृद्धिने स्यात् । मित्त्वाण्णिजपेक्षायास्तु वुद्धेहैस्वःस्यात्। लुकि तु लुका लचत्वात्
[ लका प्तं न स्थानिवत् ] इति स्थानिवत्वनिषेधः । अयमित ऋयादो युजादौ चेति
मैत्रेयादयः। अत्रत्यः किञ्चिदाइ। “जृबदच्योः क्त्वः" इतीडविधौ साजुबन्धकत्वाद्स्या ग्रह -
णात् ““इव्युकः किति", इति निषेधे जीत्ठेति भवितव्यमिति स्वयमेव साजुबन्धकत्वेऽपि “जु -
स्तम्भुः इत्यह ग्रहणं चाह । एठं नियमे कारणं स प्रष्टव्यः । योऽसो निरनुबन्धकरस वृत्तित
द्याख्यानङ्तामनभिमतः । यदि हि स्यादङादिविधो निरनुबन्धकमेवोपाददीरन् अप्रहणे का-
रणं वा वयुः । कि “दारजारौ कतैरि गिल्टक्च, इति णिटुग्वचनं चान्थैकं स्यात् । यतः
-दितमेनामितोऽस्माण्णो कतरि घनि णेश्च रोपे प्रत्ययकक्षणेन वृद्धिभविष्यति । तथाच क्रवा- ` ।
। ||
च
|
। |
॥
॥
|
|
1
|
4
॥
चङ् ] | चतुर्थगणः | २८७
दौ मेत्रेयो वक्ष्यति च्रृणाति पटित्वा ^ इत्येके, इति । ( जरन्तः ) । ५जुविशिभ्यां श्च”
इति ्चच् । “श्रोऽन्तः” ८ क्षीयति ) इत्यादि जी्य॑तिवत् ।। च्टेरङेत्वाभ्यासलोपमित्वायस्य
न भवति । ८ श्चरः, निर्शीरः, ) अप , ( ्र्रः ) ओगादिक इत्यात्रेयः । वाद्यविशेषः । अक्षर
वादनं शिल्पमस्य ( श्आाज्ञैरः श्चाञ्ञेरिकः ) “मडड्कक््चंरादणन्यतरस्याम्” इत्यण्ठको
दिवादयः परस्मेभाषा उदात्ताः क्षिपिवजेम् ॥ २२ ॥ २३ ॥
धृङ् प्राणिप्रसवे ॥ ( सूयते, सूयते, सूयसे, सूये, सूयावदे । सुषु, सुषुविषे, सुषुविवदे ।
सोता, सविता । सोष्यते, सविष्यते, ) ““स्वरतिसुतिसूयति” इतिवलादाविडिवकल्पः +
ङिव्यमूं विकल्पं बाधित्वा पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डारम्मसामर््यात् “युकः किति? इति प्रति
षेषे प्राघठे क्रादिनियमान्नित्यमिय् । ८ सुतां, सूयेतां, सूयस्व, सूये । असूयत, असू्ेताम् ,
असूयथाः, असूय, असूयावदहि । सूयेत, सूयेयातां, सूयेथाः सुप्रेय, सूयेवहि ) । आशिषि,
(सोषीष्ट, सविषीष्ट, सोषीयार्तां, सविषीयास्ताम्। असोष्ट, असोषाताम् , असोष्टाः, असोषि)
असविष्ट) इत्यादि, पूवेवदिडिवकल्पः । (सुसुषते) । “सनि ग्रहगुहोश्च,” इति निषेषे कित्त्वा
दगुणत्वम्, अयमपि निषेधः पुरस्तादारम्भात् स्वरल्यादिविकल्पं बाधते। “स्तौतिण्योरेव इत्य
षत्वम् । ( सूत्वा, सूनः, सूनवान् ) “स्वादय ओदितः” इत्योदित्वाद् “ओदितश्च” इति नि
छानत्वम् । अयमसूयार्थाऽपि । तेन देव दत्ताय सूयत इति “क्र धद्रह”” इति चतुर्थी भवतीत्या
त्रेयः । अत्र प्राणिग्रहणमतन्त्रम् । तेन प्रसूनास्तरव इति भवति ¦ अन्ये तु “सवं भावास्स-
चेतना, इत्यन्न प्राणित्वमाहः। तथा च प्रसूनं कुसुमं समम्” इत्यत्र सुभूतिचन्द्रः, षड प्राणि-
प्रसवे, क्षपणकमतेन वृक्षस्यापि प्राणित्वमिति । अनुक्तं सुतिवेत् ॥ ३४ ॥
दुङ् परितापे ॥ परितापः खेद्ः । ८ दूयते ) इत्यादि सूयतिवत् । इटल्वस्य नित्यः। आ
त्मनेभाषाबुदात्तौ ॥ २९ ॥
दी क्षये ॥ एतदादयोऽनुदात्ता आत्मनेपदिनः पीङ्पयन्तः। दीङ् तु सेट (दीयते, दीयेत!
दिदीये, दिदीयाते, दिदीयिरे, दिदीयिषे, दिदीयिढ्े, दिदीये, दिदीयिवहे ) । कादिनियमा
दिट् । “दीङो युडचि कूडति इत्यजादावाधेधातुके कूडति युडागमः । स च “एरनेकाचः?
इति यणि कर्तव्ये “असिद्धवदत्र” इति नासिद्धः, [ बुग्युटाडुवड्यणोः सिद्धौ, वक्तव्यौ ] इत्यु
क्तत्वादच्र ध्वमि “विभाषेटः” इति मृधेन्यविकल्पो न भवति । छते युटि प्रत्ययभक्तेनानेन
इणन्तादङ्गात्परत्वमिटो विहितमिति “इणष्षीष्वम्ः” इति नित्यमेव भवतीत्येके। अपरे तु अ-
ङ्गादिति नानुवर्तते इति युट एव यणः परत्वान्पूधैन्यविकल्पमाहुः । उक्तं चेतत्पक्षदरयं वृत्तो
€ दाता । दास्यते ) 1 “मीनातिमिनोतिदीडं ल्यपि चः, इति एल्विषये ल्यपि च आत्वम् ।
(दीयताम्, दीयतां, दीयस्व, दीये । अदीयत, अदीयेताम् , अद्यिथाः, अदीये। दीयेत, दीयेथाः,
दीयेय ) आशिषि, ( दासीष्ट ) इत्यादि । एज्विषयत्वादात्वम् । ( अदास्त, अदासाताम् ,
अदास्थाः, अदासि ) अत्रात्वे कृते दारूपत्बेऽपि [ दीङः प्रतिषेधः स्थाध्वोरित्वे ] इति इत्व
कित््वयोधुंसं्ञा निषिध्यते । अत एव विषयविषेशे घुत्वनिषेधादन्यत्र कृतात्वस्य घुखंज्ञायां
ग्रणिदातेत्यादि भवतीत्येके । अन्ये तु यावतासुपदेश्ञस्थानामनुकरणं दाधारूपं भवति, तेषामेव
घुत्वम्। दोदेडधेटामप्यनुकरणवशेन दारूपमेव, दीङ्स्तु नेति नैवेतस्य क्रापि घुसंज्ञा प्रसञ्च इति।
उक्तमिदं पक्षद्वयं केयरपदमञ्जरीवाक्यमज्ञयोदिष्वपि । ( उपदिदीषते ) । “इको क्षल्" इति
सनः किंत्वादेन्विषयत्वांभावान्नात्वम् । कातन्त्र (दिदासते) इत्यात्वमुक्तम् । अत्र गाकटा-
` यनः, आत्वप्रकरणे “अम्यपगुरो वा दीङस्सनि? इत्यात्वविकल्पमाह । अमिति णसुलुच्य-
ते । स्वामी त॒ ( उपदिदीषते उपदिदासते ) इत्यपीष्यते इति । काश्यपस्तु आत्वपक्षे दिदा
सते इत्येकदत्युक्त्वा संग्रह इत्वव्यतिरिक्तस्य घुकायस्योक्तत्वाद् इरभाषे उपदित्सतइत्याह ॥
इदमात्वं सूत्रवातिकभाष्येषु न इत्यते । ( देदीयते, देदेति, देदीतः, देति । दापयति ) \
२८८ धातुवृत्तो-- {डीष्
. एज्विषयत्वाभावादात्बे पुक् । >) दीत्वा, दीनः, दीनवान् ) “स्वादय ओदितः” इति निष्ठान-
त्वम् । ( उपदाय ) । “मीना तिमिनोतिदीडं ल्यपि च इत्यात्वम् ॥ २६ ॥
डीङ् विहायसा गतो ॥ ( डीयते । डिडये, डिड्विषे ) “एरनेकाचः इति यण् ! ( उयि-
ता । डयिष्यते । डीयताम् । अडीयत । डीयेत, डयिषीष्ट ) छिडो । ( अडयिष्ट । डिडयि-
घते । उेडथते । डेडेति । डाययति । अडीडयत् । उयित्वा, डीनः, डीनवान् ) । स्वादिषु पा-
रसामर्थ्यादनिटत्वम् , निष्ठायाम् इटि हि व्यवधानम् “आदितश्च, इति नत्वस्याप्रसङ्गः । `
डयितशब्दस्तु भौवादिकस्य । तत्र “निष्टाशीड* इत्यत्र “निष्ठा” इति योगविभागादकित्व-
मिति सीरदेवादयः ॥ २७ ॥
धीङ् आदाने ॥ ( धीयते । दिध्ये । घेता । धेष्यते । धीयताम् । अधीयत । धीयेत ।
-धेषीष्ट । अधेष्ट । दिधीषते । धीत्वा, धीनः, धीनवान् । न धीनः, अधीनः ) यस्तु 'अस्मा-
-स्वधीनं किम निस्प्रहाणाम्ः इत्यादावघीनशब्दः सोऽव्युत्पन्नः परतन्त्रवचनः यथाह कैयटः ।.
-चाक्ंयं वक्तयेधीनं हि* इत्युषादाय अध्युतरपदात्खविधानाद् अव्युत्पन्न आय ताथेवृत्तिरधी-
नशब्दे इति ॥ २८ ॥
मीङ हिसायाम् । अत्र हिसाश्ब्देन हिसाफलं प्राणविर्लेषोऽभिधीयते । ( मीयते ) ` |
इत्यादि धीङ्वत्। ८ मिमीषत ) इत्यत्र “सनिमीम,” इति नेस्भावः । तत्र “मीनातिमि-
नोत्योट्धेयोगरेहणम्? इति हि वृत्तिकारः । कादयपस्वामित्रधैमानास्तु लाश्षणिकमीरूपस्य
मिनोतेरग्रहणशङ्कापनोदनपरावर त्तिः, न॒ त्वस्याग्रहणपरेति मित्सते इतीच्छन्ति । एषाम्
इको श्च” इत्यत्र “मोना तिमिनोत्योः इति भाष्यमप्युपलश्चणञ्याख्येयम् । मीनातीति
कथादौ । इमिडिति इस्वान्तस्स्वादौ । मी गताविति चुरादौ ॥ २९॥
रीङ् श्रवणे ८ रीयते । रिये ) रियिषे ) “एरनेकाचः” इति यणः ( असिद्ध" बहिरङ्गम-
न्तरंगे ) इत्यसिद्धत्वात् “उपधायां च» इति दीर्घौ न भवति । ( रेता । रेष्यते । रीयताम् ।
अरीयत । रीयेत, रेषीष्ट,) लिङो ।.(अरेष्ट रिरीषते। रेरीयते। रेरेति। रेपयति। अरीरिपत् ,)
“अतिद्ि" इत्यादिना पुक् ८ रीणः, रीगवरान् , रीतिः, रेतः । ) “खुरीभ्यां तुर् च" इत्य-
सुनि तुडागमः । अत्रात्रेयः । 'अथैनिदंशे खणोतिरयं प्रयोग इति केचित् । तथा च रीणशब्दः
कणेपर्यायः कथितः । भ्धिकाञ्ये च चन्दयमके । ^नारीणामपनुनुदुने देहखेद।न्नारीणामर्स- |
लिलाहिरण्यधाप्यः इत्यन्न अरीणम् अश्रुतम् अमरं सङ्कमिति श्रवणे व्युत्पादितम् `
री गतिरेषणयोरिति ऋयादो ॥ ३० ॥
रीङ् शटेषणे ॥ ( रीयते । छिस्ये । छिलस्यिषे । खाता, केता । खास्यते, ठेष्यते । ी-
यतां रीयस्व, ीये, अलीयत । लीयेत ) आशिषि, ८ ासीष्ट ¦ ठेषीष्ट । अलास्त, अचेष्ट )
“विभाषा रीयतेः इति विभाषाऽऽत्वमेज्विषये ल्यपि च । छिडि त्वयं विकल्पो न भवति, .
-तस्य कित्वेनानेज्विषयत्वात् ( छिलीषते ) “इको क्षल्” इति कित्त्वान्न गुणात्वविकल्पो ।
( ठेखीयते । ेठेति ) ““खोयतेः", इति शितपां निदेशाद् आत्वविकल्पो न भवति । ( वि.
खापयति धृतं, विरीनयति, विखाययति वा ) पूवेवदात्वविकल्पः। तत्रात्वपक्षे “लीलो-
नैरलकावन्यतरस्यां स्नेहविपातने” इति वा दलगागमः । तदभावे पुक् । तत्र हि खा इति ।
लाक्षणिकमपि गद्यते । अनात्वे तु जुक्! तद्भावे ब्ृद्यायौ । ए्कदेशविक्ृतन्थायेन
छरतात्वस्य नुडः न भवति, री ई इति ईैकारप्रटेषेण ईकारान्तस्य तद्विधानात् । स्नेहव्रिपात-
नादन्यत्र जुकूलुकौ न भवत इत्यात्वे पुक् , अन्यदा वृद्धाय (विखापयति । विखाययति )
इति स्यादिषु चिण्वदिटि आत्वपक्षे णे्छापि (विलारिष्यते) इत्यादि। अनात्वे (विरोनिष्यते
विरायिष्यते ) इत्यादीति । शुद्धेऽटि तु ( विरारयिष्यते, `विलखापयिष्यते, विलीनयिष्यते
विखाययिष्यते ) इत्यादि । तदेवमष्ट रूपाणि । लड्येकवचने तु “विण्मावकमणोः,, इति
विण्यात्वे जुकि तदभावे च बृद्धो ( अराल अरापि अरोनि अलापि ) इति वचातूरूप्यमू। ।
॥
॥
ह
1
॥
0५ 1 ।
1
{चीक् ] चतुर्थगणः। २८९
भ
द्विवचनादौ सिचि पूर्ववदष्ट रूपाणि । कर्मकतैरि “णिश्चन्थग्रन्थि” इति चिणो निषेधाच्चडिः
द्विर्वचनादावात्वपक्ने ( अरीरख्यत, अरीरपत ) । अन्यदा ( अलीरनत, अलीख्यत ) इति
चातूरूण्यम् । एवं द्विक्चनादावपि । ( जटाभिरालापयते, अलाययत ) इति वा, पूजामधिग-
चछतीत्य्थः। (इयेनो वतिकासुल्छापयते) न्यक्करोतौत्यथैः। ^छियः सम्माननशालिनीकरण-
योश्च” इत्यनयोश्चकारात् प्रलम्भने चाकत्रेभिप्रायेऽपि तड । तत्र सम्माननं पूजनम् । तच्च
धात्वर्थस्य कर्मतया विषयः। त्य चात्मनेपदसहितेन धातुनोपात्तत्वात् अस्मिन्विषयेऽकमे-
कोऽयं पुत्रीयतिवदित्याहुः । शोखिनीकरणं न्यक्करणम् । प्रलम्भनं मिथ्याफलाख्यानमित्यु-
क्तम् । “विभाषा रीयतेः” इत्यात्वं उ्यवस्थितविभाषाविधानात्सम्मानने विकल्पितम् ;
अस्यत्र नित्यम् । ( विखाय, विरीय ) “विभाषा लीयतेः, इति वाऽऽत्वम् । ( विख्यः )
अच् । (षद्धिलयः,) खल् । [निमिमील्यां खल्चोरात्वप्रतिषेघः ] इति वा उ्यवस्थितविभा-
षात्वेन वाऽऽत्वाभावः। (लीनः) । छी श्टेषण इति ऋयादो। री द्रवीकरणे इति चुरादौ ॥३१॥
व्रीड वृणोत्यथं ॥ दन्त्योष्ट्यादिः । (ब्रीयते वित्रीये) संयोग पूरेत्वाद्यण् न भवति (बरेता)
इत्यादि रीवव् । स्वादय ओदितः, श्वूङ् प्राणिप्रसवः इत्यारभ्य एतदन्ता ओदितः ।
तत्फलम् “आदितश्च” इति निष्ठानत्वम् । बरी वरणे इति कयादौ ॥ ३२ ॥
पीडः पाने ( पीयते, पिप्ये ) इत्यादि रीबत् । ( पाययति ) “निगरण इति नित्यं पर-
रूमेपदम् । ८ पाययते ) इति पिबतेः, «न पाद्, इति प्रस्मेपदनिषेधात्तङ् 1 ( पीत्वा, `
पीतः, पोतवान् । आपीय, आपायति ) पिबतेः ॥ ३३ ॥
माङ माने । अयं कैश्चिदेव पच्यते । यदाह स्वामी । “माङ् मान, इति दुगं इति । तथा
“ुमास्था? आदिसूत्रे न्यासेऽपि “मा, इति कस्येदं ग्रहणम् , कि मेङ् प्रणिदान इति भोवादि-
कस्य, उत म।ङ माने इति जोहोत्यादिकस्य, आहोस्विद् मा माने इत्यादादिकस्य । "गामा-
दाग्रहणेष्वविशेषः, इती त्रयाणामपि ग्रह गमिति । तथा “द्यतिस्यति, इत्यत्र “सनिमीमा?
इत्यत्राप्युक्तानामेव त्रयाणां प्रहणमित्युञ्यते। पठतामीकारान्तमध्ये पाठः पवर्गीयाद्यात्मने-
पदप्रसङ्धात्। ८ मायते । ममे । माता । मास्यते । मायताम् । अमायत। मायेत । मासीष्ट )
छि । ( अमास्त ) इत्यादि । अन्यस्मिन् मातिवत् ॥ ३४ ॥ १.३१
इद गतौ । ( शयते । अयां चक्र, ) व्यपदेशिवद्धावाद् इजा दित्वगुरुमत्त्वयाराम् । (एता 1
एष्यते । इथताम् । एेयत । येत । रेषीष्ट ) छि । ८ रेषट । षिषते । आययति । आयि-
यत । प्रेय, प्रतीय, ) स्यप् ८ उपेयम् , ) “अचो यत्» । क्यन्विधावेतीति निदंशान्नास्य ग्रहः।
अयते इति शपि । एति अध्येति अधीयत इति लुकि ॥३९॥
प्रीड् प्रीतो । अकमैकः । ( प्रोयते, पिप्रिये, ) इत्यादि बीवत्। (प्राथयति) [ धूनप्ीनो-
सरवक्तव्यः ] इति नुग्विधो जित उपादानादस्य स न भवतीति धातुवृत्तिकारः । हरदत्तस्तु
श्वनान्तानुकरणे दैवादिकस्य न भवतति, इति । '्देवादिकस्य ग्रहणेन च चरादिकेऽप्युपलक्ष-
वित्य, इति पुरुषकारे । कोमारास्तु व्यक्तमेव श^धून् प्रीणात्योः, इति परन्ति । ( प्रियः ) ।
+'इगुपधन्ताप्रीकिरः कः” इत्यात्रेयः । वृत्तौ तु प्रीणातीति ८ प्रियः ) इति करयादिक एर उदा-
दहियते । ८ पष्ठ; प्रेयान् , प्रेमा ) “प्रियस्थिरः» इत्यादिना प्रादेशः । प्रियमाचष्टे (प्रापयति) ।
“णाविष्ठवत्” इति प्रादेशे बृद्धिपुको । प्रीन् तपण इति क्रयादौ चुरादौ च । दीडादय आत्मने-
पदिनो दीड्वजेमनुदा त्ताः । स तु “शिडीङिवणेषु, इति वचनात्सेट् ॥ ३६ ॥
अथ अजन्तानिदप्रकरणात्ताडशः परस्मेपदिनः पठन्ति । |
को तनूकरणे । एतदादयो चतिपयेन्ता अनुदात्ता उदात्तेतः । ( श्यति, इयतः, शयन्ति,
यसि, श्यामि, ) “ॐगेतद्यनि"” इत्योकारलोपः। ( शशो, शतुः, शशाथ, शश्चिथ, शजञ,
शिव ) आत्वे द्विर्वचनम् । “आत ओौ णलः,» । कादिनियमादिट् । भारद्वाजनियमात्थली-
इविकल्पः। इडादावजादावाधेधातुके च इह्भिति “भातो लोप इटि चः" इत्याकाररोपः ।
माध २५
२९० धातुवृत्तो- [ने
( शाता । शास्यति । श्यत, शयतात् , इयर्ता, यन्तु, इ्यानि । अशयत् , अश्यः, अकयम् ।
श्येत् , श्येता, श्येः, श्येयम् ) आशिषि ( श्ायात्, शायास्ताम् । अज्ञात , अशाताम् ,
अश्युः, अज्ञाः ) “विभाषा घ्राटशाच्छासः, इति सिचः परस्मेपदे परे वा लुक् । “आत
इति ्ञेजैस् । “उस्यपदान्तात् इति पररूपम् 1 खगभावे { अशासीत्, अगासिष्टाम् , )
इत्यादि ¦ “यमरमनमाताम्"” इति सगिरौ । ( शिशासति । शाशायते । शाशेति । शाद्चा- `
यति) आत्वे “श्ाच्छास” इति युक् । (शात्वा, शीत्वा, निक्तं, निशितं, ) "“शाच्छोरन्यतर-
स्याम्” इति तादौ किति त्वम् । व्यवस्थितविभाषाविज्ञानादूच्ते नित्यमित्वम् । तथा च
वातिकम् । [ श्यतेरित्वं (९) चते नित्यमिति वक्तव्यम् ] इति । ( संशितवतः ) । ( शाकः )
बाहुटकादौणा दिकः कन् , महच्छाकं नानाजातीयं शाकसमाहारो वा ( शाकी ) गौरादित्वा-
न्डीष । ( शाकिनः ) । “शाकीपराली द्रुग हस्वत्वं चः इति मत्वथं नप्रत्ययो हस्वत्वं च ।
अत एव वा निददंशान् डीप् । (शादम्) “शाशपिभ्यां (२) दन्" इति दन् । (शाद्वलम् ) “नड-
शादाडडवरच्” इति वातुरथिकः । डित्वाद्िोपः ॥ ३७ ॥
छो छेदने 1 ( छ्यति । चच्छो, चच्छतुः, ) इत्यादि सर्व श्यतिवत्। अचर अभ्यासविका-
रेष्वपवादा नोत्सर्गान् विधीन् बाधन्ते, इति “दीर्घात्, इत्यन्तरङ्धेणापि तुका ऽभ्यासहस्व-
बाधात् कृते ठस्मिन् “छे च इति तुक् । पूर्वं तु तुक्यभ्यासस्यानजच्त्वाद्ध्रस्वो न स्यात् ।
भअभ्यासविकारेषु, इति परिभाषायामपवादग्रहणसुत्सगेग्रह गञ्च बाधकमात्रस्य बाध्यमात्रस्य
चोपलक्षणं न तु सामान्य विशेषेकमात्रपरमित्युक्तम् । ( चिच्छासति) इत्यत्र यथा
"अभ्यास विकारेषु, इत्थनेन दीर्घात्?” इति तुक् हस्वत्वे न बाधते तथा “छे च इति
तुगणि "सन्यतः? इति इत्वं न बाधते इति परत्वात्छृते तस्मिन्तुक् ।. ( चाच्छायते )
इत्यत्रापि पूर्ववदहीधैरक्षणात्तकः पूवं हस्वत्वे हस्वखक्षणेऽपि तुगित्ववदीर्धत्वं न बाधते इति `
दीं कृते “दीर्घात् इति तुक् । ( छाया ) “माच्छाससिसूम्यो य इति यः।
इक्षूणां छाया ( इश्चुच्छायम् , ) “छाया बाहुल्ये? इति छायान्तस्य तत्पुरुषस्य अननकमे-
धारयस्य नघुंसकन्तवे हस्वत्वम् । ननकमेधारये तु ( अच्छाया, परमच्छाया ) इति, इह बा-
हल्यं पू॑पदा्थधमेः । तच्च छायादेुभूतानामिध्वादीनामनेकत्वम् । अन्यथा “विभाषा
सेनासुराच्छायाश्ाखानिश्ानाम् इति नपुंसखकत्वविकल्पः, इक्षोः छाया ( इश्चुच्छायम् ,
इष्चुच्छाया ) इति ॥ ३८ ॥
घोऽन्तकमेणि । ( स्यति । ससौ, ) इत्यादि सर्वं कयतिवत् । ( अभिष्यति, अभि-
ष्यत् , अभ्यषात् , अभ्यषासीत् ) «““उपसर्गात्सुनोति? इत्यादिना ^प्राक्सितात्” इति च
षत्वम् । ( अभिससो ) इत्यत्र “स्थादिष्वभ्यासेनः इति नियमाद् अभ्यासस्य न षत्वम् ।
८ अभिसिषासति ) इत्यत्र पूवेवदम्यासस्य न षत्वम् । उत्तरस्य तु “इण्कोः” इति षत्वम् ।
( भ्रणिष्यति । प्रण्यष्यदू ) “नेगैद” इत्यादिना णत्वम् । तच्च अडञ्यवायेऽपीष्यते । ( सेषी-
यते ) “घुमास्था? इतीत्वं हखादौ कङत्यार्धातुके । आश्ीखिड्यात्वम् “दरिडि» इत्ये-
त्वै (सेयात्) इति । (अवसाय ) “न स्यपि, इतीत्वनिषेधः । (सित्वा, सितः) “चतिस्यतिः?
इतीत्वम् । ^“परिनिविभ्य” इत्यत्र सित इत्यस्यापि ्रहणम् , तच्च नियमार्थम् । तेन पर्या-
दिभ्योऽन्यत्र सितश्ञब्दस्य षत्वाभावात् प्रतिसितमित्यत्र न षत्वमित्येके । अन्ये तु खथसाह-
चर्याद् अलाश्षणिकल्वादिविधिसरम्भवे नियमायोगाद् विधिवेषम्यप्रसङ्गा्च सिनोतेरेव
सितशब्दस्य ग्रहणमित्यस्य “उपसर्गात्, इति षत्वं सवत्र भवत्येवेत्याट्ः । अवस्यतीति
८ अचेसायः ) ““इयाद्ववधः इत्यादिना णे युक् , (सायः) घज्। साये भवः, ( सायंतनः ) ।
"न्यङ्काव् = म्य
(१) त इति नास्ति कुत्राचित् ।
` :..( ९} उणादौ तु “शाशपिभ्यां ददनो' इत्येवं दयते । `
दो. 1 र्तुर्थंगणः 1 २९१
““सायच्चिरम्” इत्यादिना व्नुव्युलोरन्यतरः प्रत्ययः तुडागमः मान्तत्वं च सायशब्दस्य ।
वस्तुतो मान्तोऽन्ययं सायशब्दस्तस्याव्ययत्वादेव' प्रत्ययह्सिद्धः । ८ सातिः ) “ऊति-
यूति? इत्यादौ निपातनात् क्तिनोत्वा भावः ॥ ३९ ॥
दो अवखण्डने । ( चति । ददौ ) इत्यादि शयतिवत् । | प्रणिद्यति ) घुत्वात् । «नेगेद्”
इत्यादिना णत्वम् ८ देयात् ) ““ए्खिडि” इत्येत्वम् , ( अदात् ) “गातिस्था? इत्यादिना
नित्यं सिचो लक् । ८ देदीयते ) “घुमास्था?” इतीत्वम् । ८ दित्सति ) “सनि मीमा?» इत्या-
दिना इस । अभ्यासलोपः, “सरसी” इति तत्वम् । ८ दापयति ) पुक् । ( दित्वा, दितः )
“द्यतिस्यति इतीत्वम् । ( अवदाय ) “न स्यपि? इतीत्वनिषेधः इत्वस्य तु नेव प्रसङ्कः ।
“अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरद्ो स्यन्बाधतेः इति पूवमेव ल्यप्प्रवरृत्तेः, तादिकितोऽभावात्
{ अवत्तम् ) इत्यादौ इत्वात्परत्वात् “अच उपसर्गात्तः” इत्येवद्धवति। अन्यद्पीह घुङ्ायं ददा-
तिवज्ज्तेयम् । शयतिप्र्रतयोऽनुदात्ताः परस्मेभाषाः ॥ ४० ॥ न
अथ हरुन्तानात्मनेपदिनः सेटः पराष्टृखति ।
जनी प्रादुभवि । इतः प्रश्ुति वाशयन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । प्रादुभाव उत्पत्तिरभिन्य-
ज्जनायां । अत्रायमकमेकः । यदा त्वन्त्भाषितण्यथे उत्पादनायामभिव्यज्ञनाययां वा वतते त-
दासकमेकः । दश्यते "दाशतये अज्ञा इ्यग्नेरजनि्ट गभम्? । तथा “अचः कर्तैयकिः, . इत्यत्र-
भाष्यमपि "जायते स्वयमेवः इति । अत्र द्यन्तर्मावितण्यर्थत्वेन कममैस्थभावकत्वात्. कमैक-
सत्वम् । तथा ऽनुपूर्वोऽयं यदाऽऽत्मजन्म पूर्वके प्रापणे वर्तेते तदापि सकर्मकः "असौ कमारस्ते-
मजोऽनुजात, इति । जननेन तं प्राक्त इत्यथः । श्ङ्गाच्छरो जायते “ताजनोजा? इति जादेश्च
इत्संक्कशकारादौ प्रत्यये । ^जनिकतः प्रकृतिः» इति जायमानस्य कारणं ङ्म् अपादानम् ।
( जन्ते, जल्लाते, जल्तिषे, जज्िवदे ) “गमहन, इत्युपधारोपः । तस्य स्थानिवत्त्वाद् द्वि्वै-
चनम् । ““स्तोश्चुः इति चुत्वम् । ( जनिता । जनिष्यते । जायतां, जानस्व, जाये । अजा-
यत । जायेत । जनिषी्ठ, ) छिडौ । (अजनि, अजनिष्ट, अजनिषातां ) “दीपजनः, इति कर्तरि
तशब्दे च्लेर्वा चिण्। “जनिवध्योश्च, इति ब्रृद्धिनिषेधः । अन्तभोवितण्यर्थादस्मात् कमे-
कतरि कर्मवद्धावाद् नित्यश्विण्, (अजनि स्वयमेव) इति । (जिजनिषते) “जनसनखनां सनूञ्च-
रोः” इत्यात्वं सन इटि क्षरा दित्वाभावान्न भवति । अला दिश्च सनू सनोतेरेव सम्भवतीति
तदर्थमेव सनूग्रहणम् । ( जाजायते, जज्ञन्यते, ) “ये विभाषा” इति जनादीनां वा यकारादौ
ङ्ित्यात्वम् । ( जजजनीति । जज्जन्ति । जनयति, ) । “बुधयुधनशजन इति कत्रभिप्रायेऽपि
क्रियाफठे प्रर्मपदम् । “जनिज्ष्” इति मित्तवादूधस्वत्वमू । ण्यन्तात्कर्मणि “चिण्णसु-
लोदीर्बोऽन्यतरस्याम्"” इति वा हस्वत्वे (अजनि अजानि) इति । (जन्यो घटः, जन्यं धटेन,)
«“तकिशसिचतियतिजनीनाम्› इति यत् । स च “भव्यगेय, इत्यादिना कठेभावयोः । “ये
विभाषा, इति नात्वमकित्वात् । ( जनः, ) पचाद्यच् । घञ्यपि “जनिवध्योश्च, इतिवृद्धि-
निषेधात् ( जनः ) । जनानां समूहो ( जनता) । “ग्रामजनबन्धुसहायेभ्यरूतेख्” इति तख ।
जनस्य जल्पो ( जन्यः ) । ““मतजनहखात् करणजल्पकषंषुः इति जल्पे यत्प्रत्ययः । जनेषु
साधुः जनंजनं प्रति वा ( प्रतिजनं, ) सक्तम्यथं वीप्सायां वा ऽव्ययीभावः । ८ प्रातिजनीनः)।
“प्रतिजनादिभ्यः खन्” इति “तत्र साधुः, इति विषये खञ्। विश्वजनाय हितं ( विश््वज.
नीनम् ) । “आत्मन्विश्वजनः, इति खः । ( पञ्चजनीनम् ) । [ पञ्चजनादुपसङ्कधा चम् ] इति
खः । (सा्जनिकः, सर्वजनीनः, ) “सर्वजनाटचच” इति टनूखो, त्रय एते कमधारयादेवेष्य-
न्ते । षष्टीतत्पुरषे बहुवीहो च “तस्मे हितम्” इति छो भवति, ( विरुवजनीयः, पञ्चजनीयः,
सवंजनीयः ) इति । महाजनाय हितं ( माहाजनिकम् , ) [ महाजना चित्यं ठन्वक्तन्यः] इति
उन् । अयं तत्पुरुषादेवेष्यते। बहुबीहो तु छो भवति ( महाजनीयः ) इति । पञ्चजनेषु भवं
{ पाञ्चजन्यम्, ) “बहिदेवपञ्चजनेभ्यश्च इति ज्यः । (प्रारृषिजः) 1 “सक्ठम्यां जनेडः", इति
२९२ धातुवृत्तौ-- ` | [ दीपीः
डः । “प्रावृरछरत्कारुदिवां जे” इति सक्तम्या अलुक् । एवं ८ शरदिजः ) इत्यादि । ८ वर्षेजः, `
वषेजः । क्षरेजः, क्षरजः । शरेजः, शरजः। वरेजः वरजः ) । “विभाषा वषेक्षरशरवरात्» `
इति जे परे सष्ठम्या वा ऽलक् । जुदधरजातो ( उुद्धिजः ) । “पञ्चम्यामजातौ? इति डः । ( अ
चुजः, प्रजां ) । “उपसगे च संज्ञायाम्?” इति डः । ( अप्रजाः, दुष्प्रजाः, सुप्रजाः ) । “नि
त्यमसिच्प्रजामेधयोः,” इति नन्दुसूसुम्यः परस्य प्रजाश्ञब्दस्यासिचर प्रत्ययो बहुवीहो । शि-
यमनुजातः ( स्त्र्यनुजः ) ५अनौ कमणि, इति डः । आत्मनो जननेनाग्रजां लियामवरत्वेन `
प्राक्च इत्यः । अपरे त्वनुना रुधिरा क्षिप्यते, तदपेक्ष खियाः कर्मत्वमिति खियमनुरुष्य जात
इत्यथं इति विव्रृण्वते । न जायत इति ( अजः ) । द्विर्जायतइति ८ द्विजः, ) । द्वितोयजन.
नम् उपनयनम् । ८ बराह्यजो ) धमः । ( क्षत्रि्रजं ) युम् । ( अभिजाः) केशाः। “अ- `
न्येष्वपि दश्यते”, इति डः । ( बीजम्, ) पूवैवत् डः । बीजाकरोति बीजेन सह कषतीत्यथैः {
बीजशब्दो बीजावापसदहिते विलेखने वतत इति हरदत्तः । *छनो द्वितीयतृती षञ्चम्बबीजा-
त्कृषौ* इति कनो योगे इषावभिधेयायां द्वितीयादिभ्यो डाच् । “अर्यादिच्विडाचश्च?
इति निपातो “गतिश्च, इत्यव्ययत्वं पूवेप्रयोगश्च । बोजादिति निदेशात् दीर्घो बत्ं चोप
सर्गस्य । ( प्रजनिष्णुः ) “अ्खंद्कन्१ इत्यादिना इष्णुच् । ( अनुजातो ) माणवको माण-
विकाम्, ( अनुजाता ) भाणविका माणवकेन । “गत्यथाकमेक” इति कठेकमेणोः क्तः ।
(जनिः) “भाषायां धाञ्” इत्यादिना किकिनोरन्यतरः । छिड्वद्धावाद् द्वित्वं च । (जनुः)
“जनेरसिः"” इत्युसिप्रत्ययः । ८ पुंसानुजः। जनुषान्धः ) [ पुंजाजुजो जनुषान्ध उपसदा ¦
नम् ] इति तृतीयाया अलक । “तृतीया इति योगविभागात्समासः । पुंसा जन्मना च.
हेतुना ऽनुजो ऽन्धश्चेत्यथेः । ( जन्म ) । मनिन् । (जन्मी) बीश्यादित्वादिनिः । ( जन्तुः) ।.
‹“कमिममिः, इत्यादिना तुप्रत्ययः । ( जानुः ) । “हसनिः इत्यादिना जण । अनुबन्धहय-
साम्यात् “जनिवध्योश्च” इति बृद्धिनिषेधो बाध्यते । प्रगता जानुः ( प्रज्गः )। सङ्गता,
जानुः ( संज्ञः) । “प्रसंम्यां जाजुनोज्ञेः,, इति ज्ञुः समासान्तो बहुवीहो । ( उध्वज्ः, ऊ ~.
ध्वेजानुः) । ““ऊर्वांद्धिभाषा? इति ज्ञविकल्पः । ( उपजानुः )। समीपे ऽव्ययीभावः । तत्र .
मवम् ( ओपजानुकम् ) । “उपजानूषकर्णा पनीवेष्ठक्” इति यक् । “इसुघुकतान्तात्कः” इति.
कादेशः । ( जाया ) । “जनेयेक् इति यक् । “ये विभाषा? इत्यस्य व्यवस्थितविभाषा. ,
त्वाद् नित्यमात्वम् । ८ युवजानिः ) । “जायाया निङ्» इति बहवीहौ निडादेशोऽन्त्यस्य
समासान्तः । “लोपो व्योबेछि, इति यलोपः । ( जनिः ) । “जनिघसिभ्यामिण्ः, इतीण् ।
करदिक्छारत्वाचू् ङीषि ( जनी ) । तां वहन्तीति ( जन्या, ) जामातुर्वयस्याः, “संज्ञाया
जन्या” इति द्वितीयान्तात् जनीखब्दाद् वहतीत्यथं यत्प्रत्ययः संज्ञायाम् ॥ ४१ ॥
दीपी दीक्षो । ( दीप्यते । दिदीपे, दीपिता । दीपिष्यते। दीप्यताम् । अदीप्यत । दी-
प्येत, दीपिषीष्ट ) छिडोौ । ( अदीपि अदीपिष्ट ) । “दीपजन इति ते कतैरि चिण्विकर्पः +
( दिदीपिषते । देदीप्यते । देदीसि । दीपयति । अदीदिपत् अदिदीपत् ) । “भ्राजभास, इ~
त्यादिना णो चङि हस्वविकल्पः। (दीपः) । इगुपधलक्षणः कः । ( दीपिता ) । “सूटदीपदी-
श्चश्चः› इति अनुदात्तेर्रश्षणे युच्प्रत्यये प्रतिषिद्धे, ताच्छी खिकस्तृन् । (दीप्रः) । “नमिकर
म्पि", इत्यादिना रः । ( दीिः ) । “क्तिन्नाबा दिभ्यः," इति क्तिन् । “तितुत्र” इतीण्निषेधः ।
८ दीक्तः, दीक्चवान् ) । ३दित्वादनिरत्वम् ॥ ४२ ॥
पूरी आप्यायने ॥ ८ पूर्यते ) इत्यादि दीपिवत् । ( अपूपुरत् ) । “गो चङ» इति नित्यं
हस्वः । (१२ः,) इगुपधलश्चणः कः । ( उर्ध्व पूरं › पूते । “ऊध्वं शुषिपूरोः” इति कतेवाचि-
ज्युध्वे(१) उपपदे णुट् । कषादित्वाद्यथा विध्यनुप्रयोगः। उ्वेरुसन् पूयेत इत्यथैः । (पूणे
(१) शब्दे इत्यथि पुस्तकान्तरे + न "न
चरी ] ` चतु्थगणः । २९६
पणवान्, पतिः ) । आवा दित्वात् क्तिन् । ( पूणिः ) इत्योणादिकः। पूणिमिमीतहति ( षू
णिमा ) । मृखवि्चुजा दित्वात् कः । ( चमेपूरं ) स्तृणोति, ( उदरपूरं ) भुक्ते । “चर्माद्रयोः `
पूरः» इत्यनयोः कर्मणोरुपपदयोः णमुल्प्रत्ययः । पूरयतेर्धातुसम्बन्ये विधानाद् धात्वन्तरस्य
अनुप्रयोगः । (गोष्पद्पुरं) ब्ृष्टो देवः, (गोष्पदूमं वा) । “वषेमाणङखोपश्वास्यान्यतरस्याम्?”
इति कमेण्युपपदे वषेस्य इयत्तायां गम्यमानायां पूरयतेणैमुख् ऊकारलोपश्चास्य विकर्पेन ।
८ पूर्णैः ) । “वा दान्तश्ान्तपुणे इति के णिलुगिडभावौ प्रक्षे निपात्येते । अन्यदा “नि-
छायां सेटि” इति, णिोपे (परितः) । पश्यतीति (रणः) । बाइुलकात्कतेरि ल्युट् । ( परः )
अहुरुवचनादुरप्रत्ययः ॥४३॥
। त्री गतित्वरणदिसनयोः ॥ ८ तते । तुत्रे । तरिता । तूरिष्यते । तूयैताम् । अतूयैत ।
च्यत, तूरिषी्ट । अतरिष्ट । त॒तूरिषते। तोतूयेते। तोतूति । तूरयति । अतूतुरत् । तूणेः ।
तूणैवान् । तूतिः । तूणिः ) । ओणादिकः । ( तूयम् , ) ण्यत् ॥ ४४ ॥ १
| धूरी गुरी हिंसागत्योः ॥ ४९-४६ ॥
धूरी जूरी हिसावयोहान्योः ॥ ४५-४८ ॥ .
| शरी हिसास्तम्भनयोः ॥ ४९ ॥ ;
चूरी दाहे ॥ ( धूयते । दुधूरे ) । ( गूयते । ङगूरे )। ( धृयते । जघुरे ) । ८ ज्यते ।:
ल्ञजरे ) । ८ श्यते । छशुरे ) । ( चूते । चुचूरे ) । गूरी उद्यमे इत्याङुस्मीथः । गुरी इति
रघुपधस्तुदादो । जन्यादय शदित्त्वाच्रिष्ठायामनिटः ॥ ९० ॥
तप रेश्वयं वा ॥ अयं धातुरेश्वयं वा तङ्दयनो उत्पाद्यतीत्यर्थः । अन्यदा न्थाय्यवि-
करणः परस्मेपदी च, ( तपति ) इति । केचिदिह वाग्रहणं वक्ष्यमाणस्य वृतु वरण इत्यस्य
आद्यांशमिच्छन्ति "वावृतु वरणे, इति । तथा च भिः । (ततो वावृ्यमाना खा रामशालां
न्यविक्षत, इति । तपि तिपिम्ः इत्यनिर्कारिकान्यासे तु “तप सन्तापे, तप॒ रेङ्वयं वाः
इत्येवं पठतोऽस्यापि वा. शब्दः तप्यतश्ेषोऽभिमतः । ( तप्यते । तेपे, तेपिषे, ) इत्यादि,
क्रादिनियमादिट् । ८ तक्षा । तप्स्यते । तप्यताम् । अतप्यत । तप्सीष्ट )
( अतक्च । अतप्सातां, ) “क्षरो अलि इति सिज्रोपः । ( तितण्सते । तातप्यते । तातघि 1
तापयति । अतीतपत् । तप्त्वा, तक्तः। तपनः ) । युच् । नन्दयादि्वां । केचिदा्न्तन्यत्या-
सेन पतेति पठन्ति, तथा च स्वामी । “पतेति द्रमिडाः इति । निरुक्तेऽपि “इरज्यति पत्यते श्च-
यति राजतीति चत्वार ेखयेकर्माणः इति। तथा पार्चुद्रेऽपि। शतद्यामा नियुतः पत्यमानः ।
अस्माकं तु उभयमपि प्रमाणमाचायणोभयथा शिष्याणां प्रतिपादनात् । तपरतीति शपि गतं
सन्तापे ॥ ९९१ ॥
तु वरणे ॥ ८ वृत्यते । ववृते । वतिता । वर्तिष्यते । बृत्यताम् । अवृत्यत । बरस्येत,
वतिषीष्ट ) छिडो । ( अवति, अवतिषाताम् । विवतिषते । वरीश्रत्यते । वक्रेतीति )इत्या-
दि । ८ बतेयति । अवीवृतत् , अववतेत् ) “उरत् इति पक्षे ऋकारः । ८ वृत्त्वा, वतित्वा
“उदितो वा?” इटीड्कल्पः । ८ ब्त्तः) “यस्य विभाषा” इतीट्प्रतिषेधः । ८ ब्त्यम् ) ^
दुपधाव' इति क्यप्। “अर्छ्न्” इतीष्णुचि बरधुना साहचर्याद् वतेमानाथैस्य भोवादि
कस्य ग्रहः ॥ ९२ ॥
द्धिरा उपतापे ॥ दिश्यते । चिद्धिशे । शिता । छरिष्थते । छिर्यताम्। अद्धिश्यत ।
छ्धिक्येत, ेशिषीष्ट ) ठि्ड । ( अद्धिष्ट । चिद्धिशिषते, चिक्टेशिषते ) । “रलो व्युपधात्”
इति कित्वविकल्पः । ( चेछ्धिदयते । चेक्षि । क्लेदयति । अचिद्धिशत् । छिदा, छिशि-
त्वा, दिष्टः, छ्िशितः, ) “दिशः क्त्वानिष्ठयोः, इतीदिवकस्पः । “रलो व्युपधात्, इकति
सेटः क्षवः कित्वविकल्पो न भवति, “ृडखद् इति नित्यंकित्वविधानाव्। किरुशु विबाध-
इति क्थादौ ॥ ९२ ॥ |
२९४. धातुवृत्तौ- [ काश
काश्च दीपौ ॥ ( काश्यते । चकारो । कार्यताम् । अकाश््यत [ काश्येत ) इत्यादि । शेषं
मौवादिकवत् ॥ ९४ ॥
वाश्च शब्दे ॥ ( वाश्यते । ववाशे ! वारिता । वाशिष्यते । वाश््यताम् । अवाइयत +
वाश्येत, वाशिषीष्ट । अवाशिष्ट । विवाशिषते । वावक्यते । वावाष्टि। वारयति । अववा-
शत् । ऋदित्वाण्णौ चङि हस्वाभावः । ( वाश्चः ) पुरषः । ““सफायितच्चि इत्यादिना रक् ।
८ वाशिरा ) । “मन्दिवाशि" इत्यादिना किरच्(१) । जन्यादय उदात्ता अनुदात्तेतः । तपि-
रकोऽनिद्, "तपि तिपिम्, इत्यनिट्कारिकापाठात् ॥ ९९ ॥
स्वरितेतौ सेटावाह ॥
खष तितिक्षायाम् । तितिक्षा क्षमा । ८ श्टष्यने । मस्षे, मग्टषिषे । मषिता । मिष्यते?
सष्यताम् । अूष्यत । ष्यत । मर्षिषीष्ट । अमषिष्ट । अमषिष्यत । शुष्यति । ममषे । म-
षिता। मरिष्यति । ष्यतु । अृष्यत् । श्यत्, श्यात् । अमषेत् । अमषिष्यत् । परि्र-
ष्यति ) “परेखेषः, इति क्रियाफरुट्य कठेगापित्वेऽपि परस्मेपदम्। ( मिम-
विषते, मिमषिषति । मरीशटरषीति । मरषीति, मर्म, मरिमि्टि, मरीमष्ट । मर्षयति । अम
मेत् । अमीखषत् ,) उक द्रा” । ( मषितः, मवितवान् , ) “सृषल्तितिश्चायाम्” इति सेगे
निष्ठाया अकितवम् । तितिक्षाया अन्यन्न ( अपस्षितं ) वाक्यमाह, अविस्पष्टमित्यथैः । |
( दुमैषेणः ) । ५माषायां शासियुधि इत्यादिना युच् खलोऽपवादः । अयमाश्टषीयोऽपि ॥९६॥ |
ईंडचिर् पूतीभावे ॥ ( छच्यते । खचे । शोचिता । सोचिष्यते । उच्यताम् । अञ ॥
च्यत । श्ुच्येत, शोचिषीष्ट, ) ङिडो । ( अशोचिष्ट । शुच्यति ) इत्यादि पुदेवत् । इरित्वा- |
ल्लङ्थङ्विकल्पात् ( अश्चुचत् । अशोचीत् ) इति । ८ शुद्यचिषते, खुशोचिषते । खद्युचिषति,
शशो चिषति । शोखुच्यते । शोशोक्ति । शोचयति । अशुद्यचत् । श्ुचित्वा ) । “खो उ्युप
धात्? इति क्त्वासनोः कित्त्वविकल्पः । ( युक्तम् ) । इदित्त्वा . २)दनिरत्वम् । रसान्तरं
गतमित्यथेः । ( उक्तिः ) । “तितुत्र, इतीण्णिषेधः । ( शुक्तिका ) । संज्ञायां कन् । उदात्तौ
स्वरितेतौ । शोके शोचतीति श्चपि गतम् ॥ ९७ ॥
अथानिटस्स्वरितेत आह ॥
णह बन्धने ॥ ८ प्रणद्यते ) । “उपसर्गात्? इत्यादिना णत्वम् । (पिनद्यते, अपिनद्यते)\
श्वि मागुरिः, इत्यल्लोपः । ८ नेहे । नद्धा ) । “नहो धः", इति लङि पदान्ते च हकारस्य ध- ।
त्वम् । “इषषस्तथोधोधः” इति धत्वे जरंत्वम् । ( नत्स्यते ) । धत्वे तस्य “खरि च» इकति,
चत्यम् । ८ नह्यताम् । अनद्यत । नद्येत, नत्सीष्ट ) जिडो । ( अन्ध ) । “अलो ञ्ल
इति सिज॒लोपः । ( अनत्साताम् ) इत्यादि । ८ नह्यति । ननाह, नेहतुः ननद्ध, नेहिथ ) ।
थलि भारद्राजनियमादिड् विकल्पः । “कि च सेटि” इत्येत्वाभ्यासलोपौ । ८ नेहिव ) का-
दिनियमादिर् । ( नद्धा । नत्स्यति । नद्यतु । ( अन्यत् । नद्येत । अनात्सीत् ) “वद्ब्रज'?
इति नित्यबद्धः । ( निनत्सते । निनत्सति । नानद्यते । नानद्धि । नाहयति । अनी-
नहत् ) । नध्री ) (दाम्नी इत्यादिना करणे न् । षित्वान् ङीष् । ( उपानत् ) पादुका
रिक्यविशेषश्च । क्रिपि धत्वे “क्रां जशोऽन्ते” इति जरत्वे “वावसाने? इति चत्वेविक-.
ल्पः । “निवृति? इत्यादिना क्रिबन्ते नद्यतौ पूर्वपदस्य दीरधैः, ( प्राणत् ) । पूर्ववत् क्रो दी.-
धैः । ( ओपानह्यः ) सुज्ञः । “कःषभोपानहोन्यैःः इति वि्कतिवाचिनसुतदर्थायां प्रृतो विव
क्षितायां ज्यप्रत्ययः । चर्मेण्यपि प्रकृतित्वेन विवक्षिते “चमेणा ऽन्” इत्यन बाधित्वा पूवेवि-
( १) उणादौ तु "मन्दिवाशि' इत्यादि सूत्र उरजेव पञ्यते । इत्यादावपि मन्दुरा
वाञ्युरा इत्याद्यवेद्!इयते ।
( २ ) निष्ठायाभिव्यधिकं पुस्तक्रान्तरे।
ग~ - ~ -
रज ] चतुथंगण्ः ।. २९५
प्रतिषेधेन ज्य एव भवति (आौपानद्यं) चम इति । (नाभिः) । “नहेभं च» इतोज्प्रत्ययः, हस्यः
च भः। नाभये हितं (नाभ्यं ) तैलम् । “शरीरावयवाद्यत्, इति यत्। एवं नाभौ भवमपि । यस्तु
रथावयववाची नाभिशब्दस्तस्य “उगवादिभ्यः इत्यत्र “नाभि नभं च इति पाठाद्यतिः
नभभावे (नभ्यो अक्षः, न्यमज्ञनम्) इति भवति । (पद्मनामः)। “अच्, इति योगविभागा-
व्समासान्तोऽच् ॥ ९८ ॥
रञ्ज रागे ॥ ( रज्यते, रज्यति ) इत्यादि । “अनिदिताम्, इति नरोपः। (ररज्ञ, रङ्क्ता)
इत्यादि सवं भोवादिकवत् । शयनेको विशेषः ॥ ९९ ॥ |
शप आक्रोशे ॥ अयमपि. मोवादिकवत्। इयस्तङञो, विशेषो । ८ शप्यते, शप्यति ) इ~
त्यादि । नहादयस्त्रयोऽनुदात्ताः स्वरितेतः ॥ ६० ॥
अथात्मनेपदिनोऽनिटः पराश्शति ॥
पद् गतो ॥ छिद्यन्ता अनुदात्ता अनुदात्तेतः । (पद्यते । पेदे, पेदिषे, पत्ता । पत्स्यते ।
पद्यताम् । अपद्यत । पेत, पत्सीष्ट) लिङो । ( अपादि, अपत्साताम् ) । “चिणः, ते पदः इकति
कतेरि ते चिण् । ( पित्सते, ) “सनिमीमा?” इत्यादिना अच इसि “स्कोः” इति सरूपे द्-
काररूय चत्वेम् । “अत्र रोपोऽम्यासस्यः? । ( पनीपद्यते । पनीपत्ति ) । “नीग्वज्चुः इत्या-
दिना नीक् । ८ पादयति । अपीपदत्। उत्पदिष्णुः, ) “अलं छन, इत्यादिना उत्पूवादि-
श्णुच् । केचित्त “उत्पतः, इति पतति पठन्ति । ( पदनः, ) “ज॒चङ्क्रम्यः इत्यादिना युच् ॥
(पादकः) “रुषपतः इत्यादिना उन् । पद्यत इति ८ पादः. )। “पदखुज” इति कतेरि घन् ॥
पादाभ्यां चरति ८ पदिकः ) । “पर्पादिभ्यष्ठन्?” इत्यत्र “पादः पच्च” इति पाठात् नि पद्धा-
वः । ( पदिकी ) । षित्त्वात्खियां ङीष् । पादाथमुदकं ८ पाच्म् ). “पादाभ्यां च” इति
यत् । पादाय हितम् , तत्र भवं वा ( पद्यम् ) । “शरीरावयवाद्यत्? “शरीरावयवाच्च इति
योगाभ्यां यत् । ““पद्यत्यतद्थ”, इति पादस्य पद्धावः । द्वाभ्यां पादाम्यां कीतं (द्विपा्यम् )
“पणपादमाषराता्यत्' इति पणा्न्ताद् द्विगोः प्राग्वतीयेष्व्थैघु यत् । “पद्यत्यतद्थेः, इ~
त्यत्र श्चरीरावयववाचिनो ग्रहणान्ेह पद्धावः । ( पच्छः ) । “संख्येकवचनात्, इतिविप्सा-
यां शस् । “त्वरे इति ऋक्सम्बन्धिनः पादाब्दस्य पद्धावः । द्रौ द्वो पादो रमते द्विष-
दिकां मते, “पादशतस्य सह्ुथादेर्वौप्सायां बुन् रोपश्च,, इति पादङ्ञतयोरन्यतरस्यां स~
ह्भयादेरखमासाद् वीप्सायां बुन् , अन्तस्य च रोपः । “यस्य इति रोपेनेव सिद्धेऽन्तलोपव-
चनमनेमित्तिकत्वा्थैम् । तेनाल्लोपस्य स्थानिवत्त्वाभावात् “पादः पत्, इति भसं्ञानिमि-
त्तः पद्धावस्सिद्धयति ¦ “यस्य, इति रोपे हि तस्य पठे विधौ स्थानिवत्त्वात् पाच्छन्दान्त-
मङ्ख भसंज्ञं न स्यात् । प्रङ्ृत्युपाधिरपि वीप्सा तद्धितेन चोत्यत इति “^तद्धिताथ” इति
समासः । अत एव “नित्यवीप्सयोः इति द्विर्वचनं न भवति । द्वौ पादौ दण्डयतिः
ददाति वा ८ द्विपदिकां ) दण्डयति ददाति। ““दण्डव्यवसगेयोश्च, इति बुन् । व्यव
सर्गा दानम् । अवीप्सार्थोऽयमारम्मः । व्याघ्रस्येव पादावस्य ८ व्याघ्रपात्, श्ये-
नपात्, ) “पादस्य रोपो ऽहस्त्यादिभ्यः” इति हस्त्यादिग्यतिरिक्तोपमानपूवेपदस्य पादा ~
न्तस्यान्तस्य रोपः समासान्तः । व्याघफदोऽपत्यं ( वैयाघ्रपद्यः, ) ग्गादित्वाद्यन् पू्व॑व-
त्पद्धावः स च ^निदिश्यमानस्यादेशा भवन्तिः इति पाच्छब्दस्येव भवति, न तु तदन्तस्य ।
न् य्वाभ्याम्?” इत्येजागमो बृद्धिनिषेधश्च । ( कुम्भपदी, घृतपदी ) । “कुम्भपदीषु चः, इति
पादान्त्यरोपर्समासान्तः । कुम्भपद्यादिषु साध्येष पादान्त्यलोप इत्यक्षराथेः। अन्न बहुवच-
ननिदंशच आदयर्थावगतये । आदयथेसङ्ग्रहीताश्च गणपाठ एव द्रष्टव्याः । ऊम्भादिभ्यः पादस्य
लोप इति वक्तव्ये समुदायपाठो विषयनियमाथः । तत्र ये उपमानपूर्वाः कुम्भपद्यादयो, ये च
शतपद्यादयः सहःधापूरवास्तेषां यथाक्रमं “पादस्य रोपः ““सद्कयासुपूजेस्य'' इति सिद्धे रोपे
नः पाठात् खयां नित्यं ङीबेव भवति, न तु (व्याघ्रपात्, व्याघ्रपदी द्विपात्, द्विण्दी) इत्या -
२६६ धातुड्त्तो-- [ षद
दिवत् “पादोऽन्यतरस्याम्” इति पाच्छब्दान्तस्य विधीयमानो डीन्विकल्पः । ये त्वनुपमा-
नसह्कयापूर्वाः शृतपचादयस्तेषामपि श्रीत्वविदिष्टानां पाठाद् खियामेव पद्धावो नित्यश्च डीप्।
अशपदीशब्दस्यात्रे पाठात् “अष्टनस्संक्यायाम्?' इति वा पूवेपदस्य दीधः । अन्न सुधाकरः ।
“सद्घ यासुपूलस्यःः इति पाद(१)स्यान्त्यलोपे “पादोऽन्यतरस्याम्?” इत्ति डीपि सुपदीशब्दे
सिद्धे डम्मपदीषु पाठः स्ज्नियां सद्कधोपसानपवैपदेस्य नित्यं डीबथः । तेन श्सुपादृद्िरदनासो-
रूः» हंत भरिप्रयोगश्चिन्त्य इत्याह । (द्विपात्, द्विपदी । सुपात्, ) “सह्कयासुपूवेख्यः, इति
पादान्त्यलोपस्समासान्तः । ^ पादोऽन्यतरस्याम् इति वा डीपि भत्व पद्धावः । स्त्रियां
डीवेव रुपाच्छब्दस्येतीदानीमेवोक्कम् । ( द्विपदा ) करक, “राद्वि पदान्तस्य ऋच्यभिधे-
यायां दापि पद्धावः पूवेवत् । ८ पदाजिः, पदातिः, पद्गः, पदोपहतः, ) “पादस्य पदाज्या-
तिगापहतेषुः इति पादचन्दाद् आज्यादिषृत्तरपदेष पदादेशः । ( पद्धिमम् , पत्काषी, पद्ध-
तिः ) “हिमका बिहतिषु चः इति हिमा दिषृत्तरपदेषु पद्धावः । चकारान्निष्के च, (पन्निष्कः।
पादधोषः, पद्धोषः । पादमिश्चः, परन्मिश्नः। पादशब्दः, पच्छब्द्ः, ) “वा घोषमिश्रशब्देषु»
इति वा पदूभावः (सम्पत् ) सम्पदा दित्वात्किप् । क्तिन्नपीष्यते, (सम्पत्तिः) इति। ( पदम् ,
“खनो घ च, इति चकारात्करणादौो घः । पदान्यधीते वेद् वा ८ पद्कः,) “कमादिभ्यो
बुन्", इति बुन् । ( पश्याः ) पांसवः, “पद्मत्मिन्हकश्यम्?, इति प्रथमान्ताद् इश्यत्वोपाधि-
कादस्मिन्निति सक्षम्य्थे यत् । “पद्यत्यतद्थ? इति पद्धावः । ( पूवपदिकः ) “इकन् बहुलं
पदोत्तरपदात् इत्यध्येतृवेदिन्नोरिकन् । अनुपदं धावति ( आनुपदिकः, ) “माथोत्तरपदपदन्य-
नुपदं धावति” इति द्वितीयासम्थाट्यक् । पूर्वपदं गृह्णातीति (पौर्वपदिकः) “पूर्वपदं गह्वाति"
इति पदोत्तरपदाट्रक् । आप्रपदं प्राप्नोतीति (आप्रपदीनः) पटः, “आप्रपदं प्राप्रोति, इति
द्वितीयान्तात्खः। शरीरेणासम्बद्धस्यापि पटादेः प्रमाणमाख्यायते पादल्याग्रं (प्रपदम् ) ।
अत एव निदैश्चात्समासः, पूठेनिपातश्च । (आप्रपदात् ) “आङमर्यादाभिविध्योः इत्यन्य-
यीभावः। ( अनुपदीना ) उपानत्, “अनुपदसर्वान्न ” इति बद्धेत्यथं खः । श्यस्य चायामः#
इत्यव्ययीभावसमासः। अनुर्यस्यायामवाची तेन रक्षणभूतेनानुस्समस्यते इति सृत्राथैः। इति
च पदायाम उपानदायामस्य रक्ष्णम् । सप्तभिः पदेरेवाप्यते ( साप्तपदीनं ) सख्यम् ,
"साक्षपदीनं सख्यम्? इति निपात्यते ¦ (अनुपदम् ) अन्वेष्टा (अनुपदी) गवाम्, “अनुपद्य-
न्वेष्टा?” इतीन्नन्तो निपात्यते । अनोः पश्चादथेऽन्ययीभावः। गवामिति पदापेक्षया षष्ठी । नित्य-
सापेक्षत्वात्समासः । एण्या इव पादावस्य, अजघ्येव पादावस्य, प्रोष्ठ गोः, तस्येव पादावस्य
{ एणीपदः, अजपदः, प्रोष्टपदः, ) “सुबात इत्यादिनाचप्रत्ययः पद्धावश्च निपात्यते । एणीप-
दाजपदयोः पद्धाव इति निपातनफरं वदतो हरदत्तस्य प्रोष्टपदेति पाठो नाभिमतः प्रतीयते ।
(पूवं प्रोष्ठपदे, पूर्वाः प्रोष्ठपदाः,) “फर्गुनीप्ोष्टपदानां च नक्षत्रे» इति नक्षत्रे वतैमानयोद्वि-
त्वे वा बहुवचनम् । प्रोष्ठपदा भियुंक्तः कारः, ( प्रोष्ठपदः, ) प्रोष्टपदाशब्दस्तत्सह चरिते चन्द्र -
मसि वतेते । तत्र “नक्षत्रेण युक्तः कालः» इत्यणि तस्य “लुबविशेषे” इति लप् । “उपि यु- | |
चवदव्यक्तिवचने” इति कारस्य स्त्त्रीत्वबहूत्वे, तासु जातः ८ प्रोष्टपादः ) । “सन्धिवेखा'
इत्या दिनाऽण् । “जे प्रोष्ठपदानाम् इति जातां बरद्धिनिमित्ते तद्धिते परत उत्तरपदस्य ब्रद्धिः। `
गेहानुप्रपादमास्ते गेहगेहमनुप्रपादमास्ते, गेहमनुप्रपादमनुप्रपादमास्ते । “विशिपतिपदि
इत्यादिना णम् । “तृतीया प्रश्तीनिः इति समासविकल्पः । समासे “नित्यवीप्सयोः
इति द्विवचनं न भवतिः तयोस्तेनेवोक्तत्वात् । अ! भीष्ण्ये क्तवापीष्यते, गेहमनुप्रपद्यास्त
इति । सूत्रार्थो भूवादाबुपपादितः ( सम्पादी ) । णिनिः । ( साम्पाद्यम् ) । बाद्यणादि- .
त्वाद्धावकमेणोः ष्यज् । जीविकामापन्नः ( जीविकापन्नः, ) आपन्नो जीविकाम् ( आप- |
( १ ) पादन्तस्य लोप इति कवित् , पादोऽन्त्यलोप शत्यपि कुत्रचित् दुर्यते ।
, , ४. | चतु्ंगणः । २९७
जीविकः, ) शद्वितीयाभचितः, इति “्राक्चापन्ने च द्वितीयया? इति च तत्पुरुषः । “प्राप्तापन्ने
चः» इत्यत्र छिङ्विशिष्टपरिभाषया ऽऽपन्नाशब्दस्य समासोऽपि (भापन्नजी विकः) इत्येव । तत्र
हि प्रा्ापन्ने अ च इत्यकारः प्रङिलष्यते, स चान्त्यादेशः । सौत्रत्वाच्च न प्रकृतिभावः ।
सम्पद्यत इति ( सम्पद्यः,) “अभूततद्धाषे इति सूत्रे निपातनात् शः । ततङशयन् । (पादः) ।
“णित्क्रसिपद्तेः” इत्यकारप्रत्यये णित्वादृबरद्धिः । ( पादुका )। संज्ञायां कनि “के णः, इति
हस्वः । ८ पद्मम् ) । “अतिस्तु” इत्यादिना मनू । ( पञ्चिनी ) । “पुष्करादिभ्यो देशे, इति
मत्वर्थीय इनिः। ( पद्मवती, पद्या ) । “अशं आदिभ्योऽच्, इति मत्वथंऽच् , टाप् । अयं
कथादावपि ॥ ६१ ॥
खिद् दैन्ये ॥ ८ खिद्यते । चिखिदरे । चेत्ता । खेह्स्यते । विच्यताम् । अखिद्यत । खिघेत,
खित्सीषट । अलित्त ) । “लिङ्सिचो" इति लिङ्सिचोः कित्वान्न गुणः । ८ चिखित्सते ) ॥
“हलन्ताच्च इति सनः कित्वम् । ८ चेखिद्यते । खेदयति । अचीखिदत् । खित्वा । खिन्नः ।
खिदिरम् ,) ““इषिमदि" इत्यादिना किरच्(९)। खियते इति कमेकतरीति वामन इति स्वामि-
सुधाकरो 1 तस्यान्त्मावितण्यथेत्वेन रौधादिक्प सकरमैकष्य खिन्दतीति परिघाता्ैस्य
स्वतः सकमकस्य वा कमकतैरीदं रूपमित्यभिप्रायः । एवं वद्तोऽस्य श्यनि पाठो नाभिमतः
प्रतीयते । धातुपाटकोशेषु व्याख्यानेषु च अविगीतः पथ्यते । अयं रुधादावपि । परिघाते
तुदादिः ॥ ६२ ॥
विद् सत्तायाम् ॥ ( विद्यते ) इत्यादि खिदिवत् ॥ वेत्तीति ज्ञाने गतम् ॥ ६३ ॥
बुध अवगमने ॥ { बु्यते । अुदुघे । बोद्धा । भोत्स्यते । “एकाच इति बशो भष ।
( बध्यताम् । अबुऽयत । बुध्येत, भुत्सीष्ट । अबोधि, अबुद्ध, अथुत्साताम् , ) “दीपजन
इति कतैरि तशब्दे वा चिण् । “खिडखिचो इति कित्वम् । ( बुभुत्सते । बोदुऽ्यते । बोबो-
द्धि । बोधयति पद्म् ) “बुधयुधः इति क्रियाफलस्य कठगामित्येऽपि परस्मेपदम् । अत्र
बुधादीनां चतुर्णाम् “अणावकमेकात्?, इत्येव सिद्धे, वचनमिदमचित्तवत्कठृकाथमिति वृत्तौ ।
“ततत्वं बुध्यते, इति धमेकोतिप्रयोगे सक्मकत्वमन्तर्भावितण्यधैत्वेन नेयम् । (मादु नारद्
इत्यबोधि सः, इति माघे सकमेकत्वं वृत्तिकारादीनामनभिमवमेव । यद्वा ऽयमभैमेदेन सकमै-.
कोऽकमैकश्च । ( बुदूघ्वा । बुद्धः । बुबुधानः, ) “मुचिबुधिभ्यां सन्वच्च” इत्यानचि सन्वद्धा-
वाद् द्वित्वम् । बोदूधुमिच्छुरित्यथेः । सन्वद्धावाद् “हलन्ताच्च” इति कित्वादगुणत्वम् ।
८ इधानः ) आचार्यादिः, “युजिुधि्शेः किच्च इत्यानच् । बोधयतीति ज्वरादौ । बो-
धति बोधत इति हि भ्वादौ ॥ ६४ ॥ `
युध सम्प्रहारे ॥ ८ युध्यते ) इत्यादि इधिवत्। ते तु अयुद्ध इति सिजेव । (८ राज-
युध्वा, ) राजानं योधितवानित्यथेः । "राजनि युधि इनः", इति राजनि कमेण्युपपदे भूते
निष् । इहान्तर्भावितण्यत्वेन सकमेकत्वम् । ( सहयुध्वा, ) “सहे च इति भूते ,क्-
निष् । ( राजयुध्वा ब्राह्मणी, सहयुध्वा ब्राह्मणी )। [ वनो न हश ] इति डीबरेफयो-
जिषेधः । ( योधः, योधः, ) प्र्तादिपाठात्स्वाथें वाण् । अत एव॒ पाठादिगुपधलक्चणं
कः बाधित्वाच् । आदाय युध्यतेऽनेनेति ( आयुधम् , ) [ धघनथं कविधानम् ] इति कः ।
आयुधेन जीवति ( आयुधीयः, आयुधिकः, ) “आयुधाच्छ च, इति जीवतीत्य्ं ठक्छो ।
८ युयुधानः, ) बाइुलकादानचि द्वित्वम् । ८ युमः ) आहवो योद्धा च, “इ षियुधि? इत्या -
दिना मक् । ( दुर्योधनः, सुयोधनः, ) “भाशायां शासियुधि", इति खल्थं युच् । युध्यतीति
,, (१) खिद्रम् , इषिमदात्यादिना रक् इति पुस्तकान्तरे पाठ उपलभ्यते, स च वच्य.
दिविरोधादुपेक्ष्यः । वृ्यादिषु च इषिरोऽग्निरित्यादेकमुदाहियते । खिद्रमित्यारैन्तु “स्फ.
येत श्चि? इत्यादिसूत्रेण रका सम्पादितम् ।
२९८ धातुवृत्तो-- [ अनो र्व
युद्ध मिच्छतीति क्यचि ॥ ६९ ॥
अनो रध कामे ॥ रुधेरनूपखष्टस्य कामे वृत्तस्य दिवादित्वमात्मनेपदित्वं च । ( अनुर-
ध्यत ) इत्यादि पर्ववत् । सुणद्धीत्यावरणे रुधादौ ॥ ६६ ॥
अण प्राणने ॥ ८ अण्यते। आणे । अणिता। अणिष्यते । अण्यताम् । आण्यत ।
अण्येत । अणिषीष्ट । आणिष्ट । अणिणिषते । आणयति । मा भवानणिणत् ) ॥
यमिञंमन्तेष्वनिडेक इष्यते रमिश्च यश्च श्यनि पय्यते मनिः ।
नमिरचतुर्थो हनिरेव पञ्चमो गमित्तु षषः प्रतिषेधवाचिनाम् ॥
इति व्याघ्रभतिवचनादय सेट् । केचिदनिटां मध्ये पाठस्य प्रयोजनाद््लेनाद् अमं घातं
नाधीयते । शचाकयायनस्तु “अनः इत्याह । एकं च तवर्गीयान्तं काण्डमप्यनुखतं भवतीति ।
अणतीति शब्दे चपि । अनितीति प्राणने लुकि ॥ ६७ ॥
मन ज्ञाने ॥ न त्वां तृणाय मन्ये, न त्वाँ तृणं मन्ये, “मन्यकर्मण्यनादरे विभाषा प्राणिषु
इति कमणि वा चतुर्थी । इह चानुवाये कर्मणि व्यवस्थितविभाषावित्तानात् चतुथी न मव-
ति । अप्राणिष्वित्यपास्य [अनावादिषु]इ ति वातिकं पठितम् । तेन न त्वां नावं मन्ये यावत्ती-
णं न नाव्यम्, न त्वामन्नं मन्ये यावन्न भुक्तं श्राद्धम् । इत्यत्राप्राणित्येऽपि द्वितीयेव भव-
ति । तथा प्राणित्वेऽपि न त्वां श्वानं मन्ये, न त्वां छने मन्ये इत्यत्र उभयं भवति । ( मेने ।
मन्ता । मंस्यते । मन्यताम् । अमन्यत । मन्येत, मंसीष्ट । अमंस्त, अमंसाताम् )। रहि
मन्ये ओदनं भोक्ष्यसे इति नहि(१) भोक्ष्यसे भुक्तस्सोऽतिथिभिः, अत्र “प्रहासे च मन्योपपदे
मन्यतेरुत्तम एकवच्च" इति प्रहासे परिहासे गम्यमाने मन्योपपदे धातावुत्तमविषये मध्यमः,
मन्यतेश्च मध्यमविषये उत्तमः। “एकवच्च! इति वचनात् द्विद्हयोरप्येकवचनमेव । दर्नीयमानी
भार्यायाः, “मन, इति कर्मण्युपपदे मन्यतेणिनिः। भार्याया इति कमेणि षष्ठौ 1 तत्सापेक्ष-
स्यापि दक्लनीयच्चब्दस्य गमकत्वात्समासः । “क्यङ्मानिनोश्च” इति क्यङन्ते मा निनूहशाब्दे
चोत्तरपदे पुंवद्धावः। पण्डितमात्मानं मन्यते देवदत्तः (पण्डितमानी, पण्डितम्मन्यः ) ^^आ-
त्ममाने खश्च» इति कर्मण्युपपदे आत्ममाने वतैमानान्यतोणिनिः खश्च । आत्मनो मान
आत्ममानः, कर्मणि षष्व्यास्समासः। आत्मा च स्वः, स च सन्निधानान्मन्तेव, तस्य चात्म-
स्वरूपेण कठत्वम् । पण्डितत्वादिस्वरूपेण कमेत्वमिति न विरोधः । खशारिशत्वात् इयन्, खि
्वान्मुम् । ( मस्या, ) पश्चाद् मरीवाशिरा “संज्ञायां समजनिषद्,, इत्यादिना क्यप् । अन्यत्र
क्तिनि ( मतिः, ) “मन्त्रे वृष इति क्तिनो वचनमुदात्तमात्राथः न तु भाषायां तन्निवृत्त्य-
थेम् । ८ वैमत्यं, विमतिमा । साम्मत्य॑, सम्मतिमा, ) दढादिषु “वर्यातलाभमतिमनशया-
रदानां समो मतिमनसोः"इति पाठात् ष्यनिमनिचो । “इगन्ताच्च लघुपूर्वात्", इत्यणपि
मवति, ( वेमते, साम्मतम् ) इति । त्वतौ तु सर्वत्रवेष्येते इत्युदाहार्यो । ८ राज्ञां मतः, )
"'मतिबुद्धि” इति वतमाने क्तः । “क्तस्य च वतमाने” इति कतेरि षष्टी । मतस्य करणं
( मत्यम् , ) तच्च भावः, साधनं वा । “मतजनहलात्! इति यत् । ( मनः, ) असुन् । मन
एव ( मानसम् , ) "प्रज्ञादित्वात् स्वाथंऽण् । असुमनास्सुमना भवति ( सुमनायते ) इत्यादौ
श्शादित्वात् क्यङ्सलोपो । तत्र हि सुद् दुरमिभ्यः परो मनशब्दः प्यते । ८ वेमनस्यं विम.
नसिमा । साम्मनस्यं सम्मनसिमा, ) “बेरयांतखाभमतिमनशारदानां समो मतिमनसो
इति ष्यजिमनिचोौ । त्रतरौ चोदाहार्यो । ( विमनीकरोति, ) “अरुमैनश्वक्ष,” इत्यादिना ।
च्विः सलोपश्च । मनसादेवो नाम करिचत्, “मनससूस॑जायाम्” इत्यु चतरपदे तृतीयाया _ |
अलक । “दिवः कमे च इति करणत्वात्ततीया । संज्ञासमावेशेन कमत्वमपीति दीव्यतेः ` `
कमेण्यण्मवतीति दीन्यतावुक्तम् । ८ मनसाक्ञायी, ) “अगज्ञायिनि च इत्यलुक् । लकि तु `
सनआज्ञायीति स्यात् । ( वाङ्मनसम् ) “अचतुर” इत्यादिना दन्द्रेऽजन्तो निपातितः ।
< मधुः, ) “फलिपाटिनमि? इत्यादिना उप्रत्ययो धकारश्चान्त्यादेशः । ( मधुरः ) “उष-
युज } | चतुर्थगणः । | २९.९६
सुषि?” इत्यादिना मत्वं रः । इह मधुशब्दो रसनाग्राञ्ये माधूर्याख्यरसे वतैते । तेन मधुरं
मध्वित्यपि भवति । इह च न भवति, मध्वस्मिन् घटे ऽस्ति मधुरो घट इति । इद च “तद्-
स्यास्त्यस्मिन्?, इति विवक्षानियमाथेस्य इतिरशब्दस्यानुवतैनाछम्यते 1, ( मनुः, ) “शुस्वृ-
्णिहि, इत्यादिना उप्रत्ययः । मनोस्खी (८ मनायी, मनावी, मनुः ) । “मनोरौ वा? इति
ङीष्येकार ओौकारो वान्तादेशः । ( मनुष्यो, मानुषः, ) “मनोजातावन्यतौ षुक्च इति
अन्यतो षुक्चागमः। जाताविति वचनाद् इह अपत्यग्रहणं व्युत्पत्तिमात्राथेम् । तेन मानुषा
इत्यत्र “यजजोश्च", इत्यपत्यस्याजो विधीयमानो बहुषु ङ्न भवति । ( मानुषी ) गौरादि-
त्वान्डीष । ““हरस्तद्धि तस्य” इति ईति परतस्तद्धितयकारस्य रोपः । ८ मानुष्यकम् , )
“गोच्रोश्च'” इत्यादिना समूहे बुन् । अपत्ये त्वणि (मानवा) इति । मनुष्या अप्यपत्यत्वारोपेण
मानवा इत्युच्यन्ते । यदा मानवस्य कुत्सादि विवक्ष्यते तदा ॥
अपत्ये कुत्सिते मूढे मनोरोत्सगिकः स्शटृतः।
नकारस्य च मूधेन्यस्तेन सिच्यति माणवः ॥
इति नकारस्य णत्वम् । अण्तु सामान्येनैव लिद्धः । माणव एव ( माणवकः, ) संज्ञायां
कन् । ८ माणन्यम् , ) “श्राह्यणमाणवः इति समूहे यत् । ( माणवीनम् , ) “माणव चरकः?
इति हितां खन् । ( माणव्यम् , ) बाह्मणादित्वात् ष्यन् । ( मुनिः, ) “मनेरूच्चोपधायाः”
इतीन्प्रत्ययः, उपधायाश्चोकारः । ८ मोनम्, ) “इगन्ताच्च इति भावेऽण् । मनु अवबो-
धन इति तनादौ ॥ ६८॥ |
युज समाधौ ॥ समाधिश्चित्तनिरोधः, तेनायमकमकः युज्यत एतत् इति प्रयोगस्तु युनक्तेः
कमेणि यकि तडि। (युज्यते ब्रह्मचारी योगम् ) इत्येतदपि “खजिषन्योरङयंस्तु” इति सकमै-
कस्य कतुः कमैवद्धावर्यनोविधानाथुज्यते । युज्यतिखल्यत्योरकमैकत्व एव वातिकं चोपप-
दयते । युज्यतइत्यादि पूेवत् । ( प्रयुक् , ) “सत्सृदिष” इत्यादिना सोपपदात्किप् । ८ युज-
मापन्ना महषयः ) इत्यत्र निरुपपदत्वेऽपि सम्पदादित्वाद्धाषे क्रिप् । “युजेरसमासे” इति
सर्वैनामस्थाने नुमस्य न भवति, इकारवतो रौधादिकस्यैव तच्र निरदश्ञात् । ( योगी, ) सम्प्र-
चादिना घिनुण् । युग्यं च पत्रे इति निपातनं नास्य, अथैस्वभावात् । “दान्नीशसयुज?
इति श्न्विधावपि नास्य ग्रहः, अनभिधानात् ॥ ६९ ॥
खज विसगं ॥ अयमकमैकः । प्रयुज्यते च ध्वन्तश्छथं हरति पुष्पमनोकहानां, संखज्यते
` सरसिजैररणांखमिन्नेः, इति । कमणि प्रयोगे तु प्रकरममङ्गस्त्यात्। 'स्वाभाविकं परगुणेन
विभातवायुस्सोरम्यमीप्सुरिव ते सुखमा हवस्यः । इति च न सङ्कच्छते । पाणिभ्यां सज्यते
पाणिसग्येत्यादयस्तु खजतेः कमेणि । खञ्यते मालामिति कतरि । ( खज्यते । ससजे, सस॒-
जिसे, ) कादिनियमान्नित्यमिट् । “विभाषा खजिदशोः" इति विकल्पेऽल्य न भ्रति,
थकोऽभावात् । ( खष्टा । खक्ष्यते । सज्यताम् । असृज्यत । सृज्येत, सृक्षीषट, ) छिडो ।
( असखष्ट, असृक्षाताम् । सिसक्षते, ) क्खादो बश्वादिना षतम “षढोः कल्सि" इति कत्वम् ।
अकिति क्षत्णादौ “सृजिदृशोः” इत्यादिना अमागमः “हलन्ताच्च इति “ङिङसिचावा-
त्मने पदेषु” इति सनो छिङ्सिचोश्च कित्त्वात्. नामागमो नापि गुणः । ( सरीसृन्यते । सरी -
सष्ट । सजयति । असीसुजत् अससत्, ) ५उरं द्वा ॥ ७० ॥
िश अल्पीभावे ॥ ( छिश्यते । किरिशे । लेष्टा । ठेक्ष्यते } । बश्वादिना षते कत्वम् ।
८ छियताम् । अख्यत । रिद्येत, शिक्षीष्ट । अरिक्त, अशिक्चाताम् ) “शल इगुपधात्
इति क्सः । “क्सस्याचि? इत्यकारलोपः । ८ छििक्षते । ठेलिश्यते । लेके । ठेशयति । अ-
रीखिद्ात् । रिक्षा, ) बाहुलकात् क्सप्रत्ययः । अयं गत्यरथस्तुदरादो । पदादयोऽनुदात्ता,
अनुदात्तेतो ण्यतिवजेम् ॥ ७१ ॥
. . अथानिटः,परर्मेपदिन आह ॥
-३०० धरातुच्रत्तो-- {-यथ्र
राधोऽकमेकादूचृद्धावेव ॥ एवकारो भिन्नक्रमः । अस्मादकमकादेव इयन् } वृद्धिग्रहणं तु
ततु उदाहरणद्रशेना्ेम् , यथा बृद्धावकर्मक इति । एवकारश्च एवमर्थात्सिद्धायाः सकमैकक्रिया-
च्याचत्तरनुवादमात्रम् । काश्यपस्तु यथाश्रुतमेवान्वयं वदन् (अथावधारणाथनेवकारेण अन्य-
च्राथनिर्दशेष्वनियमो क्ञाप्यते, इति तत् “कमवत्› सूत्रभाष्ये राध्यत्योदनरूस्वयमेवेत्यन्रद्धौ
श्यनो ददौनादुपेक्ष्यम् । अत्र हि सिद्धतीत्य्ैः । तथा “राधीषण्योः” इत्यत्र वृत्तौ देवदत्ताय
राध्यतीति दैवपर्याखोचने शयनोऽद्लनाच्च, अत्र दैवस्य जीवत्यादो प्राणादिवद्धात्वर्थऽन्तमा-
चादकमेकत्वम् । एवं हि माघप्रयोगश्चोपपद्यते ॥
न दूये सात्वतीसूुयेन्म्यमपराध्यति ।
क्रियासमभिहारेण विराध्यन्तं क्षमेत कः ॥
इत्यत्र हि द्रोहोऽथेः । ८ रराध, रराधतुः, ) “राधो हिंसाया” इत्येत्वाभ्यासलोपौ
दैवादिकस्य, यतो हिंसार्थस्य सकमैत्वाद् दै वादिकल्वमेव न भवति । ( राद्धा । रास्स्यति ।
राध्यतु । अराध्यत् , राध्येत् , राध्यात् ,) छिडो । (अरात्सीत् आराद्धम् , अरात्सुः। रिरि-
त्सति । राराध्यते । राधयति । अरीरधत्. ) । अयं स्वादि्चुरादिश्च ॥ ७२ ॥
व्यध ताडने । (विध्यति,) “ग्रहिज्या? इत्यादिना सम्प्रसारणम् । तच्च “न सम्प्रसारणे
सम्प्रसारणम्?» इति पूवेस्य न भवति। (विन्याघ, विग्यधतुः, विव्यद्ध, विव्यधिथ, विज्यधधुः
विन्यघ, विव्याध, विन्यधिव, ) कादिनियमादिद्। थलि भारद्राजनियमादिडद्विकल्पः ।
पिद्रचनेषु “छिव्वभ्यासस्य इत्यभ्यासस्य हलादिश्ेषं बाधित्वा सम्प्रसारणम्। अन्यत्र ्रहि- `
ज्यादिना सम्प्रसारणे पश्चाद् द्विर्वचनम् । (८ व्यद्धा । ज्यत्स्यति । विध्यतु । अविध्यत् ।
विध्येत् , विध्यात् ) “किदाशिषि इति कित्त्वात्प्रसारणम् । ( अन्यात्सीत् , अव्याद्धाम् ।
विग्यत्सत्ति,) हा दिश्ेषे इत्वम् । (बेविध्यते। वान्यद्धि। व्याधयति। अविन्यधत् । उ्याधः,)
“याद्यधः, इति णः । ( व्यधः, ) “ज्यधजपोः"” इत्यप् । ( सगावित् , ) “क्किप् च इति
क्विप् , “नदन्ति इत्यादिना पू्वेपदस्य दीधः । ( विधुः,) “पृभिदिन्यधि?, इति कुप्रत्ययः५३॥
पुष पुष्टौ । (पुष्यति । पुपोष, पुपोषिथ, ) क्व्यादिनियमान्नित्यमिर् । भारद्राजनियमस्तु
उपदेरोऽजन्ता नामत्वतां चेदिह न भवति । ( पोष्टा । पोक्ष्यति । पुष्यतु । अपुष्यत् , पुष्येत्,
युष्यात्,) छि । (अपुषत् ) “पुषादि इत्यादिनाङपरस्मेपदे । तङि तु (उ्यत्ययुक्चत) इति
क्सो भवति । कर्मणि तु ८ अपोषि, अपुक्षाताम् , अपुक्चत ) इति विण॒क्सौ भवतः । (पुपु-
श्चनि । पोपुक्ष्यते। पोपोष्टि । पोषयति, अपृपुषत् ) । पुष्यन्त्यस्मिन्नारन्धानि कार्या-
णीति (पुष्यः,)“ुष्यसिद्धौ नक्षत्रे” इति क्यप् निपात्यते । पुष्येण युक्तः ( पौषः, ) “नक्षत्रेण
युक्तः कारः इत्यण् । (पौषमहः) “तिष्यपुष्ययोनेकषत्राणि इति यलोपः । स्वपोषं पुष्यती- “
त्यादि पोषतिवन्नेयम् । “स्वे पुषः इति णसुल् । ( पुषति, पोषति, ) इति द्वयं शपि ।
पुष्णातीति क्थादौ । पोषयतीति चुरादौ ॥ ५७४ ॥
शुष शोषणे । ( शुष्यति ) इत्यादि।पुषिवत् । ८ शुष्कः, शुष्कवान्, ) “शुषः कः” इति
निष्ठातस्य ककारः । शुष्केव ( श्युष्किका, ) युष्का जहुग ऽस्याः ८ श्ुष्कजइुग ) । कत्वस्य
पूर्वत्रासिद्धत्वाद् “उदीचामातस्स्थाने” इति ककारपू वत्वेन वेकलिपिकदत्वनिषेधो “न कोप-
धाया, इति पुंवद्धावनिषेधश्च न भवति । ( आतपड्ुष्कः ) “आतपञुष्कपक्रबन्धेश्च", इति
सक्वमीस मासः । ( उक्वेधोषं इष्यति, ) “ऊर्वे छषिपूरोः” इत्यूध्वं कतरि णमुट् ।
कषादित्वाद्यथाविष्यनुप्रयोगः॥ ७९ ॥
तुष प्रीतो । प्रीतिस्तृिः । तुष्यति ) इत्यादि ॥ ५६ ॥
दुष वेृत्ये । वेङ्ृत्यं॑विङ्तिः ( दुष्यति ) इत्यादि ।\( दोषणं, दूषणं, ) इति
“दोषो णो" इत्यृत्वमुपधायाः। ( दूषयति चिन्तं दोषयति वा, ) “वा चित्तविरागे” इत्युकार-
विकल्प उपधायाः, विरागश्ित्तस्याप्रीतता । ८ दोषी, ) सम्ण्चादिना धिनुण् ८ दूषिका, ) ।
दिरुष ] चतुर्थगणः । ३०१.
“कपषिदू षिभ्यामीकन्"” इतीकन् ॥ ७७ ॥
श्िष आखिङ्गने ॥ ८ शिष्यति । शिष्केष । शेष्टा । शछेष्यति । श्िष्यतु † अश्िष्यत् +
श्िष्येव् , शिष्यात्, ) लिडो । ( अशिक्षत कन्यां देवदत्तः ) “श्िष आलिङ्गने," इति अङ
पवादः क्सः । आखिद्धनं परिष्वङ्ः । अन्यत्र पुषादित्वादङ् , समश्िषनज्जतु काष्ठम्
इति 1 अथात्मनेपदेषु कथं भवितव्यम्, समाश्वेषि कन्या देवदत्तेन समाशिक्षातां समा्िश्चन्त
हति । “श इगुपधात्? इति कसो भविष्यति । एकवचने तु परेत्वाचिचण् । यद्येवमनाछि
नेऽपि कसः प्राप्नोति, इष्यते च सिच् समश्चिक्षत जतूनि काष्ैरिति । एवं तहि “शिषः क्सः”
इति योगविभागः । अयं च पुरस्तादपवादन्यायेन अङं बाधते, न चिणम् 1 तत “अआलिद्धने”
इति द्वितीयः । नियमाथेमिदं वचनम् । अनेन च योगविभागसामथ्यांत् “शिषः” इति वा
“श्च इगुपधात्, इति वा कंसत्य या प्रासिः सा सर्वां नियम्यते आलिङ्गन एवेति । तेन
अनाखिङ्ने परस्मेपदात्मनेपद्रयोः यथायोगमङ्सिचावेव भवतः । ८ श्छेष्मा, ) सनिन् ।
इठेषतीति, शपि ॥ ७८ ॥
शक विभाषितो मषेणे ॥ अयं मषेणे दिवादिः । विभाषित इव्युभयपदी तन्त्रान्तरप्रसि-
योच्यते । क्षीरस्वामी तु सहनेऽथं शक्रिधातुपरिभाषितः, विकल्पितः पक्षे दिवादिः पक्षे स्वा-
दिरित्यथैः । ( शक्यते, शक्नोति ) इति । लाकटायनश्चामुमेव विभा षिताथेमड्कृत्य अस्य
चोभयत्र पाठमा त्रादेव सिदधत्वाद्रेयध्यमेव नूनं मत्वा, शक मर्षणे, इत्येव पपाठ । अतस्स्वास्यु-
क्तमनेनेव प्रत्युक्तम् । शाकटायनोक्तमपि विभाषितपदस्य मेत्रेयादिभिस्तन्त्रान्तरप्रविद्धा-
थैस्याभिधानात् साथेकत्वाद्यत्किञ्चित् । तथा स्वामिशाकटायनपश्चाबुक्त्वोक्ते च पुरुषकारे,
^तच्चेतदुभयमपि बह़सम्मते यथोक्तेऽथ सम्भवत्ययुक्तमेव इति । ८ श्यति । शशाक, शे
कतुः, शदरक्थ, शेकिथ ) । भारद्राजनियमा दिड विकल्पः । (शक्ता । शक्ष्यति । शक्यतु, अल्च-
कयत् । शक्येत् , शक्यात् ) छिडो । (अशकत् । शक्यते । रेके) । इत्यादिवङ्युदाहायेम् ।
( शिश्चति । शिक्षते ) “सनिमीमा“इत्यादिना ऽच इस् , अभ्यासरोपः । “स्कोः”
इति सलोपः । (८ शाक्यते । शाशक्ति । शाकयति । अशीशकत्! शक्त्वा, शक्तः ) शक्तो
घटः कर्तु, शकितो घटः कतै", “सौनागाः कमणि निष्ठायां शकेरिटमिच्छन्ति विकल्पेन, इति
वृत्तिः ॥ ७९॥ `
ष्विदा गाच्रप्रक्षरणे॥गात्रप्रक्षरणं घर्मख॒तिः । जिष्विदेति मेत्रेयादयः । तथा “निष्टाश्ची-
ङ» इत्यत्र न्यासेऽप्ययं जिदेवोदाहतः।अस्य जित्व हरदत्तस्यानभिमतम् , यदाह. । “निष्ठा
क्रीड?” इत्यत्र “जिष्विदास्नेहनमोचनयोः इति जितो ग्रहणं नतु भ्विदा गात्रप्रक्चरणङति
दैवादिकस्य, निद्धिस्साह चर्यात्, अस्य चाजितत्वात्, इति । इदमेवानुखत्य “जनित्वं तस्या-
पपाठ' इति पुरुषकारेऽप्युक्तम् । तथा च अनिरक्रारिकावृत्तौ ^स्वि्यतीति इयना निदेशो जि
प्विदेत्यस्य निवृत्य इति । यद्ययमपि जित्स्यात् , अनेन कि व्यावत्तितं स्यात् । यदेवं `
“निष्ठा रीड» इत्यत्र “जितां ग्रहः इति हरदत्तोक्तिरस्यानिरत्वादेवाग्रहणसिद्धेरयुक्केति चेन्न
भावादिकर्मणोः प्रस्वेदितमित्यादौ सेटत्वसम्भवात् ८ स्विद्यति । सिष्वेद, सिष्वेदिथ, सि
ष्मेदिव, ) क्रादिनियमादिट् ( स्वेत्ता । स्पेत्स्यति । स्विद्यतु, अस्विद्यत् । स्वित् , स्वि-
द्यात्, ) छिडो । ( अस्विदत् ॥ सिष्ित्सति । सेष्वियते । सेष्वित्ति । स्वेदयति । असि-
न्विदत् । सिस्पेदयिषत्ति ) । “सस्विदिः" इत्यादिना ऽभ्यासेणः परस्य सकारल्थ “स्सौति
ण्योरेवः इति नियमापवादस्सकारः । ८ स्विन्नः ) । “जिष्विदा स्नेहनमोचनयोः? इत्ति `
द्योतादिकाद् “दुद्धयो खंडि इति परस्मैपदे ( अस्विदद् ) इति सिद्धावपि पुषादावस्य
पालोऽधंमेदात् ॥ ८० ॥
कध कोपे ॥ ( देवदत्ताय करध्यति, ) “रुधद्रह इति कोपविषये सम्प्रदानत्वम् । तस्येव `
^क्रधद्रहोरुपखष्टयोः कमेः, इति कमते, देवदत्तमभिष्ध्यतीति । ८ चुक्रोध, चक्रोधिथ, चुक्-
माध० २६
२०२ धातुवृत्तो-- [ कचु ।
धिव । क्रोधा) इत्यादि । ( क्रोधनः ) “ऋुधमण्डाथेम्यश्च इति युच् ॥ ८१ ॥
छ्वध बुभुक्षायाम् ॥ ( क्षुध्यति । चक्षोध । श्चोद्धा ) । इत्यादि । (घ्युत )। सम्पदादित्वौ.- `
` क्कि. ॥ ( क्षुधितः ) इति “तदस्य स्नातम्” इतीतचि ॥ ८२ ॥
सध शोचे ॥ ( ध्यति । शुशोध । शोद्धा ) । इत्यादि । शछ्ुन्धतीति शपि ॥ ७६ ॥
षिधु संराद्धौ ॥ केचिदृ दितं पठन्ति । तदसत्, अनुशात्तोपदेशवैयथ्यात् । ( सिध्यति ।
सिषेध । सेद्धा । सेत्स्यति । सिध्यतु । असिध्यत् । सिध्येत्, सिध्यात् , ) छिञौ । (असि-
यत् । सिषित्सति । सेषिध्यते । सेषेद्धि ) । ( अन्नं साधयति, ) “सिष्यतेरपारक्मोकिके ह
इति पररोकप्रयोजनन्यतिरिक्ता्थवर्तः सिद्धेः णापेचः स्थाने आत्वम् । पारलौकिक त॒ तप.
स्सेधयति तापसम् । अत्र सिद्धिः पररोकाथं ज्ञानविरेषे वर्त॑ते । तापसस्सित्यत्ति जानति.
रोपमासादयति, तं तपः प्रयुक्ते, स॒ च ज्ानविशेष उत्पन्नः परलोके जन्मान्तरफरू पभ्यदय-
लक्षणमुपसंहरन् परलोकप्रयोजनो भवति । अन्नं साधयति, ब्राह्मणेभ्यो दास्यामीत्यत्र
` जु पिघेनिष्पत्तिरथैः । तस्याः प्रयोजनमन्नम्, तस्य यद् ने तत्पारलो्रिकम् , न पुननिऽपक्तिरे-
वेति साश्चात्परोकप्रयोजने सिद्धयथं चरितार्थत्वाद् निषेधस्येह न प्रवृत्तिः । ( सिद्धः ) ।
( साङाश्यकिद्धः, ) “सिद्धञ्चुष्क"” इति सक्तमीसमासः । ^“तत्पुरूवे कृति बहुलम् इत्य -
टको ° नेन्सिधबऽनातिषु च" इतीवन्ते सिद्ध शब्दे बध्नातौ च निषेधः । ( सिधित्वा, सेधि-
त्वा, सिद्धा, ) उदिक््वादिडिवकल्पः, इरि “रो व्युपधात्" इति कित्वविकल्पः । राधाद्-
योऽनुदात्ता उदात्तेतः ॥ अतः परं विभाषेटः परनमैपदिनो रधादीनष्टाह ॥ ८४ ॥
रध हिसासंराद्धयोः ॥ ( संराद्धिः ) पाकः । ( रध्यति । ररन्ध, ररन्धतुः, ररन्धुः,
ररन्ध, ररन्धिथ, ररन्धुः, ररन्ध, ररन्धिव, रन्धिम, रेन्ध्व, रेनूघम, ) “रधादिभ्यश्च, इती -
डविकल्पो वरादयाधेधातुके । तत्रानिटि थकि “सषर्तथोः, इति थकारस्य धकारे पूैष्य
जशत्वे दकारः । वस्मसोरेवाभ्यासरोपो । इडादौ िव्यन्यल्मिचाजादौ “रधिजभोरचि
इति नुम् । ( ररन्धिव, ररन्धिम ) इत्यन्न शधन्व रधृन्म इति स्थिते “असंयोगा लिट् कित्?
इति कित्त्वात्पूवै परत्वादिर्, तत्रापि किन्त्वान्नित्यत्वान्नुमि सतीदानीं संयोगान्तत्पेन वस्म-
` सोः कित्त्वाभावात् “अनिदिताम् इति नलोपाभावः । हरदत्तस्तु इटः परत्वमाश्रित्य ^नेव्य-
` लिरि, इत्यत्राह । इटि सत्यजादित्वाद् जुमा भवितव्यम् , प्रागेव कित्त्वं प्राप्नोति । न
च।चिटीत्यस्य वैयथ्यं, थल्यर्थवत्त्वात् । एवं तदहि धातोरित्यनुत्रत्तरुपदेश् एव नुम्भवति,
अचीत्येषा विषयसक्षमोत्याह । ८ रधिता, रद्वा, ) अनिदटपक्षे थलीव धत्वजशत्वे “नेव्यछिटि
रेः" इति लिड़वजिंतेडादौ चजुमो निषेधः । ८ रधिष्यति, रत्स्यति । रध्यतु । अरध्यत् ।
` रष्येत् । रध्यात् ) लिङो । (अरधत् ) अङि “रधिजभोः इति नुमि “अनिदिताम्” इति
नरोपः । ( रिरधिषति । रिरत्सति । रारन्धीति, रारद्धि । रन्धयति, ) नित्यत्वात्पूवेचचु- ।
मि सति अनुपधात्वानचन चृद्धिः । (अररन्धत्, ) “अनिदिताम्?” इति नलोपो णिलोपस्य स्था- `
निवत्त्वात् चज्ञो ध्यवधानान्न भवति । ८ रन्धनं, रन्धकः ) । “रधिजभोरचि? इति नुप ।
कसो तु द्विव चनैत्वाभ्या सरोपेषु “वस्वेकाजात्” इतीरि नुमि, तस्य संयोगान्तत्वेन “असंयो-
गाद्धिटिकव, इत्यातिदेश्िककित्त्वाभावेऽप्योपदेशिककित्वाश्रयणे नलोपे रेधिवानिति ॥८९॥
णद अदर्शने ॥ ( नश्यति । ननाश, नेशतुः, ने शिथ, नन, नेरातुः ने शिव, नेश्च, नेशिम,
नेश्म ) । पएत्वाभ्यासरोपौ, पूर्टवदिड़्िकल्पः । अनिदपक्षे ^मस्जिनशोक्चंछि,” इति थलि,
नुमि । एवमन्यस्मिन्नपि ञ्चलादौ । ( नाशिता, ष्टा । नक्ष्यति । नह्यति । नकष्यतु । अ-
, नदयत् । नयेत्, नद्टयात् , लिड । अनशत् , अनः, अनशम् ) “अत एकंहत्य्,
-. इत्यत्र भाष्यम्- |
नशिमन्योरटिय्येत्वं छन्दस्यभिपचोरपि ।
अनेशं मेनकेत्येतद् व्येमानं छिड़ पेचिरच् ॥
11
सानि किनि, -/,. `
[रिं
तृप ] रतुथंगणः । ३०२.
इति । अत्र कैयटः । अनेशमिति मिपोऽम्भावः ) पुषादित्वादडादेशः । “छन्दसि, इति
पूर्वेणापि सम्बन्धाद् भाषायामेत्वाभावः । एवं तु मेनकेत्यपि भाषायां न प्राप्नोति । यदि `
त्विष्यते प्रषोदरादित्वाद्धविष्यतीति । हरद तोऽपि । “अभलिरि, इति पादपूरणार्थाऽनुवाद्ः ।
अनेशन्निति ्ेरन्तादेशः। “अनेशन्नस्वेषवः'। भनेशमिति तु प्रायेण पाठः। तत्र मिषोऽम्भावः।
छन्दसि, इति वचनाद् मेनकेति च भाषायां न प्राप्नोति। यदीष्यते [प्रषोदरादिषु द्रष्टव्यम् };: `
इति । वृत्तौ तु [नशिमन्योरखिटयेत्वं वक्तव्यम् }] अनेश्ञत् मेनकाम् । ( अनेशन् ) इति
नशेैडि पुषादित्वादङः ( मेनका ) इति “मनेरादिषि चः, इति बुन् । श्षिपकादिषु प्रक्षपाद्
इत्वं न क्रियते । [ छन्दस्यमिप्चोरलिरेत्वं वक्तव्यम् ] इति वाक्यमेदेन छन्दोग्रहणमपि
पचिशेषतया उ्याश्यातम् । दुर्गोऽपि सामान्येन “नश एत् इत्यङि परत एत्वमाह । ( प्र-
ण्यति ) } “उपसर्गादसमासेऽपि, इति णत्वम् । ‹ प्रनष्टा ) इत्यादौ “नलेऽपान्तस्यः, -
इति णत्वनिषेधः । अत्रान्तग्रहणघ्य भूतपूेषान्तत्वाश्रयणाथेत्वात् प्रनङ्कयतीत्यादावपि
न णत्वम् । ( निनरिषति, निनडश्चति । नान्ये । नानंष्टि । नाशयति, अनीनशत् )
“जुधयुधनश' इति नित्यं परस्मेपदम् । ( नश्वरः, नश्वरी, ) । “इण्नदजी?, इति क्रप् । .:
सियाम् "“टिड्ढाणज?, इत्यादिना ङीप् । प्रणर्यतीति € प्रनट् , प्रनक्, ) “नरोर्वा” इति प~
दान्तस्य वा कुत्वम् । “नशेऽषान्तस्यः, इति णत्वनिषेधः । भूतपूवंगत्या षान्तत्वम् । सा `
चान्तग्रहणात तत्राश्चिता ! ८ नष्टः )। “यस्य विभाषा? इत्यनिटत्ये “मस्जिनशोः”
इति नुम् । “अनिदिताम् इति नलापः । दुःखेन नाश्वितव्येा( दणाश्ञः ) “ईषत्,
इत्यादिना ख । दुरो “दाशनाशदमध्येषु इति एषोदरादिपागाद् दुर उत्वम् , उत्तरपदादे-
टत्वं च ८ नंश्कः ) । रेणुश्चन्द्रमाश्च, ^पचिनरयोनुंकन्कनुमौ चः” इति नुकन्प्रत्ययो नुमा-.
गमश्च ॥ ८६ ॥
तृप प्रीणने ॥ इह प्रीणनं तृसिस्तपंणं च । इइयते चोभयथा । (तृप्यन्तु भवन्तः,' 'नाभि-
स्तृप्यति काष्ठानाम्? । "पितनताण्सीत्सममंरस्तबन्धून्ः इति । ( तृप्यति । ततपे, ततृपतुः, .
तत्पिथ, ततप्थै तन्रण्थ, ततृपशुः, ततृप, ततपे, ततृपिव, ) “अनुदात्तस्य चदुपधस्यः इति
थल्यनिट्पक्षेऽमागमविकल्पः । करते च तस्मिन् यणादेशः । ( तपिता, तक्ता, चरक्षा । त्पि-
प्यति, तप्स्यति, त्रप्स्यति । तृप्यतु । अतृप्यत् । तृप्येत्, तृप्यात् , ) लिजञो । ८ अतपत् , ..
अतृपताम् , ) पुषादित्वादङः । [ स्प्रशष्डशङ्ृषतृरहपां च्लेः सिज्वा वक्तञ्यः ] इति सिच॒पक्षे
अतर्पौत् अतपिष्टामिति । “नेटि” इति बृद्धिनिषेधः । अनिटृपक्षे त्वमागमे ( अत्राप्सीत् ) ।
अन्यदा ८ अताप्सीत् ) । उभयत्र “द्वज इति वृद्धिः । ( तितपिषति, तितृप्सति, )
"हलन्ताः? इति सनः कित्वात् नामागमो नापि गुणः । ( तरीवृप्यते । तरीतृपीति, तरी.
तति ) इत्यादि रुप्रिकोरपि नेयम् । ( तपयति । अततपेत् । अतीवृपत् ) उदट्रा । ( तपि.
त्वा, तृप्त्वा । फखानां तृठः) । “पूरणगुणसुदहिताथे” इति षष्ठीसमासनिपेधः । सुदहिता-
थास्तृप्त्यर्थाः । ८ वप्रः ) पुरोडाश्चः। “रूफायितञ्ची" इत्यादिना रक् । ‹ त्रपिष्ठ, त्रपी-
यान् ) । तृक्षमाचषटे ( त्रापयति ) । “प्रियस्थिर? इत्यादिना “णाविष्ठवत्?! इति च त्रपादरै- `
कः प्रथ्वादिष्वपाठाद् इमनिजस्य नास्तीति वृत्ताबुक्तम् । ८ तृपला ) र्ता । “कृ तुपश्चः» -
इति करप्रत्ययः । अमुं स्वादावपि मेत्रेयात्रेयादयः पठन्ति । तदृचृत्तिन्यासपदमज्जर्यादिक्र-
तामनभिमतम् । तत्तत्रेवोपपादयिष्यते । अयं युजादौ तुदादौ च । तत्र तुदादौ द्वितीयान्त
इत्येके ॥ ८७ ॥
चप हषणमोहनयोः ॥ मोहनं गवं इति स्वामी । हषविमोचनयो रित्येके ८ इप्यति )-.
इत्यादि पूवैवत् । (दपणः) । नन्द्यादिः । असुसुत्क्टेशे तुदादिः । तृपिहभ्योरनुदात्ततत्वमम ~
थेम् । इट तु रधा दित्वाद्धिकल्पित इति न तन्निबर्यथैम् ॥ ८८ ॥
दह जिघांसायाम् । ( देवदत्ताय द्रह्यति ) । “्रुधद्रहः इति दोषविषयसूसम्प्रदानप् ।
- खह
{ देवदत्तमभिद्रद्यति ) ^करुधद्ुहोरपखष्टयोः कमै» इत्युपसष्त्वे कर्मत्वम् । (दुदोह, दुद्रहथुः,
दुदोहिथ, ) अनिटपक्ने “वा द्रहमुहष्णुहष्णिहाम्"” इति अरि पदान्ते च हकारस्य वा धत्वै
''अषस्तथोः"” इति अखि पदान्ते च हकारस्य वा धत्वे “ज्ञषस्तथोः” इति थकारस्य धत्वे
“क्लां जल् क्लि?” इति घकारस्य गत्वे, ( दुदरोग्ध ) । धत्वाभावे “हो ठ» इति ढत्वे धका-
रस्य धत्वष्टुत्वयोः ढो ठे छोपे, ठलोपदीघात्परत्वादगुणे, ( दुद्रोढ, दुद्रथुः, दुदहिव दुद्रहन
दधोहिता, द्रोग्धा, ) घत्वादि पूर्ववत् । ( द्रोढा ) ठत्वादि । ( द्वोहिष्यति धघरोक्ष्यति ) छते घत्वे
सकारपरत्वेन “एकाचः, इति भषृभाषे “खरि च» इति चत्वं ककारः । उत्वपक्चेऽपि छते उत्वे
पदाभावे च “पडठोः कस्स इति कत्वम् , इदमेव रूपम् । ८ दरद्यतु । अदर त् । द्रद्येत्, दर
द्यात्। अद्रहत् । दुद्रोहिषति, दुद्रहिषति, ) “रलो व्युपधात्” इति कित्त्वविकल्पः । अनि
टि (दुधुक्चति,) घत्वढत्वयोभेषभावादिः पूवैवत् । (दोदर यते । दोद्रोग्धि, दोधोडि, दोधोक्षि
द्रोहयति । अदुद्रहत् । द्रोही ) । सम्ण्वादिना धिनुण् (द्रु हित्वा, द्रोहित्वा, दग्ध्वा, द्रढवा ।
द्ररधः, द्रढः, द्रढवान् ) । घत्वादि पूर्ववत् । उत्वे धत्वष्टुत्वढरोपदीर्घाः । (भित्रधरक् मित्र
ध्रुट् ) । “सत्सृद्धिषद्र ह" इति क्रिपि पदान्तत्वे “वा द्र ह” इति वा घत्वम्। अन्यदा ठत्वम् ।
भष्भावाद्यभयन्नापि भवति ॥ ८९ ॥
ह वै चित्ये ॥ वे चित्यमविवेकः । ( सुद्यति । मुमोह, सुमुहतः, युयुहिथ, सुमोग्ध, मु-
मोट, सुमहिथ, सुञह्न । मोहिता, मोग्धा, मोढा । मोहिष्यति, मोक्ष्यति । मृद्यत, अमुद्यत्1
सृद्येत् । सुद्यात् । अमुहत् । सुयुहिषति, मुमोहिषति, मुुश्चति । मो्युद्यते । मोमोग्धि । मो-
मोडि । मोहयति ) । चित्तवत्ककैकत्वे “अणावकर्मकात्” इति परस्मैपदमेव । परिपूर्वैत्वे तु
«न पाद्मि इत्यादिना निषेधात् “णिचश्च"» इत्यादिना उभयं भवति, (परिमोहयति, परि-
मोहयते ) इति । ( परिमोही ) । सम्प्रचादिना धिनुण् । ( महित्वा, मोदित्वा, मुग्धा,
मूढवा । सुगधः, मूढः । उन्मुक् , उन्सुट् ) दहिवक्रिया । भष्भावस्तु बश्मावान्न भवति ।
८ मखः ) । “मुहः खो मूचेः, इति खप्रत्ययो मूरादेशश्च ॥ ९० ॥
ष्णुह उद्गिरणे ॥ ( स्नुद्यति । सुष्णोह, सुष्णुहतुः, सुष्णोहिथ, सुष्णोरध, सुष्णोढ, सु
ह्णुहिव । सुष्णुह्ध । स्नोहिता, स्नोग्धा, स्नोढा । स्नोहिष्यति, स्नोक्ष्यति । स्नुद्यतु। अ
स्युद्यत् , स्नुद्येत् । स्नुद्यात, ) रिह । ( अस्नुहत् । सुस्लुहिषति, सुस्नोहिषति )। “स्तौ
तिण्योरेव" इति नियमान्न षत्वम् । ८ सुस्ुश्चति । सोष्णुद्यते । सोष्णोग्धि, सोष्णोहि ।
स्नोहयति । असुष्णुहत् । स्नोहित्वा, स्नुहित्वा, स्नुग्ध्वा, स्नूढवा । स्नुग्धः, स्नूढः, )
सर्वत्रास्यासात्परस्य “आदेशप्रत्यययोः इति षत्वे ष्टुत्वेन “रषाभ्याम्? इति वा णत्वम्।९१। _.
प्रिह प्रीतौ ॥ ( खिद्यति । सिष्णेह, विष्णेहिथ, सिष्णेग्ध, सिष्णेढ, विष्णहिव, सि-
ष्णिद्भ । सेहिता खेग्धा, खेढा । स्नेहिष्यति, स्नेक्ष्यति । स्निह्यतु । अल्निद्यत् । स्निदयेत्। `
स्निद्यात् । अस्निहत् । सिस्निहिषति, सिस्नेहिषति, सिस्निक्षति । सेष्णिह्यते । सेष्णेग्धि,
सेरनेडि । स्नेहयति । असिष्णिहत् । स्निहित्वा, स्नेहित्वा, स्निग्ध्वा, स्निद्वा । स्निग्धः,
स्नीढः, उष्णिक् ) । “त्विक् इत्यादिना उत्पूर्वा सिनह्यतेः क्रिन् । उरोऽन्तखोपः तस्य
च षत्वं निपात्यते । “क्रिन्प्रस्ययस्य” इति हकारस्य घत्वे जश्त्वे चत्वैम् । ८ उष्णिहा ) ।
अजादिपाटात् टाप् ॥ ९२ ॥
वृत् ॥ विभाषेटः परस्मैपदिनो रधादयो चत्ता इत्यथैः । अत्र वत्करणं रधादिपरिवमा-
` प्त्यथेम् , पुषादयस्त्वागणान्तात् । यदुक्तं तरङ्किण्यां, रधादीन् परिसमाप्य (तदन्तः वुषा-
दिसत्यिके । अतोऽयं शमादि, इति, तद्धाज्यवातिकविरोधादुपेक्ष्यम् । तथाहि-“अस्यति
वक्तिख्यातिभ्योऽड)› इत्यत्र 'अस्यतिग्रहणमात्मनेपदाशथ व्रटन्यम् । किमुच्यते आत्मनेपदा
थेमिति न पुनः परस्मेपदाथेमपि स्यात्, पुषादित्वात्, पुषादिपाठात्परस्मेपदेषु अङ् भवि-
` स्यति, इति । अत्र केयटः--पुषादय आगणान्तात्, अन्तरा तु बृत्कर रणंधादिपरिखमा-
३०४ धातुबत्तो-
तनन.
= 4 गोकाक करत क,
शसु ] | चतुथेगणः । ३०५.
प्त्य्थेम्, न तु पुषादिपरिसमाप्त्यथेमिति प्रतिपादनाय सुहृद् भुत आचाये आह, अस्यतिय्रह-
णमिति, । पुषादिसुत्रे न्यासपदमन्जर्यारप्येवसुक्तम् । अत्र “वा द्रृहादीनाम्?' इति छाघवेन
घत्वै विधातव्ये प्रतिपदपाठो यङ्लुगथेः । गणनिदेशचे हि *निदिष्टं यद्रणेन चः इति वच-
नाद्धत्वं न स्यात् ॥
अस्य पुषादीनेव नित्येटः परसरूमेपदिन आह ॥
` शसु उपद्ामने ॥ शाम्यति । शशाम, शेमतुः, शेमिथ, शेमिव । शमिता । शमिष्यति ।
ज्ञाम्यतु । अशाम्यत् , शाम्येत् ) । आशिरि, ८ शम्यात् । अशमत् )। “शमामष्टानां दीषे-
श्यनि", इति दीधः ! (८ शिदमिषणि । शंशम्यते । शंशामीति, शंशन्ति, शंशान्तः ) । (८ नि-
कमथति वचः, ) अमन्तत्वान्मित््वम् । ८ अशामि, अशमि ) । ^ चिण्णमुखोदींघोऽन्यतर-
स्याम्"” इति गेश्चिणि पक्षे दीः । ( निशामयति रूपम्, “शमोऽदशैनेः इति दशेने मित्त्वनि
वेधः । ८ हामी ) । “श्वामित्यष्टाभ्यो धिनुण?, इति घिनुण् । “नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्य?
इति वृद्धिनिषेधः । शमयतीति (शमनः) । बाहुलकात्कर्तरि ल्युः । ( शमित्वा, शान्त्वा ) ।
“उदितो वा,” इतीडविकल्पः । ८ शान्तः ) । भयस्य विभाषा? इतीण्णिषेधः । प्रशाम्यती
ति ( प्रशान् ) “अनुनासिकस्य क्रिञलोः कडिति" इति क्रिपि दीषेः । “मो नो धातोः"
इति नकारः पदान्ते । स्वरादित्वादस्यान्ययत्वम् । ( शान्तिः ) । “तितुत्र, इतीण्णिषेधः ।
८ शान्तः ) । ण्यन्तात् धवा दान्त्ान्त" इति णिलुगनिद्त्वं च पक्षे निपात्यते । अन्यदा
( शमितः ) । “निष्ठायां सेटि इति णिरोपः। ( शमर् ) । ““शकिशम्योनितः, इति कल-
प्रत्ययः । ( शम्बः ) । “शामेबेन्"” इति बनूप्रत्ययः । ( शम्बाकरोति ) । "'क्रुनो द्वितीयतृतीय-
शम्ब, इति डाच । अनुखोमक्कष्टं प्रतिलोमं कषतीत्यथः । शम्बरान्दस्यान्न प्रातिलोम्ये वृत्तिः `
शुनश्च, कषणे, इति हरदत्तः । ८ शम्बः ) । “रमेबन्"" इति उन् प्रत्ययः । ( शाम्बन्यम् ) ।
गर्गादित्वा्यज् । ८ शमी ) । शम्ब्दो त्पिप्पल्या दित्वान्डीष् । शम्या विकारोऽवयवो वा `
( शामीलम् ) “शम्याष्टरूज्, टित्वात् खयां ८ श्यामीरी ) ॥ ९३ ॥
तसमु कांक्षायाम् ॥ ( ताम्यति ) इत्यादि शमिवत् । ८ ताम्बखम् , ताम्ब॒रम् ) । “तमे -
लैकच,, इत्यूरोलचो प्रत्ययो । णिद्रदधावाद्उद्धिः, डगागमश्च । ( ताश्नम् ) । “शमितम्योदी- `
श्च» इति रकि दधेः । ( तमसा ) नदी । ५अत्यमिचमितकि? इत्यसनच् । ( तमः, ) असु
नू । ( अवतमसम् , सन्तमसम् , अन्धतमसम् ) । “अवसमन्पेभ्यस्तमसः,” इत्यचसमा
सान्तः । ( तमिल्ला ) । “ज्योत्स्नातमिखा?” इति संज्ञायां मत्वर्थीयो रः, उपधायाशचेकारः ।
खीत्वमतन्त्रम् , अन्यत्रापि इश्यते, तमिखं नभ इति वृत्तौ । ८ तमसाङ्ृतम् ) । “आओजस्स-
होम्भस्तमसस्तृतीयाया› इत्यलुक् । ( तमी ) । इन्नन्तात् डीष् ॥ ९४ ॥
दु उपशमने ॥ ( दाम्यति ) इत्यादि । दमयतीति ( दमनः ) । नन्यादिः । ( अरिन्द्-
मः ) । “सं्ञायां भ्रतृवजि", इत्यादिना खच् । ( दमयति, दमयते ) । “अणावकर्मकात्?
इति परस्मेपदस्य “न पादम्" इति निषेधः । ८ दान्तः, दमितः, ) “वा दान्त" इति ण्यन्ता-
जिष्ठायामनिदत्वम् , णिदधक्च पक्षे । ( दसरुनाः )। '्मेर्नसिः"” । ( दण्डः ) । “जमन्ताङः?
( द्विदण्डि ) प्रहरति । “द्विदण्डया दिभ्यश्च, इति बहूबरीहा विच्प्रत्ययान्तो निपात्यते । द्वौ
द्ण्डावस्मिन्प्रहरणडइति विग्रहः । सयुदायनिपातनस्य रूढ्यथेत्वाद् द्विदण्डा शाटेत्यत्र न भव-
ति। “तिष्ठद्गुप्रश्ठतिषु इज्”, इति पाठाद् इजन्तस्याव्ययीभावाद् अग्ययत्वमू्। दण्डिनोऽपत्यं
( दाण्डिनायनः ) । इन्नन्तात् “नडादिभ्यः फक्"! इति फकि ““दाण्डिनायनः" इति निपातना-
दिलोपाभावः। शमिना सहास्यापाठः सकमेकत्वात् । उपद्यमन इति ण्यन्ते द्रष्टव्यः ॥ ९९ ॥
श्रमु तपसि खेदे च ॥ ( श्राम्यति ) इत्यादि । अत्र वधमानो “नोदाक्तोपदेश्चः इति
बृद्धिनिषेधे ज्ञाते प्रयोगदश्शनाद् वा श्रमेब्रेद्धिमाह । तत्. [ आचमिकमिवमोनामिति वक्त-
व्यम् ] इति चम्यादीनामेव भमाष्यवातिक्योः वबृद्धगङ्धीकारात् , “कथं सूर्यविश्राममूः» इतिः.
-६०६ धातुचत्तौ - [श्छ `
-
` एवमादिकं प्रयोगं अन्यायमेव मन्यन्ते, इति वृत्तावुक्तत्वा चायुक्तम् , कमारी चासो श्रमणा `
च ( कुमारश्रमणा, ) “कुमारः श्रमणादिभिः” इति कम्॑चारयः । भ्रमणाश्चब्देन कमारशब्द्-
` ख्य सामानाधिकरण्याभावात् लिङ्वििष्टपरिभाषया कमारीशब्दस्य समासे “पुवत्कमे-
धारयः, इति पुंवद्धावः, अत एव ॒निरदैशाल्ल्युः, युज्वा ॥ ९६ ॥
ञ्रसु अनवस्थाने ॥ ( आम्यति ) इत्यादि । “वा आश” इति श्यनो विकल्पनाद् यदा
शप् तदा ( ्रमतीत्यादि । शेषं भोवादिकवत्। ““शमामष्टानाम्” इति इयनि दीधैः, ल्यु-
व क
1. की 7. ल्भ
उथङ् च विरोषः । ८ अमी ) । शमादित्वाद्धिचुण् । अच्राननेयः । अभिधानवश्चाद् अकमेका -
-देव अयमिष्यते । तेन ( मिता ) वनमिति तृजेवेति । एवं चायं सकमेकोऽकर्मकदचेति-
` नासुचि ॥ ९७॥
क्षमू सहने ॥ क्षाम्यति । चक्षाम, चक्षमतः, चक्षमिथ, चक्षन्थ, चक्षमिव, चक्षण्व ) “म्ओ-
शचः, इति नत्वे णत्वम् । ( श्चमिता, क्षन्ता । क्षमिष्यति, क्षंस्यति । श्चाम्यतु । अश्चाम्यत् ।
- क्षाम्येत्, क्षम्यात् । अश्चमत्। चिक्चमिषति, रिक्षसति । चङ्क्षम्यते। चडृश्चन्ति । क्षमयति ।
अचिक्चमत् । क्षमी । क्षन्त्वा, क्षमित्वा, ) ऊदित्तवादिडिवकल्पे वादौ । (क्षान्तः, क्षान्तिः)
“यस्य विभाषा? “तितुन्न^ इति वेण्णिषेधः । ( श्चमा ) इति षितो भोवादिकस्य । असुमपिं £
केचित् षितं पठन्ति, तदसत् । तथा च स्वामी । केविद्त्रापिक्चमूषिति षितं पठन्ति, तद-
सत् । क्षम् सहन इति सभ्याः इति । वधेमानोऽपि । क्षमेदवादिकरूयाननुबन्धस्य क्षान्तिः
` स्यादेव, इति । “अषितः श्चाम्यतेः क्षान्तिः श्चमूषः क्षमतेः क्षमा” । इति देवपुरुषकारयोरपि९८
म ग्लानौ ॥ ( छ्ाम्यति, छामति । च्काम । छामिता ) इत्यादि । “वा आश इ-
त्यादिना शइयन्विकल्पः । ` शपि “ग्ठिबुक्छु, इत्येव शयन्यपि दीघं सिद्धे शमादिपाठो
` धिनुणथेः ॥ ९९॥
सदी हषं ॥ ( माद्यति ) इत्यादि । ( धर्मात्प्रमायति ) । [ जगुप्साविरामप्रमादार्था-
नामुपसङ्कयानम् ] इति धर्मोयादानम् । ८ मदयति ) “मदी हषेगलेपनयोः” इति घटादिपा-
` उान्मित्वम् । ॐन्यन्न ( मादयति ) । माद्यत्यनेन (८ मनः ) इति । ( मयम् ) । “गदुमद्
इत्यनुपसमें यत् । “कृत्यल्युटो बहुरपर्” इति करणेऽपि भवति । मद्यतीति ( मदनः ) ।
नन्द्ाद्वित्वाण्ण्यन्ताल्ल्युर्संज्ञायाम् । इरा जलम्, तेन माद्यतीति ( इरम्मदः ) । “उग्रम्प-*
शयेरम्मद” इति खशि इयनभावो निपात्यते। ८ उन्मदिष्णुः ) “अलङ्क्न्* इत्यादिना इष्णु-
च् ( उन्मादी ) । श्मादित्वाद्धिनुण् । ( मदः ) । “मदोऽनुपसग"” इत्यप् । “न्यधजपोर-
जुपसगं,, इत्यत्रेव मदिग्रहणेऽपि कतेग्ये परथकसूत्रारम्भाद् (उन्मादः) इति घनपीति न्यासः ।
< प्रमदः, सम्मदः ) “प्रमदसम्मदौ हषं” इत्यम्निपात्यते । ( मदित्वा, मसः, मत्तवान् )
-डदित्त्वादनिरत्वम् । “न ध्याख्य!* इत्यादिना नत्वनिषेधः । ( मदिरा ) “इ षिमदि इत्या-
दिना किरच् । शमादयोऽष्टौ ब्रत्ताः ॥ मन्दते मदति इति स्तुत्यादौ शपि । मद् तृियोग
इति चुरादावष्टषीयः ॥ १०० ॥
असु क्षेपणे ॥ अस्यति । आस । आसिथ । असिता । अिष्यति। अस्यतु । आस्यत् ।
अस्येत् अस्यात् । आस्थत् , आस्थताम् ) “अस्यतिवक्तिख्या तिभ्यः, इति कतरि डयि
“अस्यतेस्थुक्, इति थुगागमः । पुषादित्वादडि सिद्धे ऽस्यतिप्रहणमात्मनेपदाथेम् । तच्च
कमेकतैरि [ उपसर्गदस्यत्युद्योवां वचनम् ] इति छुद्धेऽपि कतेरि सोपसमेत्वे पक्षे तजो
विधानादस्ति ( निरस्यते । निरासे । निरासिबे । निरासिता, निरसिष्यते ।
निरस्यताम् ! । निराल्यत । निरस्येत निरसिषीष्ट । निरास्थत्त । निरास्थेताम् ।
“अस्यति, इत्य । इदमेव कमेकतेयैपि रूपम् । कमणि चिण्सिचापेव ( निरासि, निरासि-
-ाताम्। असिसिषति । निरसिसिषते निरसिसिषति) ““पूवेवत्सनः”, इति वा तङ् । ८ आसय-
ति । आिसत् । सम्यम् , सम्यल्यम् । सम्या ) ) “ऋहलरोण्यत् ,› 'सं्तापूवेको वि-
यसु ] चलुथगणः। ३०७
यिरनित्यः, इति दृद्धयभाव इत्यात्रेयः, प्रास्यन्त्येतमिति ८ प्रासः ) । “अकर्तरि च कारके
इति धन् इति वृत्तौ । आत्रेयस्तु “हरश्च” इति करणे घनमाह । (८ प्रानम् ) ।
करणे ल्यट् ८ ब्यहात्यासं गाः पयः पाययति , व्यहमत्यसमिति वा ) “अल्यति-
ठृषोः क्रियान्तरे- काठेषु” इति काले करमण्युपदे क्रियान्तरे क्रियाया व्यवधा-
धायकेऽथं वतैमानयोरस्यतितृषोणैमुट् । अद्य पाययित्वा द्रयह मत्यस्य पाययतीत्यथैः । अत्य-
सनक्रियया पानक्रिया व्यवधीयते । “तृतीया प्रश्तीनि" इति समासविकल्पः । ( असित्वा,
अस्त्वा) ! उदित्वादिंडविकस्पः। (अस्तः, अस्तान् ) “यस्य विभाष इतीण्णिषेधः) अ-
स्तमनेनासितमनेन । “सौनागाः कमणि निष्ठायां शके रिटमिच्छन्ति विकल्पेन, अस्यते भवि?
इति “विभाषा भावादिकर्मणोः" इत्यत्र ब्रत्तो । ( अस्तंगत्य, ) “अस्तं च इति क्रियायोगे
गतित्वाद् अस्तंशब्दस्य समासः। अत एव निदेशादस्तशज्दह्य मान्तत्वमित्यात्रेयः। अभ्यु-
त्पन्नोऽन्ययमिति वृत्तिन्यासपदमजर्यादौ । ( तरङ्गात्यस्तः ) ““द्वितीयाश्रितः, इति समासः ।
८ असुरः, ) “वसेररन्ः' इत्युरन् । प्रज्ञा दित्वादासुरः । ८ स्वसा ) । “सावतेकरन्"' इति सा-
उपपदे न् , अनादि । “न ॒षटस्वखा दिभ्यः, इति “कटन्नेम्यः” इति डोपो निषेधः ।
स्वघुरपत्यं ( स्वस्त्रीयः ) “स्वसुश्छः” इति छः । पितृष्वसुरपत्यं ( पेत ञ्बसल्लीयः, पंतृभ्वते-
यः) “पितृष्वसुदछण् ,» ठकि तु “ढकि रापः"इत्यन्तखपः । अतत एव “अनुवाद इडक!' (मा-
कृष्वद्लीयः, मातृष्वसेयः ) । ““मातृष्वसुश्चः!इति छण् , उङ्कि रोपः । “मातृपितृभ्यां स्वसा”
इति षत्वम् । ( मातुस्स्वसा, मातृष्वसा ) । “विभाषा स्वखपत्योः” इति पक्नेऽलुक् ।
“मातुः पितुर्यामन्यतरस्याम्› इत्यलुकि षत्वविकल्पः, स्वख पकारस्य विसजेनीयष्य सत्वे
ष्टुत्वेन पत्वम् ¦ एवं ( पितुरष्वसा, पितुषभ्वपा ) इति । ( भषुः ) । “बुस्र"” इत्या-
दिना उप्रत्ययः । अत्र केचित् “नगद”, इत्यादौ तन्त्रेगाकारप्रस्ेषेग अयमपि निर
इति । प्रण्यल्यतीत्यादौ णत्वमिच्छन्ति । अस्तीति दकि । असते असताति शपि ॥१०१॥
यसु प्रयत्ने ॥ यस्यति । यखति । यथास । येसतुः । यसिता । यक्िऽयति, यस्यतु,
यसतु । अयस्यत् , अयसत् । यस्परेत्., ) छिडो । अयत् । “यसोरनु गसगातः* इति इ भ्नो
विकल्पनात्तद्भावे शपि । उपखष्टात्त प्रयस्यतीति श्यनेव । सम्पू्ेत्वे तु “संवसच्च
इति विकल्पः संयस्यति । संयसतीत्यादि ( यिथसिषति । यायतस्यते ! यायर्ति।
आयासयते, ) “अणावकसेकाचिन्तवत्ककैकात्” इति परस्मैपदस्य “न पादमिः? इत्यादिना
निषेधः । ( आयासी, ) सप्प्रचादिना . घिनुण् । य्त्वा, यसित्वा ) । उदित्वा दि वकल्पः ।
{ यस्तः, यस्तवाच् ) ॥१०२॥
जसु मोक्षणे ॥ (जस्यति इत्यादि यस्यतिवत् । (अजलम् ,) “स मिकस्परुम्यम"” इति
` नज्पूर्वाजसेरप्रत्ययः । स्वभावाद्यं क्रियासातत्ये । “जासिनिप्रहणः' इति कमगि षष्ठापिधौ
हिसा्ग्रहणात् अस्य बद्धान् जासयतीति द्वितीयेव । जवि रक्षणे, जघु दिखाथाम् , जघु
ताडने, इति त्रयं चुरादौ ॥ १०३ ॥
तसु उपक्षये ॥ दसु च ५ ८ तस्यति । दस्यति )। इत्यादि ॥ दासितः । दस्तः, ) “वा
दान्तः, इत्यादि पक्षे णिलुगिडभावश्च । दख) । “रूफायितच्चि"'इत्यादिना रक्। पुऽ्पवन्तप-
दादिवदयं नित्यद्विवचनान्तः ¦ दाने दासति दासत इति शपि गतम् ॥ ९०४ ॥१०९॥
वसु स्तम्भे ॥ ( व्यति, ववास, ववसतुः, ) “न शसदद्वा दि"इत्येत्वाम्याखलोपानबे-
धः । (वसिता) इत्यादि । अय दन्तोष्ठवदा दिरसत्यात्रेयाइयः । तथेव देवपुरषकारथोः । ( व
स्यति स्तम्भन, वस्ते आच्छादने, वसतेवेसेत् , ) इति । अपरे बकारादिमाहः । श्वविश्च
सान्ते वसिः प्रसारणी, इत्यनिटकारिकाग्याख्याने वृत्तौ प्रसारणीतिवचनात् वस आच्छादन
इत्यस्येद्धवतीति वस्तेरेव प्र्युदाहरणात् बृत्तिङृतोऽपि बशादित्वमभिमतं प्रतोयते ¦ एवं हि
असरतशब्दोऽपि सिद्धयति । शमादय एतदन्ता उदितः, क्षाम्यति मा्ती वजेथित्वा ॥ १०६ ॥
३०८ घःतुचृत्तो -- [ व्युष । |
व्युष विभागे ॥ अयं दाहे पूव पाठतः, उदाहतश्च, इह तु विभागे ऽव्युषदित्यङथैः पाठ
के चिदूसुमो्टया दिं दन्त्यान्तमिच्छन्ति व्यु सेति । परे त्वयकारं जुसेति ॥ ११७ ॥
: प्टटुष दाहे ॥ (ण्ष्यति) इत्यादि । इह पाठो ( अप्लुषद् ) इत्यधेः । पूठत्र पारस्तु
( अप्लोषीद् ) इति सिजथैः ॥ १०८ ॥ 0 |
बिस प्रेरणे ॥ आओष्टयादिः । ८ बिस्यति ) इत्यादि 1 ( बिषम् ) । इगुपधलक्षणः कः ।
( बिस्तः } । बाहुख्कादौणादिक्स्तन् , अगुणत्वं च । “तितुत्र” इतीण्णिषेधः । द्वाभ्यां
बिस्ताभ्यां क्रीता ८ द्वििस्ता, दवैबिर्तो की ) । ^विरूताच्च” [ बहुपूर्वाचच वक्तव्यम् ] इत्ति
द्वित्रिबहुपूाद्विस्तान्ताद् द्विगोः पयस्यार्हीयस्य ठो विभाषा लुक् । द्विगोः» इति डीपः
“अपरिमाणविस्तः, इति निषेधः । अत एव ॒विस्तेतिनिरदेशाद्रा निष्ठायामनिट्त्वम् । लग-
भाषे त॒ “परिमाणान्तस्य।इत्युत्तरपदचरद्धिः । “टिड्ढाणञ्? इत्यादिना डीप् । एवं त्रिबहु-
पूवादपि द्रश्न्यम् ॥ १०९ ॥ |
कस शटेषणे ॥ (कुस्यति) इत्यादि । ( कुसितायी ) । “बृषाकप्य्चि" इत्यादिना क्तप्र
त्ययान्तत्वात् डीबुदात्तः, रेकारोऽन्तादेशः । दुर्गरुताख्व्यान्तं पपाठ, ऊुदाशाब्दस्य दलनात् ।
स त॒ भौवादिकादपि सिद्धः ॥ ११० ॥
बुस उत्सगं ॥ ८ बुस्यति ) इत्यादि । ८ बुसम् ) । इगुपधलश्चणः कः । यस्मिन्काठे बुं
खले वतेते स कारः ( खलेबुसम् )। “तिष्टदगुप्रश्चतीनि च इत्यव्ययीभावसमासः । अर्यं
प्रथमान्त एव, विभक्त्यन्तरेण न सम्बन्धत इति वृत्ता । ( बुस्तम् ) पूर्व॑वत्तडीडभावः, अधे-
चादिषु पाठाद्रा निष्ठायामनिट त्वम् ॥ ११९ ॥
मस खण्डने ॥ ( मस्यति ) इत्यादिना । दन्त्यान्त इति सवं । आत्रेयस्तु कातन्त्र मूर्धै-
न्यान्तौयम । तथा च 'राघवस्यामुषः कान्तम्” इति भटटिकाव्ये प्रयोगश्चेति पाठान्तरमप्या-
ह । (सरलम् ) इति, अस्मादेव अणादिकः कलप्रत्ययः इति वदतोरात्रेयमेत्रेयोरन्येषामष्यञ्ं
सान्तं पटतां “श्रमिमस्योरचोपधाया? इति मतेभैसलब्युत्पत्तिरनाषंति मतम् । ( मुसली )
गृह गोधिका । गौरादि :। मुसलेन वधमहेति ८ मुसल्यः ) दण्डादित्वाद्यत् ( सस्ता ) )
बाहरका गोणादिक्रे तनि।““तितुत्र इतीण्निषेधः। (सुर्तकम् ) संज्ञाथाम् कन् अधौर्चादिः। ११२॥
मसी परिमाणे ॥ ( मस्यति । ममास, मेसतुः । मसिता । मसिष्यति । मस्यतु । अम-
स्यत् । मस्येत् , मस्यात् । अमसत् । मिमसिषति । मामस्यते । मामस्ति। मासयति ।
अमीमसत् । मस्तः, सस्तवान् ) । दैदित्वादनिरत्वम् । ( मस्तकम् ) । “संज्ञायां कन्, ।
( मस्त ) । “सितनिः, इति तुन् । “तितुत्र” इतीण्निषेधः । अस्यादयो।मसिपयेन्ता दन्त्या-
न्ताः । अच्र क्रचित् आद्यन्तत्यत्यासेन समीति पाठः ॥ ११३ ॥
लट विलोडने ॥ ८ छग्यति । अलटत् ) इत्यादि । भूवादिपाटात् ( अखोरीत् ) इति
सिजप्यस्ति । प्रतिघाते तु श्तादिपाटाद ङण्यस्ति, (अदलटुटत् अलोरिष्ट) इति । रोय्यती-
ति कण्डवादियगन्तः ॥ ११४ ॥
उच समवाये ॥ ( उच्यति । उवोच, उचतुः, उवोचिथ, ) पिद्वचनेषु परत्वाद्गुणे, पश्चाद्
द्विकेचने “अभ्यासस्यासवरण?, इत्युवङ् । यद्यपि द्विवचने गुणस्य स्थानिवत्त्वम् , तथाप्युत्त-
रखण्डस्य “वार्णादाङ्गं बलीयः, इति सवणेदीर्घात्पूरवं गुणे ऽभ्यासस्योवङ । ओचिता । ओ-
चिष्यति । उच्यतु । ओच्यत् , उच्येत् , उच्यात् , ) छिडो । ( मा भवानुचिचत् । ओचि-
चिषति ) इत्यादावपि द्विवंचनास्पूवं गुणः । अत्र च ज्ञापकं “रलो व्युपधात्, इत्यत्र हला-
दविग्रहणेन अजादेभैणाथैः कित्वपयैदासः । यदि च पूर्वं द्विकेचनं स्याद् अधिकत््वेऽप्यनुपधा-
त्वाद् गुणो न भविष्यतीति कि तेन । ( ओचित्वा ) । “न क्त्वा सेद्” इत्थकित््वम् ।
( उचितः, ओंचित्यम् ) । ब्रा द्णादित्वात् ष्यन् । ( ओौदिती ) । ष्थलन्तात् षित्त्वान्डीपि
“हरर्तद्धितस्यः, इति यरोपः । नियमेनोच्यतीति ( न्योकः ) शंक: । इगुपधलक्षणः कः ।
1.
क \- का 9
क
कि
न्द 2. २ 3 न= ४
च] ~ चलर्थगणः । ३०९
नियमेनास्मि शकुन्तः समग्रयन्तीति ८ न्योजो ) वृक्षः, घजधं कः । ( भोकः ) । अच् ।
“आक उचः के" इति निपातनात्कुत्वम् । ८ उल्बम् ) गुणश्च । ( ओकः, ओकसी ) । गृदम्।
असुनि बाइुख्कात्छुत्वम् । ( उल्बम् । “उल्बादयश्च"” इति वप्रत्ययः । चकारस्य च लकारो
गुणाभावश्च निपात्यते ॥ ११९ ॥
शख भं अधःपतने ॥ श्रयति । बभर, बश्वशतुः, बभ्र, बभरिथ, बभर, बश्ु-
हिव । भरिता । भरिष्यति । श््यतु । अश्वुशत् । श्चुदयेत् , श्चुर्यात् । अश्चुशत् । बि-
भशिषति । बरीश्टश्यते । बरीभष्टि । इत्यादि । भरौयति । अबीग्टुशत् , अबभशेत् ) “उर्-
द्वा» । ( शशम् ) । इगुपधलक्षणः कः । अश्वो शशो भवति ( श्शायते ) । “भृलादिभ्यो
भुवि" इति क्यङ् । ८ भादयैम् , भ्रषिमा ) दठादित्तवात् ष्यजिमनिचौ । ( श्रशिष्ठः, च्र-
शीयान् , ) “रऋतोहल्ादेः" इतीष्टेमेयस्सु ऋकारस्य रशब्दः । ८ श्रयति, ) “गाविष्ठ-
वत्” इति रत्वम् । (भशित्वा, ष्टा) । उदित्वादिडविकल्पः । (गष्टः, श्टवाच् , श्रदयति,)
"अनिदिताम्", इति नलोपः । ( बभ्रंश, बश्नं शतुः, बभ्रं शिव । अशिष्यति । श्रयतु । अभ्न-
श्यत् । अश्येत् , र्यात् । अश्रशत् । बिभ्रं शिषति । बाश्रर्यते ) । योऽपि भं शि भूवादा-
वपि तारुव्योष्मान्तं पटित्वा, नीक्सत्रेऽपि तथा पठन्ति, तेऽपि ध्वं सत्यादिसाहचर्थाद्धौवादि-
कस्यैव नीकं ऊु्वैन्ति, न त्वस्य । येषां तु भूवादौ नीकसूत्रे च दन्त्यान्तपाठः, तेषामप्यस्य
नीको नेव प्रसङ्धः । बाश्रं्टि । अंशयति । अरंशित्वा, अष्टा, र एः ) । व्रङ्चादिना षत्वेऽनि-
टत्वं, सवनच्न कित्यनुनासिकरोपः ॥ ११६ ॥ ११७ ॥ । |
बृश्ा वरणे । ८ वृश््यति ) इत्यादि, श्रयतिवत् । अनुदि्वं विशेषः । ( वशिष्टः, वृशी-
यान् ॥ बृश्यति ) इत्यत्र “र चतः» इति रत्वं न भवति ॥
परुं दुं शशं चेव छर च दृढमेव च ।
परिपूरवं' ढं चैव षडेतान् रविधौ स्मरेत् ॥
इति परिगणनात् ॥ १९७ ॥
छश तनूकरणे ॥ (क्घक्षयति) इत्यादि शश्वत् । अस्याप्यनुदितत्वं विशेषः ॥ ( कराः) ।
५“सअनुपसर्गात्फुल्लक्षीबक्ृरशोल्छाघाः”» इति निष्ठायां निपातितः । सोपर्गत्वे तु (प्रङ्ितः परि
छुचि) । प्रादिसमासः । (करशिमा । करिष्टः। क्रशीयान्। कशयति)। श्टुशिवद् रत्वं इमनिच्।
( छशित्वा, करित्वा ) । “तृषि्षि्कगेः कार्यपस्यः इति वा कित्वम् । ( कृशानुः । “ऋ-
तन्यञ्चि” इत्यादिना जुक् ॥ ११९॥
जिवृष पिपाखायाम् ॥ ( तृष्यति ) इत्यादि । ( तृषित्वा, तषित्वा )। “तृविद्धषिः
इत्यादिना वा कित्वम् , € तृष्ण ) “स्वपितृषोनेजिड”, इति नजिङ् । व्यहतषं गाः पाय-
यति ह्यहतपषेमिति वा । अद्य पाययित्वा, द्वयहमतिक्रम्य पाययतीत्यर्थः । “अस्यतितृषोः `
इति णमुट् । ^“सिम्यः कित्, इति नप्रत्ययः । जितत्वं वतमाने क्ताथेम् । तृषितमस्य सञ्जातं
( तृषितः, ) अशेआदिः ॥ १२० ॥
हृष तुष्टौ ॥ ( इष्यति ) इत्यादि । इयनङो वजेयित्वा भोवादिकवत् । अथमुदिदिति
नन्दीति स्वामी । तदूबर्या दि विरोधादुवेक्ष्यम् । यदाह “इषेरखामसु, इत्यत्र षु अरीक' इ-
त्ययं निष्ठायामनिद् , हष तुष्टावित्ययं सेद् , अनयोरमयोरिदं ्रहणमित्युभयनत्र बिभाषेयम्?
इति । अच्रेव न्याये “हृषु अलीकदइत्ययमनिडिति । ““उदिडो वा? इति क्त्वाप्रत्यय इडवि-
कल्पविधानात् “यस्य विभाषा?” इति निष्ठायामनिट , हष तुष्टावित्ययं सेट” इति । वधमा-
नोऽप्येवमाह ॥ १२१ ॥
रष रोषे ॥ ( देवदत्ताय रुष्यति ) । “कुधदवुह” इति कोपविषयरूसंप्रदानम् ॥ (ररोष,
र्रोषिथ, रुहषिव । रोष्टा, रोषिता । रोषिष्यति । रुष्यतु । अरुष्यत् । रुष्येत्, रुष्यात् । अ-
रुषत् । रुरुषिषति । रुषित्वा, रोषित्वा, रद्रा, ) ^“रो व्युपधातः” इति सेदः क्त्वासनोः कि-
३१० धातुच्त्तो- ठ [ रुष
त्वविकल्पः । “तीषसह” इति तादाविड विकल्पः । ८ रुषितः, र्टः ) “रष्यमत्वर" इति
निष्टायामिडविकल्पः ! भावादिकमगोनिष्टायास्तेः “उदुपधात्” इति कित्वविकल्पो भो-
वादकानामेबेति प्रागेवोक्तत्वादस्य न भवति । इह के चित् रिष हिसायां चेति पठन्ति । "न्
रिष्यति न उ्यथते, इत्यादयश्च प्रयोगा इश्यन्ते । आत्रेयमेत्रेयादयस्तु न पेडुः ॥ १२२ ॥
डिप क्षेपे ॥ ( डिप्यति । डिडेप, डिडेपिथ, डिडिपिव । डेपिता । डेपिष्यति। इडष्यतु ।
अडिप्यत् । डिप्येत् । डिप्यात् । अडिपत् । डिडेपिषति । डिडिपिषति । डिपित्वा, पित्वा ।
अडिपत् । डेपयति । अडीडिपत् ) । अयं तुदादौ । चुरादौ तु सङ्काते च । इह कचित्
“द् सखुच्क्राये' इति पथ्यते, तदनाषेम् । “स्त्यः प्रसारणञुच्च, इति स्त्यायतेः प्रत्यये
पकारस्य उकारे सम्प्रसारणे दीघ स्तूषशब्दब्युत्पादनात्। अत एवात्रेयमैत्रेयादयो न
पठन्ति ॥ १२३ ॥
कुप क्रोधे ॥ ( कुप्यति ) इत्यादि रष्यतिवत् । इट् तु सर्वत्र नित्यः । ८ देवदत्ताय
प्यति ) । “करुधद्रुह”” इति । कोपविषयस्य सम्प्रदानत्वम् । ( ऊुप्रमरण्यम् ) । “कःलजेन््र
इत्यादौ निपातितः ॥ अयं भाषार्थश्चुरादौ ॥ १२४ ॥
गुप व्याङ्ुरुत्वे ॥ ( गुप्यति ) इत्यादि । ( गोपायति ) । जगुष्लत इति शपि । गोपाय.
तीति चुरादौ ॥ १२९ ॥ | |
` युप सप लुप विमोहने ॥ युप्यति । सुप्ति । छ्यति, ) अनिट्कारिकायां तोदादिकेनः
छिपिना साहचर्यात्तोदादिकिस्य लल छेदन इत्यस्यैव ग्रहणादयं सेडेव ॥ १२८ ॥
लम गाध्यं ॥ गाभ्यंमाकाङ्का । ८ म्यति । छखोभ, खखोभिथ । लोभिता, रोग्धा,
खोभिष्यति । लभ्यतु । अलुभ्यत् । लभ्येत , छभ्यात् । अट्भत् । ल्ुलभिषति। ललोभि-
षति शोभ्यते । छखोन्धि । खोभयति । अद्टूलुभत् । छखभित्वा, रोभि-
त्वा, लब्ध्वा । लुन्धः ) । तादौ ^ती सह" इतीड् विकल्पः । सेटो क्त्वासनोः '“रलोव्युप-
धात्"इति कित्वविकल्पः । “यस्य विभाषा” इति निष्ठायां नेट् । शलभो विमोहने, इति
क्त्वा निष्टयोनित्यं सेरत्वं विमोहनाथल्य तोदादिकस्येव । भूवादेरबृत्छृतत्वार्लोभत इति
भवतीत्यान्रेयः ॥ १२९ ॥
छ्य भ सञ्चख्ने ॥ (क्षुभ्यति । च॒क्षोभ । क्षोभिता ) इत्यादि । इ्न्भाविभकारान्तानु-
रोधादस्येह पाठः । अङ् तु द्य॒तादित्वादपि सिद्धः । न चाक्षोभीदिति सिज्नितरत्यथ उपपद्यते
करेया दिकेनावश्यं तस्य रूपस्य भावित्वात् ॥ १३० ॥
णम तुम हिसायाम् ॥ ( नम्यति, प्रणम्यति । ननाभ, नेभतुः, नेभिथ । नेभिव । नभि-
ता । तुभ्यति । तुतोभ ) । अनयोरपीह पाठः श्चुभेरिव । इमावपि चतादो,कथादौ च
पठ्यते ॥ १३१॥ १३२ ॥
ङित् भोदरीमावे ॥' ( छयति, “विद, विछेदिय, ,चिवरे्थ,' विद्धिदिव, विद
क्टेदिता, क्लेन्ता । कले दिष्यति, कटेत्स्यति । क्िलिद्यतु । अकििद्यत् । कियेत् । क्रयात् ॥
अद्धिदत् । चिद्धिदिषति । चिद्धित्सति । क्लेदित्वा, छ्िदित्वा । ्धिन्नः । चेद्धियते । चेक्टे-
त्ति । ..टेदयति । अचिद्धिदत् । चि्खदम् ) । इगुपधरक्षणे के, (नादीनां के द्वे भवतः
इति के द्वित्वम् । ८ क्लेदा, क्ठेदानो ) । “कलेदोषधिकोशा ङ्यो! इति निघण्डुः। “्व- `
न्ुक्षन्, इत कनिनि निपात्यत इति भूदादाबुक्तम् । उदित्त्वाद्रलादा विडिवकल्पः ॥ १३३ ॥
( ^
निमिद्ा स्नेहने ॥ ( मेति । मिमेद, मेदिथ । मेदिता। मेदिष्यति । मेतु । अमेद्यत् ।
मे्ेत् , मिद्ात् । अमिदत् ) । ““मिदेगणः" इति श्यनि गुणः । ८ मिमिदिषति, मिमेदिषति ।
{मिदित्वा, मेदित्वा । मिन्नः । मिनवान् )। “आदितश्च” इतीण्णिषेधः । “जितः क्तः” इति
वस॑माने क्तः । मिन्नमस्य, मेदितमस्य, ( प्रमिन्नः, प्रमेदितः ) । “विभाषाभावादिकमेणोः
इतीदिवकल्पः “निष्ठाश इत्यादिना सेे निष्डायाः कितत्वनिषेधः। चतादिपायदेव अ. |
1
1 - र
जिमिदा ] दै चतुर्थगणः । ३११
मिदत् अमेदिष्टेति सिद्धे पुषादिपाठोऽमेदीदिति निन्रच्येः । एञं तहिं श्युतादो पाठे प्रयोजनं
चिन्त्यम्। अनेनामिददिति भविष्यति। दतादेरन्यत्रात्मनेपदिषु पायादमेदिष्टेति च, “निश-
छोङ इत्यत्र च हरदत्तः । “जिष्विदा स्नेहनमोचनयोः इति देवादिकल्य ग्रहणम् , न
तु “जिष्विदा अव्यक्ते खब्देः इति भौवादिकस्य, मिदिना साह चर्यात् इति । एवं वदृतोऽस्य
मिदेभूवादो पाठे नास्तीति प्रतीयते । धातुपाठ्याख्यानेष मयत्र विगीतं पठन्ति ॥ १३४ ॥
जिक्षिविदा स्नेहनमोचनयोः ॥ ( ध्ििदति । चिष्ठेद् । श्छेदिता ) इत्यादि मिदिवत् ।
कवेदतीत्यव्यक्तशाब्दे शपि ॥ १३९ ॥
ऋषु बृद्धो ॥ ( ऋध्यति । आनर्ष, आनृधतुः, आनधिथ, आनृधिव ) । “अत आदेः?
इत्यभ्यासादेदीषेः । “तस्मान्नुड् द्विहलः” इति नुडागमः । किद्रचनेषु गुणा भावेऽपि ऋका-
रस्थरश्चत्याश्रयणेन द्विहर्त्वम् । ( अधिता । अधिष्यति । ऋध्यतु । आधयेत् । ऋटृध्येत्
चहघ्यात् । मा भवानृधत् । अदिधिषति, इत्सति, ) । “सनीवन्त'” इतीडिवकल्पः । तेत्रेरि
गुणेऽजादित्वात् “नन्द्रा” इति रेफवजितस्य द्वितीयस्येका चो द्विवचनम् । अनिटि तु “आपज्ञ-
ष्रधामू?, इतीत्वे रपरत्वे “अत्र लोपः” इत्यभ्यासलोपः । “खरि चः इति चत्वं धकारस्य ।
(अधयति आदिधत् ) । गिलोपरूय स्थानिवत्ता द्धि शब्दस्य द्विर्वचनम् ( तर दूऽवा, अधित्वा)
उदित्वादिड्विकल्पः । «न क्त्वा सेद” इत्यकित्वम् । ( ऋद्धः । चरध्यम् ) । “वरदुपधात्?'
इति क्यप् । अयं स्वादौ च ॥ १३६ ॥ |
गरु अभिकक्षायाम् ॥ ( गृध्यति । जमधे, जगधतुः, जगधिथ, - जगरधिव । गिता ।
गधिष्यति । गृष्यतु । अगरऽयत् । यु्येत्, गयात् । अगृधत् । जिगधिषात। जरीगध्यते ।
जगेधि ) इत्यादि । ( माणवकं गधेयते, वज्चयतोत्य्थः । “गधिवनच्योः प्रखम्मने” इत्यक्त्रै-
भिप्रायेऽपि तङ् । अन्यत्र इवानं गधयति गधेयत इति वा, गधेमस्योत्पादयतोः पथः । (गृऽनुः)
“त्रसिगृधि? इति क्नुः । (गधेनः) । ^ज॒चङ्करम्यः, इति युच् । ( गधित्वा, गृध्वा ) । उद्धि-
त्वादिद्विकल्पः । ८ गृद्धः । गृधः ) । “सुसूधानगरधिम्यः ऋन्” इति करन् ॥ १३७ ॥
वृत् ॥ ईिवादयः पुषादयश्च वृत्ता इत्यात्रेयमं त्रेयादयः । अन्ये तु पुषादेस्समाप््यभै' बृत्क-
रणम् । दिवादथस्त्वपरिसमाप्ता इत्याहुः । तेन क्षीयते स्ग्यतदत्थादि चिद्धिरिति ॥ शमा-
दय उदात्ता उदात्तेतः ॥ ।
इति पूवेदक्चिणपरिचमससुद्राधीर्वरकम्पराजसु तसङ्गमराजमहामन्न्रिणा मायणसुतेन माधव-
` सहोद्रेण सायणा चायेण विरचितायां माधवीयायां घातुचरृत्तो दिवादयस्सम्पूर्णाः।
------ट-< ष्ट ड 2-------
अथ स्वादयः ॥
शन् अभिषवे ॥ आवन एतदादयो अनुदात्ता उभपतोभाषाः ॥ अभिषवः स्नपनपीडन-
स्नानसुरासंधानादिः । तत्र स्नानेऽयमकसकः । ( सुनोति । सुनुतः । सुन्वन्ति । सुनोषि ।
सुनोमि । सुन्वः। सुनुवः ) । “स्वादिभ्यः श्नुः” । शपोऽपवादः । "'दुश्नुबोस्सार्वधातुके"
इत्यजाद्ावगुणविषमर इनोरकारस्य यण् । “लोपश्चास्यान्यतरस्यां सयोः” इति वकारमकारा-
दावसंयोगपूरवत्वात्पक्षे उकारलोपः । सुनोमीत्यत्र परत्वादृगुणे उकाराभावन्नायं रोपः ।
( अभिषुणोति ) “उपसर्गात्सुनोतिइति' षत्लं, ८ सुषाव । सुषुवतुः । सुषोथ । सुषविथ ।
सुषुवरथुः । सुषुव । सुषाव । सुषव । सुषुविव ) । क्रादिनियमादिट् । थलि तु भारद्राजनिप-
` माद्विकल्पः। उवङ् अगुणब्रदधिविषये । (अभिसुषाव) । “स्था दिष्वभ्यासेनः इति नियमा-
दभ्यासस्य न षत्वं, प्रकृतेस्तु “आदेशप्रत्यययोः” इति षत्वं, ( सोता । सोष्यति । अभितो.
स्यति ) इत्यत्र “सुनोतेः स्यसनोः” इति “उपसर्गात्?"इति षत्वं निषिध्यते । ८ सुनोतु । इनु
३१२ धातुच्त्तौ-- ४, [ षिन्
तात् ) तातडो ङित्वान्न गुणः । (सुनुतां, सन्वन्तु, सुनु) “उतश्च प्रत्ययादसंयोगप वात” इति
देलक । ( सुनुताम्, सुनुत 1 सुनवानि ) । आंटि पित्वादडित्वात् यणं बाधित्वा गुणः । (अ-
सुनोत् । असुयुताम् । असुन्वन् । असुनोः । असुनवम् । असुन्व । असुनुव ) । पूवैवदुकार-
रोपः, पक्षे (अभ्यषुणोत् )“प्राक्सितादड्व्यवायेऽपिः” इति षत्वम् 1 (सुुयात् । सुनुयाताम् )
र नुयुः ) । “जसि च? इति गुणः “सावेधातुकमपित्, इति ङित्वाश्रयं प्रतिषेधं येन नाप्रा-
प्तिन्यायेन बाधते, न तु यासुगे छित्वाश्नयमपीति नात्र गुणः ( सुचुयाः 1 सुचुयास् ) ।
आशिषि । ८ सयात् । सुयास्ताम् ) । “अङ्त्सार्वधातुकयोः" इति दीधः । { असावीत् ।
असाविष्टाम् । असावीः । असाविषम् ) । “स्तुसुधूज्” इति प्रस्मेपदेषु सिच इट् । (घुलते ।
सुन्वाते । सुन्वते । सुनुषे । सुन्वे । सुन्वे । सुच॒वहे ) । `पूर्ववद्यणुकारलोपो । ( सुपुत्र । सुषु-
विषे । सुषुविद्षे । सुषुविध्ये ) । “विभाषेटः” । ८ सुषुवे । सुषुविवहे । सुषुविमहे । सोता ।
सोष्यते । सुनुताम् । सुन्वाताम् । सुन्वता, सुनुष्व । सुमेत्रै । सुनवावहै । असुचुत । असुन्वा-
ताम् । जसुन्वत । असुलुथाः । असुन्व । असुन्वहि । ऽसुनुवहि । सुन्वीत । सुन्धीया-
तापर्)! आशिषि । (सोषीष्ट । सोषीयास्ताम् । सोषीढवभ्र ) । “इणः षीध्वम्” इति मूधै-
न्यः । (असोष्ट । असोषाताम् । असोष्ठाः ! असोषि । सुपति, सुसूषते) । “स्तो तिण्योरेवः”
इति नियमान्न षत्वम् , (अभिसुसूषति) इत्यत्र “उपसर्गात्, इत्यभ्यासस्य षत्वं “सथाद
` नियमेन बाध्यते । एच तहि “सुनोतेः स्यसनोः” इति सनि षत्वनिषेधस्य किमुदाहरणम् ।
इदं सुसूषतेरप्रत्ययः, अतो रोपः, ८ सुसूढः ) इति । अत्र हि सनः षत्वस्याकिदत्वात्सस्थ
रत्ये विसजेनीये कृतषत्वल्थ सनोऽभावात् “सूतो तिण्योरेव' इति न प्रवत्तैते । एुकदेशविक्त- `
न्यायेनाह्ति सनूपरत्वमिति “घुनोतेः स्यसनोः” इति निषेधस्तु प्रवत्तेते । ( सोषूधते।
सोषुवीति) । ‹ सोषोति । सोघुतः) । “उपसर्गात् इति षत्वम् । “सूनोतेःस्यसनोः* ` इति
निषेधस्तु श्तिपा निर्दशान्न प्रवत्तेते । ( अभिसोषोति, सोषवीति ) । यडंलगेन्ता-
त्सनीटि गुणावादेज्ञयोरभाविप्रत्यये अतोखोपे पूववत् षत्वस्यासि()द्रत्वाद्युणे
न्वारुपधाया दीधे इति दी्षेः । ( सावयति 1 असूषुवत् । ` सुषावयिषति ) ।
ण्यन्तात्सनि “स्तौति इति षत्वं, ८ सुन्वन् , सुन्वानः ) । “खटः शतृशानचौ ।
( राजसूयः ) । कमेण्यधिकरणे वा “राजसूय” इति क्यपि निपात्यते । ८ आसा-
व्यम् ) । “आसुयुव पिइति ण्यति वृद्धौ “धातोस्तन्निमित्तस्येवइत्यावादेलः ` । सोमं
सुत्वन् ( सोमसुत् ) । “सोमे सुनः” इति भूते किप् । ८ सुत्वा । सुत्वानो ) “सुयजोख्वै-
निप” इति भूते वनिप् । ख्यां ८ सुत्वरी ) “वनो र च” इति डीब्रेफो । ८ सुन्वन् , सुन्व-
न्तो) । “सुनो यन्तर योगेइति श्चता । अयमलडादेशः, यजमान उच्यते । (सुत्या) । “संजा
यां समज, इत्यादिना स्त्रियां क्यप् । आसुतीवरो यज्वा । शोण्डिकश्च । क्लिन्नन्तात् “रजः
छरुष्यसुतिइति मत्वर्थीये वरचि “वर इति दीः । (सुरा) । “सुसुधा ग्रधिभ्यः कन्इतिक्रन्
सुरको ऽहिविशेषः । स्थूलादिषु सुराया अहावि, इति पाठात्कनि “केऽणः, इति हस्वः ॥१॥
पिन् बन्धने ॥ ( सिनोति । सिनोषि । सिनोमि । चिन्वः। सिनुवः । सिषाय । सिष्य- |
तुः । सिषयिथ । सिषेथ । सिष्य । सिषाय । सिष्यतु । सिषयिथ । सिषेथ । सिष्य 1
सिषाय । सिषय । सिष्यिव । अच्रागुणवृद्धिविषये अजादौ “एरनेकाचः, इति `
यण् । ( सेता । सेष्यति । सिनो । चिनु । सिनवानि। असिनोत् । सिचुधात् ) । आ- ।
शिपि { सीयात् । अेषीत् ! असेशम् । सिने । सिनुे । सिन्ते । सिन्वहे । हिचवहे । `
सिष्ये । विष्िषे । सिष्िवहे । सेता । सेष्यते । सिनुताम्, सिनुष्व, सिने ।
असिचत । असिनुथाः ! असिन्वि । असिन्वहि । असिचुवहि । सिन्वीत । सेषीष्ट । असेष्ट। `
( १ ) सत्वात् इत्यधिकं पुस्तकान्तरे ।
1
| = ने
ऋः
।
शिन. पञ्चमगणः । ` ` ३९३.
असेषाताम् । लितीधति । सिसीषते । सेषीयते । सेषयीति । सेषेति । साययति 1 असीष-
|
| प्रतिपद्यते तदा कमणः करैत्वविवक्षायामये प्रयोग इति न्यासपदमञ्ज्यादौ । अनेकाथैत्वा-
यत् । सितः । सितवाच् ) । ८ सिनो ग्रासः स्वयमेव ) । “सिनोतेर््रसक्मैकत्ठे कस्य, इति
वक्तव्येन निष्ठानत्वम् । यदा बध्यमानः पिण्डीक्रियमाणो ग्रासो दध्यादिवरेन तत्रानुकूल्यं
द्वातोभेश्षणमथे इत्यात्रेयः । केशेषु प्रसितः केलेरिति वा, “प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च
इति तृतीयासक्षम्यौ । ८ सयः ) । अच् । ८ परिषितः । परियः ) । “परिनिविभ्यः इत्या-
दिना सितसयशब्दथोः षत्वम् । एवं निविभ्यामपि 1 ८ सेरः ) । ““दाघेद्सिः, इति सः ।
( सेतर, ) “दाम्नी"इत्यादिना ष्टन् । ८ सितो वर्णैः ) “अज्ञिशटसिभ्यः क्त” इति संज्ञायां
| क्तः । ( सितिमा, सेत्यं, ) '्वर्णेदढा दिभ्यः ष्यञ्च इति ष्यजिमनिचौ मावकम्मेगोः ।
( सिता ) शकरा । न सिता । ( असिता ) । असितेत्यत्न “वणादनुदात्तात” इति डीवनका-
रयोः [ असितपङितयोः प्रतिषेधः ] इति निषेधः । “छन्दसि क्तमेके” [ माषायामपीष्यते ]
इत्यसिक्नीति क्नादेशङीपावपि पक्षे भवतः । ( सेतुः ) । “सितनिगमिमसिखच्यविधात्रकु-
जिभ्यस्तुन्?'. इति तुच् । ८ सीरो ) लाङ्कभ् । “्युषिचिमि दीर्घश्च, इति कनि दीः ।
सीरस्येदं तद्वहतीति वा ( सेरिकः ) । “हलसीराह” इति तस्येदं विषगरे तद्हति विषये च
ठकू ॥ अयं कथादावपि सिनाति सिनीत इति ॥ २ ॥
शिन् निशाने ॥ तार्व्यादिरयम् ॥ निशानं तीक्ष्णीकरणम् । ( शिनोति। शिनुते ।
शिदशाय । शिश्ये । शेता । शेष्यति.) इत्यादि पूर्ववत् ॥ ३ ॥
इमिन् प्रक्षेपणे । ( मिनोति । मिनुते । ममो । मिम्यतुः । मिम्युः । ममाथ । ममिथ ।
मिम्यथुः । मिम्य । ममो । 'मिम्यिव । मिम्यम )। “मीनातिमिनोतिदीडं ल्यपि च» `
इत्येज्विषये स्यपि च प्रागेव प्रत्ययोत्पत्तेरात्वं, तस्य चानेमित्तकत्वान्न “द्विर्वचनेऽचि इति
स्थानिवत्त्वं, थरीरपक्षे “आतो रोप इटि च इत्याल्लोपः । ( मिम्थे । मिम्थयिषे । भि-
म्थिवहे । माता । मास्यति । मास्यते। मिनोतु । मिचु। मिनवानि । मिनुताम्। मिनु-
ष्व । मिनवै । अमिनोत्। अमिनुतम् । मिनुयात् । मिन्वीत )। आशिषि ( मीयात् । ,
मासीष्ट ) । यासुटि किन्त्वान्नात्वम् । “अक्रत्सावेधातुकयोः” इति दी्षैः । ( अमासीत् ।
अमासिष्टाम् ) । आत्वे “यमरमनमाताम्” इति सगिटौ परस्मैपदे । अन्यत्र ( अमास्त ।
अमासाताम् । मित्सति । भित्सते ) । “इको सख” इति सनः कित्वात् “अज्ञनगमां `
सनिः, इति दीघं “सनिमिमा"” इतीसादेशे “सस्याद्ध॑धातुके" इति सस्य तत्वे “अच्र रोपो-
ऽभ्यासस्य, इत्यभ्यासलोपः ( मेमीयते । मेमेति । मेमयीति ) । “मिनोतिः इति रिता `
निद्दशान्नात्वम् । ( मापयति । अमीमपत् । ) आत्वे पुक् । ( प्रमाप्य ) । “ल्यपि चः
इत्यात्वम् । ( प्रमयः । इषत्प्रमयः ) । [ निमिमोलियां खलचोः प्रतिषेधः ] इत्यात्वप्रति-
` षेधः । ( मित्रिमम् ) । “वितः त्कः” । “त्त्र मेम्नित्यम्”, (मोरः) “शुषिविमिजां दीर्घश्च
इति कन्दीर्धो । मयते इति शपि प्रणिदाने । मातीति लुकि माने । मिमीते इति च शषौ माने
दाड्दे च । मीयत इति श्यनि ॥ ४॥
चिन् चयने ॥ (चिनोति । चिनुते । चिकाय । चिक्यतुः । चिकेथ । चिकथिथ । चिकिय-
व) । “विभाषा चेः” इति सनूखिटिः परयोरभ्यासात्परस्य वा कुत्वम् । अन्यदा ( चिचाय )
इत्यादि । ( चिक्ये । चिच्ये ) इत्यादि । ( चेष्यति । चेष्यते । चिनोतु । चिनुताम् । अचि.
नोत् । अचिनुत । चिनुयात्। चिन्वीत ) । आशिषि ( चीयात् । चेषीष्ट । अचेषीत्। अ-
चेष्ट । चिचीषति । चिकीषति ) । छिटि च कुत्वविकल्पः। ८ चेचेति । चाययति । चाप.
यति ) । “विस्फुरोर्णो *› इत्यात्वपक्षे पुक् । ( प्रणिचिनोति ) । “नेद्” इति णत्वम् ।
( निकाय्यः ) । “"पाय्यसान्नाय्यः इत्यादिना निवासे ण्यदायादेश्चावादिकत्वं च निपात्यते ।
(संचाय्यः) ऋतुः । (परिचाय्यो) अञ्चिः, (उपचाय्थश्च) । “क्रतो ऊुण्डपाय्यसन्चाय्यो, “अभ्नौ
माध २७
: ३९४ ` धातुचुत्तो- [ स्वन.
-परिचाय्योपचाय्यसमृद्चाः इतिं ण्यदौयादेशयोर्निपारत्यते । निवसिदिभ्योऽन्यन्न यंति
, ( चेयम् ) इत्यादि । (चित्यो) अभिः । ( अभनिचित्या ) वैते । ““चित्या्चिचित्ये चः” इति
¦ कमैणि भावे च यथाक्रमं निपात्येते । तत्राद्यस्य यति तुक्, अन्यघ्य ये तुक्, तेना त्रोदा त्तत्वं
मवति । अयं स्वभावात्लीखिङ्धः । (अभिचित्)। “अभ्नौ चेः, इति कमेण्युपपदे
: भरते क्किप् । श्येनश्चीयते ८ श्येनचित् ) । श्येनशब्दस्तत्सदरोष्टकाचये उपचारेण वत्तेते । “क
` मेण्याप्नाख्यायामू» इति कमेण्युपपदे तस्मिन्नेवाथं ऽप्नयाख्यायां त्रैकालिकः क्किप् । आ-
ख्याग्रहणं रूढयथं, इयेनारन्य्थं इष्टका चयः श्येने चिच्छब्देनोच्यते । ८ निश्चयः ) । “ग्रह
` बरृहनिश्चिगमश्चः इति निशचेरप् । अचोऽपवादः । (एकस्तन्दुलनिचायः) इत्यत्र “परिमाणा-
ख्यायां सवेभ्यः इति धन् । कथमेकोऽपि तव निश्चय इति, पदरंस्कारेणेति।भागव्रतिः । (घु
ष्पप्रचायः) । “हष्तादाने चेरस्तेयः"” इति घन् । हस्तादानग्रहणेन प्रत्यासत्तिरुक्ष्यते। अ-
न्यत्र वृक्षशिखरे ८ फलप्रचयं ) करोतीति अजेव । “अस्तेय, इति वचनाच्चौयं प्रत्यासत्ताव
प्येरजेव चौर्येण ( पुष्पप्रचयः ) इति । निचीयन्तेऽस्मिन्निति ८ निकायः ) । प्रामग्रहादिः ।
आचीयन्तेऽस्मिन्निष्टका इति ( आकायोऽग्निः ) । चीयन्तेऽल्मिन्नस्थ्यादीनीति ८ कायः )
. शरोरम् । गोमयानांमे कन्न राक्ीकरणं ८ गोमयनिकायः ) । “निवाखचितिशरीरोपसमाधा- `
नेष्वादेश्च कः" इति घनादिकत्वं च । निवसन्त्यस्मिन्निति (निवाखः) । चीयतेऽसो (चितिः) ¦
- शरीरं, पाण्यादिसमुदायः । उपसमाधानं राशीकरणम् , असो धात्वथैः, अन्यानि प्रत्ययाथेल्य
कारकस्योपाधिभूतानि । इष्टकत्निचय इत्यत्र च ग्रहण (१) मात्रं विवक्षितं नोपसमाधानमि- ,
त्यजेव भवति । ( भिश्चुनिकायः, ) “संघे चानौत्तराधर्ये, इति घन् , आदिकत्वं च, प्राणिनां
, समूहः संघः, स च द्वेधा मवति एकधमेसमावेशेन ओत्तराधर्येण च, तत्रानोत्तराधयैडति पुं
दासादितरो गृद्यत इत्योत्तराधर्यऽजेव, ( सुकरनिचय ) इति संवस्य प्राणिघमुदायलश्चषण-
त्वात् । प्रमाणाप्रमाणसमुच्चय इत्यत्राप्यजेव । ) चितिः) । क्तिन् ( द्विितीकः ) ।
(“शेषाद्विभाषा इति कप् । “चितेः कपिः” इति पूर्वपदस्य दीधे, आचितं सम्भवत्यवहरति
पचति वा ( अचितीनः । आचितिकः ) । “आढकाचितपात्रात् खोऽन्यतरस्याम्” इति ख-
-ठनो । ( ब्याचितिकः, व्याचितः, व्याचितीनः, ) । "द्विगोष्ठंश्च", इति सम्भवत्यादिषु न् ,
चकारात् खः । षकारो डोषथैः । अन्यतरस्यां ग्रहणानुवृत्त्या च “अध्यद्धपूर्वा द्विगोः” इत्यस्प्र
` दक् । ^द्विगोः"इ ति ङीषो “परिमाणबिस्त"” इति निषेधः । एन्खयोविधानसामर्यान्न लुक् ।
शाकटो भार ८ आचिकः । चित्रम् ) । ओणादिकः कः । ८ चित्रीयते ) । “नमोवसिवश्चित्र
`. क्यच्, इति क्यच् । चिच्रड आश्चयं इति वत्तिः । डिन्त्वात्तङः ॥ ९ ॥
स्तृन् आच्छादने ॥ (स्तृणोति । स्तृणुतः। स्वृण्वन्ति। स्तृणोि। स्तृणोमि। स्वृण्वः। स्तृणु
-वः । स्तृणुते । स्तृणुषे । स्तृण्वे । तस्तार । तस्तरतुः । तस्तर । तस्तथं । तस्तर । तस्तार ।
, तर्तरिव । तस्तरे । तस्तराते । तस्तरिषे । तस्तरिद्वे । तस्तरिध्वे । तरूतरे । तस्तरिवे) ।
- क्रादिनियमादिट् । थङ्ि “अचस्तास्वत्, इति निषेध क्कारान्तत्वान्नित्यम् । “रतश्च संयो
` गादेशैणः इति किटि गुणः । ब्द्धिविषये तु पूवेविप्रतिषेधेन वृद्धयेव । कृते वा गुणे “अत उ
पधाया इति वृद्धिः । ( स्तता । - स्तरिष्यति ¦ स्तरिष्यते ) । “ऋ नोः स्ये", इतीर्
८ स्तृणोतु । स्तणु । स्तृणवानि । स्वृणुताम् । स्वृणुष्व । स्तृणवे । अस्तृणोत् । अस्वृणुत ।
स्तृणुयात् । स्तृण्वीत ) । आशिषि < स्तर्यात् ) । संयोगाद्कारान्तधातुत्वात् “युणोतिसं-
-योगाद्योः? इति श्यकोयेकारादावसावेधातुके किङ च गुणः । शस्त्वस्य न सम्भवति ।
.-{ स्तृषीष्ट । स्तरिषीष्ट ) । “ख्डसिचोरात्मनेपदेषु” ' इत्यधिक्षत्य “ऋतश्च संयोगादेः”
; इतीडविकल्पः । तत्रेडभावे “उश्च, इति खिडसिचोः कित्त्वान्न गुणः ! (अस्तार्षीत् । अस्ता
( १) बहुलमात्रमिति पुस्तकान्तरे पाठः ।
ककि - वक - त _ (अ
चुन ] | पञ्र्मगणः। ३११.
टाम् । अस्तत । अस्तृषाताम् । अस्तरिष्ट । अस्तरिषाताम् ) । जिडवत्तजीडिवक्रल्यः, श्च
खादावगुणत्वं च । ८ तिस्तीरषति) । “इको क्षल इति सनः कित्वात् “'अज्कनः"इ ति दीषैः +
भश्रहत इद्धातोः"इतीत्वे रपरत्वे “हलि च'इतोक उपधाया दोषैः । ( तास्तर्य॑ते ) । “यदि-
च+इति संयोगाद्यकारान्तत्वेन गुणः । (तास्तति । ताष्तरीति) । रिग्रीकोरप्युदाहायं । “ख
पिखतिस्तृखस्त्यासेकखवजम्' इत्यषोपदेशत्वादनादे शत्वान्न षत्वम् । ८ स्तारयति । अति
स्तरत् ) । “अतरद् खत्वरः इत्यत्र ॒दीर्घान्तपाशान्नास्याद्धावः । ८ स्तृत्वा । स्तृतः ) +
दीर्घान्तः क्तरयादिः ॥ ६ ॥
करन् हिसायाम् ॥ ८ कृणोति । छणुते । चकार । चक्रतुः । चकथं । चक्र । चकार । चकर }`
चक्रव) । क्रा दिसूत्रे करप्रहणेनायमपि गृद्यतइती ण्निषेधः । (चक्रे । चक्राते । चक्षे । चक्रद्षे ।.
चक्रे । चक्रव ) । अगुणब्द्धिविषये अजादौ यणादेशः । ८ कर्त्ता । करिष्यति । करिष्यते ४
कृणोतु । कृणुताम् । अङ्रगोत् । अकृणुत । कणुयात् । क्रण्वीत ) । आशिषि ( क्रियात् ) ।
“रीड हतः” “रिङ् शय” इति रिङादेशः । ( कृषीष्ट । अकार्षीत् । अकारणम् । अद्र ।:
अङ्ुषाताम् ) । आत्मनेपदे छिडसिचोः “उश्च, इति कित्वान्न गुणः । (चिकीषति) । स्तृन्व
त्सनः कित्त्वे दीः । ( चेक्रीयते) । “अङ्ृत्सार्वधातुकयोः”, इति वतमाने “च्वौ चः, इति च
“रीङ् चतः, इति रीङ् । ( चरीकति ) इत्यादि ( कारयति । अचीकरत ) सर्वत्र छ्ग्रहणेषु
करनग्रहणेषु च करोतिरेव वृत्तिकारादिभिरङ्ीक्ृत इत्ययं नोदाहीयते, कादिसत्रे तु स्रग्रहणेना -
स्यापि प्रहोऽड़ीङ्कत आत्रेयादिभिः । कारा बन्धने इति भिदादौ पव्यते । तत्रास्मादङ्त्या-
तरेयः । न्यासकारस्तु करोतेः ॥ ७ ॥
बज वरणे ॥ उदात्तः ( ब्रणोति । वृणुते । ववार!। ववतुः । ववरिथ । वच । ववार । व~.
वर । ववृव । वत्रे । ववृषे । वचृढबे । वच्ृवहे ) । करा दिपारादनिटत्वम् । थलि तु “बभूथातत
न्थजगरम्भववथेति निगमे" इति निगमे इडभावस्य निपातनाद्धाषायामिडागमः । ( वरिता।
वरीता । वरिष्यति । वरीष्यति । वरिध्यते । वरीष्यते ) “वृतो वा” इत्यखिटीरो वा दीधः +:
( बृणोतु । वणुताम् । अव्रृणोत् । अब्रुणुत । ब्रृणुयात् । वृण्वीत । आशिषि (च्रियात् ) । “रिङ्
कराय, इति रिङादेशः । रीङि परकते रिङ्विधानसामर्भ्यात् ““अङ्कत्सावेधातुकयोः"” इति दीर्घा-
भावः । (बृषीष्ट । वरिषीष्ट) । “वृतः” इत्यधिकारे “खिङलिचोरात्मनेपदेषु"इति वा इडागमः ।
“वृतः› इति दीर्य “न लिङि" इति निषेधः । इडभावे “उश्च,” इति छिङसिचोः कित्वान्न
गुणः । ( अवारीत् । अवारिष्टाम् । “वतो वा? इति दीधेस्य “सिचि च परसूमेपदेषु", इति।नि-
षेधः । (अव्रत । अवृषाताम् । अवरिष्ट । अवरिष्ट । अवरिषाताम् , अवरीषाताम् ) “लिङ्-
सिचोः"इतीरपक्षे “दत” इति वा दीधेः । ध्वम्यनिदपक्षे नित्यो मृद्धेन्यः, इटि तु विकल्पेन दी-
-धेश्च वेति पञ्च रूपाणि । (अवृद्ध्वम् , अवरिदृध्वम् , अवरीध्वम् , अवरिढ वम् , अवरीद्वम् )
इति कठैवत् कमेणि तेऽपि, चि ण्विशेषः, (अवारि) इति । कमेकतैरितु “अचः कमेकर्तैरि" इति
चिणो विकल्पनात्सिजपि, तत्र कवैवद्रा इट् , तस्य चेटो दीषेविकल्पः, पक्षे चिण्वदिट् , प्रक
तस्येयो दीं विधानादस्य न दीधे इति ( अवारि, अवृत, अवरिष्ट, अवरीष्ट भवारिष्ट, ) इति
पच्च रूपाणि । द्विवचनादौ चिण्व््यं चात् रूप्यम् । ध्वमि तु करठैवत्पञ्च रूपाणि, चिण्वदिरिः
च मूद्ध॑न्यविकल्पेन (अवारिद्वम् , अवारिध्वम् ) इति द्वयमिति सक्त रूपाणि । (उुवृषेति ।
विवरिषति । विवरीषति ) “वृतः” “इद् सनि वा” इति वा इट् , तस्य च वा दीधः, अनि-
दृषक्षे “इको शक्लः” इति सनः किन्ते “अज्छन'” इति दोघं ““उदोष्टयपूवंस्यः, इति उत्वे रपरे
सेति “हलि च” इति इक उपधाया दधेः । ( वेवीयते ) । “रीड तः” इति रीङ् । ८ व्वैत्ति )
इत्यादि । ८ वारयति यवेभ्यो गाः । अवीवरत् ) “वारणार्थानामीप्तितः"” इत्याप्तमिष्यमा-
णस्यापादानत्वम् । प्रत्र्तिविधातो वारणम् ) । ( कण्टकैः परिवारयति वृक्षम् । परिारयन्लिः
कण्टकां वृक्षं स्वयमेव ) करणेन तु [तुख्यक्रियः कर्तां कमेवद् बहुलम् ] इति ण्यन्ते करणस्याक्र
३१६ धातुचरत्तो- [ धुन्
` कमवद्धावः, यक्चिणौ तु “णिश्रन्थि” इतीति निषेधान्न भवतः । ( व्रत्य: ) । .^एतिस्तु,*
इत्यदिना क्यप् (वार्यांऋत्विज ) इति केयादिकस्य ण्यति, क्यन्विधो हि वनो ग्रहणमि-
प्यते । ( पतिवरा ) । ` “संज्ञायां शतृञ्जि' इति खच् । “खित्यनत्ययस्यः अरःद्विषद्?
इति मुमागमः । ( नीवारः ) । “नौ व धान्ये" इति घज् । ““उपसगेस्य घञ्यमनुष्ये इति
दीषेः । अधान्ये ( निवरः ) । “ग्रहन्रहनिशधिगमश्च"" इत्यप् , खिधामपि बाहख्काक्तिनं बा-
धित्वाऽयमेव भवतीति हरदत्तः । तेन ( निवरा ) कन्येति भवति । लिङ्कारिकायामबन्तस्य
पु॑स्त्वश्चासनं प्रायिकमिति न्यासः ¦ खचप्रश्रतयोऽमी ` त्रयः प्रत्ययाः केयादिकस्यापीति त-
स्यापि समानं रूपं, ( प्रावरः प्रवर उरासङ्ः, ) “उरणोतेराच्छादने” इति प्रोपखष्टाद् बनपौ
घनि “उपसर्गस्य, इति दी्धैः । आच्छादनादन्यत्राबेव । अत्रापि बाहरकात् क्तिन्विषयेऽनेव
भवतीति हरदत्तः । ( प्रवरा ) गौरिति । “अवद्यपण्य, इत्यादौ वयति निपातनं करयादिक
स्थेति स्थितमिति इह नोदाहृतम् । ( बमं ) । मनिन् । ( वमी )) बीद्यादिः। बभ्मिणो
ऽपत्यं ( बाम्मिकायणिः ) । वाकिनादिषु “चम्मिवस्मिणोनेखोपश्च" इति पाठात्फिज् कुगा-
गमो नलोपश्च, बमेणा संनह्यति ( सम्बमेयति ) । “सत्यापपाश्ञ इत्यादिना णिच् । अभि
धानशक्तिस्वाभाग्यादये संनद्यतीत्यथ । अपहारवमेणोरपत्यमापहारवमणः। “न सपूर्वोऽपत्ये
ऽवमम॑ण इति प्रङ्रतिभावनिषेधस्तत्रेवावमंण इति पयंदासान्न भवतीति “अन्” इति प्रङ्
तिभाद एव भवति । ( वस्थो ) रथगुिः । “जृच्रन्म्पामूथन्?इत्यूथन् । ( वम् ) ““बृतृव-
दिहनिकषिभ्यः सः, इति सः। (वणः) । ““कहवृयेन्द्रः' इति सूत्रे वणेशब्दस्य पाठोऽनाषेः, ५क्-
बज सिदपन्यमिस्वपिभ्यौ नित्? इति नप्रत्ययेन सिद्धत्वा हित्युज्वख्दत्तः । “खुरभद्रो प्रभरेरभे-
ड्यु्धद्युक्रतीचवणे रामा खाः, इति रन्प्रत्यये तद्रे फस्य णत्वं निपात्यते । ८ वर्णी बरह्म चारी ) ।
“वर्णादूब्रह्मचारिणिः? इति मत्वर्थौय इनिः । ( बराद्यणवर्णी ) । ^“धमेशीख्वर्णान्ता्च” इति
मत्वथीय इनिः, सिद्धे प्रत्यये पुनविधानं ठनादिनिवरत्यथेम् । ( वर्णः ) । “कन्रदास्म्यि उ-
नन्» । ( बर्णानी ) । ““इन्द्रवरुणः, इति डीषानुको एुंयोगे । मित्रावश्णो देवते अस्य ( मे-
च्रावरुणः ) । ^देवताट्ंद्रे चः” इत्यानङ् । पूवेपदस्य “सास्य देवता? इत्यण् । देवताद्रनदव
च” इत्युभयपदचरद्धिः “दीर्घाच्च वर्णस्य, इति निषिध्यते । वरूणदत्तो नाम कशचित् । अनुक-
म्पितोऽसौ ८ वरुणिकः ) । (वरणिरः, वसुणदत्तकः) “बह्वचो मनुष्यनाम्नष्टज्वा? “घनिलचौ
चः इत्यनुकम्पायां उ्चघनिर्कनो विधीयन्ते । “शेवरघुपरिविश्चाख्वरुगायेमादीनां तृतीया-
तइति ठजादरौ प्रत्यये वृ तीयादच ऊध्वं लुप्यते । वणोनेद्ः) । “अजिव्रूरीभ्यो नित्” इति नुप्र
त्ययो नित् । (वरत्री) । "“व जदिचत्" इति अत्रन् प्रत्ययस्चित् । वड सम्भक्ता विति ऋयादो ।
तथा दीर्घान्तो जिदजिच बरणार्भरूतन्र । बन. आवरणडति चुरादौ ॥ ८ ॥
घुज कम्पने ॥ अनुदात्तः । ( धुनोति । धुच॒ते । दुधाव । दुधोथ । दुधविथ । दुधु ।
दुधुविषे । धोतालि । धोतासे । धोष्यति । घोष्यते । धुनोतु । धुनुताम् । अधुनोत्। अधुनु-
ताम् । धुनुयात् । धुन्वीत) । आरिषि (धूयात् । धोषीष्ट । अधोपीत् । अधोष्ट । दूधूषति ।
धूषते । दोधूयते । दोधोि । धावयति । अदूधवत् । धुत्वा । धुतः । धतवान् । धुनिः ) ।
1हख्कान्निप्रत्ययो नित् किच । तथा च भोजोऽसुसूत्रत् । घु “खष्वर षिपृच्छिज्यरित्वरिभ्य
कत्? इति । अच्र स्वामी तु हस्वान्तमसुं परित्वा प्रयोगवश्ञा दीर्घान्तमप्याह । शिवस्वामि-
` काश्यपौ त॒ दीर्घान्तमाहतुः ) उभयमपीति चान्द्रा इति सुधाकरः । दीर्घान्तस्य तेनेव प्रयोगो
दक्वितः । उध्वं धूनोति वायुविच्र तशिवशिरः श्रोणिङ्ुञ्नेष्विति । तत्र दीर्घान्तयाटे स्वरत्या-
दिसून्रेणेडिवकल्पः । त्क्रासनोस्तु पुरस्तात्प्रतिषेधकाण्डारम्भसामर्थ्याद् धूत्वा धूतः । दुधूष-
तीत्यादौ “शरयुकःकिति" “सनि प्रहगुहोश्च" इतीए्निषेधो . भवति । किटि त्वञं प्रतिषेधं
- बाधित्वा कादिनियमाल्ज्नित्यमिट् । न च कादिनियमस्य स्त्ररत्यादिविकल्पः परत्वाद्राधक
इति मन्तञ्यम् , तस्य “युकः किति? इत्प्रनेन पुनरपि बाधप्रसङ्गात् । ( धूनोति , धूनुते ।
इदु ] पञ्चमगणः। ३१७.
दुधुवे) इत्यादि हस्वान्तवत् । (धोता । धविता। धोष्यति 1 धविष्यति। धोष्यते । धविष्यते ।
धूनोतु । धूनुतात् । अधूनोत् । धृन्वीते । धूयात् । धोषीष्ट । धविषीष्ट । अधावीत् । अधा-
वरिष्टाभ् । अधविष्ट, अधोष्ट ) । “स्तुसुधून्भ्यः इति परस्मेपदे सिचो नित्यमिर् । अन्यत्र
सरवन स्वरत्यादिनेडिव कल्पः । ( धूनयति ) । [धृज्प्रीनो ुग्वक्तञ्यः] इति णो नुक् । दीर्घान्तः
कथादौ युजादो च। धू विधूननदहत्यनित् त॒दादो॥ स्वादय उभयतो भाषाः वृन्वजेमनुदात्ताः ।
तस्यानुदात्तमध्ये पाठ ककारान्तोभयतो भाषानुरोधेन ॥ ९ ॥
उभयतोभाषानिटुप्रकरणाद्वनसुत्का तदृनुरोधेनोकारान्तमनिं परस्मोपदिनमाह ॥
इदु उपतापि ॥ ८ दुनोति ) इत्यादि धुनोतिवत् । ( दावः ) । “दुन्योरनुपसगं? इति `
कत्तेरि णः । ( दव ) इति भोवादिकादचि । तस्य नात्र ग्रह इति तत्रैवोक्तम् । “समि युद्र-
दुवः इति घन्विधो दुसाहचर्यान्निरनुबन्धकल्वाच्च दवतेरेव ग्रह॒ इत्यस्याबेव भवति सन्द्व `
इति । ( दवथुः ) । “ट्िवतोधुच्” । ८ दुत्वा । दुतः। दुतवान् ) । ल्वादो “दुग्बोदीर्धेश्च
इत्यत्र यदुक्तं न्यासे इदु उपतापे इति । तदसत् , यदाह हरदत्तः । दु दर गतावित्यस्य दो्रंहण
न टुदु उपतापहत्यस्य सानुबन्धकत्वात् । तथा च माधः । खदुतया दुतयेतीति ॥ १० ॥
हि गतो वृद्धौ च ॥ ८ प्रहिणोति ) । “हिुमिना इति उपसर्भस्थान्निमित्तादुत्तरस्य
हिनुनकारस्याड्व्यवायेऽपि णत्वं, तच्च प्रहिणु इत्यादौ हिनुशब्दे सावकाशमपि एकदेशविक्-
तस्यानन्यत्वाद्क्ृतेऽपीह भवति । (जिघाय । जिष्यतुः । जिध्युः । जिघयिथ । जिघेथ । जि.
घ्य । जिष्यिव ) । “कुहोश्चुः इत्यभ्यासस्य चलत्वं क्षकारः, तस्य “अभ्यासे चच, इति जका-
रः परस्य 'देरचङि» इति कुत्वं घकारः । ८ हेता ! देष्यति । प्रहिणोतु । प्राहिणोत् । प्रहि-
णुयात् । हीयात् । अहैषीत्। जिथीषति । जेधीयते । जेघेति । हाययति । अजीहयत् ) । अ- -
चङीति वचनान्न कुत्वम् । इदमेवा चङीति वचनं चडो ऽन्यत्र ण्यधिकस्यापि कृत्वन्ञापकम् ।
तेन प्रजिघाययिषतीत्यत्रापि कुत्वं भवति । ( सहितं, संहितम् ) “समो वा हिततयोः", इति `
मरोपविकल्पः । घ्यन्तस्य नित्त्य॑मरोपस्येष्यमाणत्वात्साहित्यमित्येव भवतीत्यात्रेयः ।
देवदत्ताय हितं भूयाद् देवदत्तस्येति वा । “चतुथी चाशिष्यायुष्यः, इत्यादिना षष्ठीचतर्थ्यो ।
“चतुर्थी तदर्थांथबरिहितः, इति समासविधो कैयटे “चतुर्थी चाश्िषि इति हितयोगे या चतु-
थौ तदन्तस्य समासो न भवति, समासाद्ध्याशिषोऽनवगमादिति के चिदाहूरिति । अरोचकि- `
ने हितमरोचकिहितमिति [हितयोगे चतुर्थी वक्तव्या ] इति चतुर्थी, “चतुर्था तदथ इति पक्षे
समासः । सुधाकरस्तु चान्द्रानुसारेणानारिष्यपि षष्ठीचतु्यौ द्वे भवत इत्याह । तद्वत्ति-
कारस्य नेष्टम् । यदाह “हितं भक्षा इत्यत्र, ननु हितयोगे चतुर्थ्यां भवितग्यं, तत्र कथं
ष्ट्यं प्रत्ययो विधीयते, एवं तहि सामर््याद्विभक्तिविपरिणामो भविष्यतीति । भाष्यमपि
| न्हितं भक्षाः” इति चतुर्थानिर्दशः कतेव्यः, इतरथा द्यनिद्रंशो भवति, हितशब्दथोगे चतुर्था
विधीयते सा प्राप्नोति, तहि चतुर्थी निरदंशः कर्तव्यो न कतेव्यः, एवं वक्ष्यामि हितं भ््यस्त-
दस्मै, ततो दीयते नियुक्तं, तदस्मे इतीति । केयटोऽपीतरथा हीति, यदि चतुथी न निदिश्यते
तदा प्रकृताया अस्येति षष्टयाः सम्बन्धायोगादिहानुपस्थानात्प्रत्यया्थौ ऽनिदिदष्टः स्यादि-
त्यथे इति । ( सहितोरूः ) । ५संहितश्चफलक्षणवामादेश्च› इत्यूरूत्तरपदात्संहिताद्यादेरूढप्र-
त्ययः खियाम् । (सहितोरूः) । [सहितसहाम्याञ्चेति वक्तव्यम् । ] इत्यङ् । एकदेशविङ्कत.
स्यानन्यत्वात्पूवणेव सिदूघे वचनमिदं हितेन सह वत्तेते सहितमिति सदहितशब्दच्युत्पतावूढ
थ, प्रागप्येतत्सरवसुक्तम् । (हयः) । पचाद्यच् । ( हयी ) । गौरादित्वान्डीष् । ( हेतिः) ।
“ऊतियूति," इत्यादिना क्तिनि निपात्यते । ( देतुः)। “कमिमनि” इत्यादिना तुः । ( अन्नेन,
हेतुना वसति, अन्नाय देते, अन्नादूधेतोः, अन्नस्य हेतोः, अन्ने हेताविति वा ) । [ निमि-
्तकारणदेतुषु सर्वासां प्रायदशेनम् ] इति सर्वां विभक्तयः । प्रायग्रहणादसवेनाम्नः प्रथमा.
द्वितीये न स्तः । सर्वनाम्नस्तु सावं इति ५अडडण्,› इत्यत्र केयटे स्थितम् ॥ ११ ॥
(३१८ धातुव्त्तो- { ई
र प्रीतौ ॥ प्रणोति । पपार ।-पप्रतुः । पपे । पग्र । प्रिव । पर्ता । परिष्यति । प्रणोतु ।
अष्णोत् । प्रणुयात् । प्रियात् । अपार्शीत् । पुपूषति । पेप्रीयते । पारयति । अपोपरत् ) ।
प्रियत इति श्यनि गतम् । पिपतींति शो ॥ १२॥
सपर प्रीतिपालनयोः ॥ प्री तिचखनयो रित्यन्ये । चलनं जीवनमिति स्वामी । ( स््रणोति ।
पर्पार । परपथे ) । खयः दोषः । “तश्च संयोगादेः” इति किति छिटि गुणः । ( स्पत्त )
इत्यादि ॥ स इत्येके । ( सुष्रणोति ) इत्यादि । “अत्सण्रहत्वरः' इत्यत्र वृत्तौ सष चिन्ता-
` यामित्युपपादनादस्येत्वमेव न भवति, ( असिस्मरत् ). इति । स्ष्रणोतिरूष्रणोती इमौ छा-
न्दसाविति पारायणे । इमो प्रणोतिश्च जयरछान्दसा इति स्वामिकाश्यपौ ॥ १३ ॥
आल्प्र व्यातौ ॥ ) आप्नोति । आप्नुतः । अप्नुधन्ति । आप्नोषि । आप्नोमि ।
आप्नुवः ) । “लोपश्चास्या,, इत्युकारलोपः संयोग पूैत्वान्न भवति । “हुश्नुवोः सावधातुके”
इति यणप्यसंयोगपूरवेस्येत्यादो “अचि श्नुधातु” इत्युवज्् । ( आप । आपतुः । आपिथि ।
आपिव ) । क्रादिनियमादिट् । “उपदेशेऽत्वतः” इत्यत्रात्वत इति तपरकरणान्न थलीणिनि.
षेधः । यत्रायं निषेधस्तत्र भारद्राजनियम इति विकल्पोऽपि न भवति । (आक्चा । आप्स्यति।
आप्नुहि ) “उतश्च प्रत्यात् इति देक संयोग पूैत्वान्न भवति । (आप्नत्रानि । आप्नोत्।
आप्नुयात् ) । आरिषि ( आप्यात् । आपत् ) । ददित्वात् च्छेरड । ( ईप्सति ) । “आ-
पृज्ञप्रधामीतः, इतीत्वम् , अभ्यासरोपः । ( आपयति । मा मवानापिपत् ) । कते णौ
चङि हस्वत्वे पश्चाद् द्वितीयत्येकाचः पिज्ञञ्दस्य द्विवचनम् । (प्रापप्य । प्राप्य ) । ण्यन्तात्
त्क्वि तक्वो ल्यपि “विभाषा? इति पक्षे णेरयादेशः, अन्यदा लोपः । { आप्यम् ) । ण्यत्।
“पोरदुपधात्, इत्यत्र तपरकरणान्न यत् । ( आधिः ) । “क्तिन्नावादिम्य, इति क्तिन् ।
जोविकां प्राक्षः ( प्राप्तजीविकः, जीविकाप्राप्तः) इति वा। शद्वितीया्चितः इत्यादिना
“प्राक्षापन्ने च द्वितीयया" इति च समासः । प्राक्तापन्नेत्यत्र लिङ्गविशिषटपरिभाषया प्राक्षाशच-
उदस्य समासेऽपि प्राक्चजी विक इति । तत्र दकारः प्ररिरुभ्यते । प्राप्तापन्ने अ चेति, सोन्न-
त्वान्न प्रकृतिभावः । पएतत्पद् गतावप्युक्तम् । ( आपः ) “आाप्नोतेहेसवश्च'” इति क्वप्,
` इस्वः । “अप्तृन्, इत्यादिना सवेनामस्थाने दीधः, (अद्धिः) “अपो भि", इति भकारादौ
-तकारे जरत्वम् , “अङ्गाधिकारे तस्य च तदन्तस्य चः इति दीर्ैतत्मे तदन्तेऽपि भवतः,
( स्वापः, स्वाद्धिः ) इति । द्विधा गताः परिता गता अन्तगेता आपो यस्मिन् । ८ द्वीपम् ,
` परीपम् , अन्तरीपम् ) । “द्रयन्तसूपसगेम्यो ऽप ईत्, इत्यादेरीकारादे शः । “कहकपूरज्धूः?”
इत्यकारः समासान्तः । शत्वमनवर्णान्तादित्युक्तत्वात्प्रापमित्यादौ न भवति । समापो नाम
देवयजनमित्यत्न [समाप इतीत्वप्रतिषेधः] इतीत्वाभावः । अत एव निदृदंशात् “अन्येषामपि
दश्यत, इति वा दीधः । “अभ्ययं विभक्तिसमीप" इवि निदृदंशात्समीपसित्यपि भवति ।
यद्वा समापशब्दः समा आपो यस्मिन्निति समशब्देन व्युत्पाद्यः । ( अनृषम् ) । "“अइनो-
देः? इत्यप आदेरूकारः, अदेशेऽन्वीपं, समुद्रे यद् द्वीपं तत्र भवादि ( द्वैप्यम् ) । “द्रीपाद-
चुषसदरं यज् इति दोषिको यन् । ( अनुसमुद्रम् ) इति सक्षम्यथंऽग्ययीभावः । ^यजजोश्च
इत्यत्रा पत्ययनो ब्रहणादस्य बहुषु टगभावाद् ( द्वैप्या ) इति भवति । अनुसमुद्रमिष्युक्त.
स्वादन्यत्रापि द्वैप इति मवति । (द्वैपायनो व्यासः )। नडादित्वात्फक्् । द्वीपशन्देन
द्वीपस्थो सुनिरूच्यते । अनन्तरापत्येऽप्थल्मिन् गोत्रत्वमारोपात् । त्रिषु द्वे आण्यमम्म-
-यमित्यत्राप्यचञ्डो मयडधथं हश्यते । तथाऽपां कारणेष्वाप्याः परमाणव इति, अत्र प्रत्यपो न
इश्यते । तथा च स्वामी । आप्यं तु क्ष्यादिति । परिपूर्बाऽयं रक्षणेऽपि । तथा च भव-
भूतिः । पर्याप्नोतु सुकृतं महाभाग इति । अयं यजादौ च ॥ १४॥
शकट शक्तो ॥ ( शक्नोति । शक्नुवन्ति । शक्नुहि । अशक्नोत् । शक्युयात् ) । शेषं
-शक्यतिवत् । लड़ द्रतत्वाद्ङ् + ( अशकत् ) इति । विद्यासु शिक्षते । “रिक्षेजित्तासा-
राध] पञ्चमगणः। ८३६९.
याम्" इति तङ्, वि्याविषपरे ज्ञाने शक्तो भवितुमिच्छतीत्यधेः । (श क्तो)घटः, कन्त" (शङ्कित)
इति वा । सौनागाः कर्मणि निष्ठायां शकरैरििमिच्छन्ति विकल्पेनेतीड़कल्पः । “^विमाषा-
भावादिकमेणाः' इत्यत्र हरदत्तः । यद्यपि शकिः केवलाऽकमेकसर्तथापि तुमुनन्तवाच्यक्रिया-
विषयत्वे सकमेको भवति, तथा च कमणि खाद्योऽपि इश्यन्ते । अयं योगः शक्योवक्तमितो-
ति । ( श्षक्यम् ) । “शकिसहोश्च इति यत्। (शकलम् ) । “शाकिराम्योनित्,' इति कलप्र-
त्ययः । ८ शक्रः ) । “स्फायितञ्चि इति रः । ( शङ्खः प्रियंवदः ) ॥ “शक्या दिभ्यः इः”
इत्यहितः छः ॥ १९ ॥
राध साध संसिद्धौ ॥ (राध्नोति राध्नुवन्ति । राध्नुवः । राध्नोतु । राध्नुहि । अराध्नो .
त् । राभ्चुयात् ) । शेषं राध्यतिवत् । हिसाथत्वे तु “राधो हिसायाम्" इति किति लिटि थ-
छि च सेटयेत्वाभ्यासरोपौ । (अपरेधतुः । अपरेधुः । अपरेधिथ ) इत्यादि । तथा सन्यपि
{ राधोहिसायां सन्यच इस्वक्तव्यः] इति अच इह्भावेऽभ्यासरोपे “स्कोः"'इति सखपे च
(प्रतिरित्सति) इति । (साध्नोति । ससाध । ससाधतुः । ससाधिथ । ससाधिव) । करादि.
नियमा दिडिविकल्पो न भवति, तस्य त्वजन्तविषयत्वात , (साद्धा। साध्नोतु । असाधनोत् ।
साध्नुयात् । साध्यात् । असात्सीत्। असाद्धाम् । सिषात्सति ) । “आदेश्चप्रत्यययोः',
इति षत्वम् । ( सासाध्यते । सासाद्धि । साधयति । असीषधत् ) । कारापास्त्वषोपदेरां
पठन्ति । तत् षोपदेशख्क्षणविरुद्धम् । ( साधनः ) । ण्यन्तान्नन्द्यादित्वात् ल्युः । ८ सा-
धुः ) । ^करुपावाजिः इत्युण् । ८ मातरि साधुः ) । [ साध्वसाधुप्रयोगे सक्तमी वक्तव्या]
इति सक्षम, अनर्चाथमिदं बात्तिकमर्च्चायां तु “साधुनिपुणाम्यामर्चायाम्"” इत्येव सिद्धं
तस्मादेवात्रार्चाग्रहणं निपुणां सम्पद्यते । “साधुश्ैत्यो राज्ञः इत्यत्र शत्यायेक्षया षष्टी न
सा्वपेक्षयेति वाक्या्ैज्ञा आहुरिति केयादो प्रतिपादितम् । अप्रतेरितिवचनात्साधुरदव-
दत्तो मातरं प्रतीत्यत्र न मवति । [ अप्रत्यादिभिरिति वक्तव्यम् ] इति वातिकम् , तत्रादि-
ग्रहणेन “लक्षणेत्थम्भूतः, इत्यन्न प्रतिना सहोपात्तयोः पयेन्वोग्रहः । दुनोतिप्रश्तयो -
अनुदात्ताः परस्मेभाषाः ॥ १६ ॥ १७ ॥ ।
अथ सेट आह ॥
अशु व्याप्तौ संघाते च ॥ ८ अश्नुते । अश्नुवाते ॥ अश्नुवते । अश्चुषे । अश्नुध्वे ।
अदनुते । अनुव ) । “शात् इति तवगेस्य शचुत्वनिषेधः । ( आनदो । आनश्चाते ।
आनशिषे । आनक्षे । आनशिष्वे । आनडद्वे । आनशिवहे । आनश्वहे । अआनशषिमे ।
आनदमहे ) । उदित्त्वादिडविकल्पः । क्चखि बश्वादिना षत्वं, “षढोः क सि, “ष्टुना
छः» इति कत्वषत्वे यथायोगम् । “अत आदेः इत्यभ्यासस्य दी्ेत्वे ततः परस्य “अश्नो-
तेश्च, इति नुडागमः । ( अष्टा । अशिता । अक्ष्यते । अशिष्यते । अश्नुताम् । अशनुष्व ।
आरनुत । आगडनुथाः । आनुवि । आरनुदीत । अशनुवीथाः । अदनुवीयात् ) । आशिषि
( अश्िषीष्ट। अक्षीष्ट । आशिष्ट । आष्ट । आशिषाताम् । आश्चाताम् ) । “क्षरो क्लि?”
इति सिज्टापे षत्वष्टुत्वे । अन्यत्र षत्वे कत्वम् । ( अश्जिशिषते ) । ““स्मिपूड्रनज्वश्चा
सनि, इति नित्यमिट् । ( आश्चाश््यते ) । “सूचिसूत्रि इत्यादिना यङ् । तत्र ्यइनोतेर-
इनातेश्च ग्रहणसुच्तं पदमज्ञ्यादौ । एवं पारायणादौ आत्रेया (१)दावपि । यङ्कि (आष्ट)
इत्यादि, अटतिवत् प्रक्रिया । ( अष्टा । अशित्वा 1 अष्टः । अष्टवाच् ) । “यस्य विभाषा
इत्यनिरत्वम् । ( रशना ) “अशेरश चः इति युचि रशादेशः । ८ आदः ) । ब्रीहिवि-
ओषः । “करवापाजि? इत्या दिनोणुप्रत्ययः । शोघ्पर्यायस्त्वथमन्ययम् ) ( शद्रः ) । “शचा -
चदोराक्तौ" इति शुशब्दे उपपदे उरन् प्रत्ययः । आद्यपर्यायः छयुशञब्दः । ( श्वश्ययेः ) । «रा -
( १) अत्रेयमेत्रेयादाविति पाठन्तरम् ।
३२० धातुव्ृत्तो- [ श्वि
जश्वशराद्यत् इति अपत्ये यत्। ( श्रुः ) । [ शयुरस्योकाराकारयोर्खोपश्च ] इत्युकारा-
कारयोलोप१ उङ्प्रत्ययश्च । चश्च शरश्च ( चञ्यरौ ) । ““ञ्चरः चश्वा" इति पने चडयरस्य `
शेषः । ८ अक्षरम् ) । “अशेः सरन्” इति सरन् प्रत्ययः । ( अष्टन् ) । “सप्यशूम्यां तुट्
च इति कनिन् , तत्य तुडागमः । (अष्टौ । अष्टाभिः । अष्टाभ्यः । अष्टानाम् । अष्टासु) ।
“अष्टन जा विभक्तौ? इति पक्षे आकारः । “अष्टाभ्य अशः, इति जदशसोरौभावः। अत्र
षघ्वथेमष्टन इति वक्तव्ये अष्टाभ्य इति निदहेशादष्टन आत्वपक्षे एवोश्चभावः । अयमेव
निदा आत्वविकल्पे लिख, तेनाभावे जङससोः “षड्भ्यो लुक्"इति लुकयषटेति भवति ।
“अङ्गाधिकारे तस्य तदुत्तरपदस्य च इतिवचनात् परमाश्टौ इत्यादाव्यशूत्वं भवति । अच्रापि
पूवेवदात्वपक्षे एवोशत्वं । तेनानात्वे परमाष्टेति भवति । आत्वमप्याङ्मिति तत्रापि पूठै-
वत्तइन्तविधिद्रटव्यः । ( अष्टावक्रः ) । “अष्टनः संज्ञायाम्” इत्युत्तरपदे दीधः । अष्टाभि-
गाभियुक्तं राकरम् (अष्टागवम् ) । “गवि च युक्ते” भापायामष्टनो दीधे इति दीः । (अष्टा-
विशतिः ) । “द्रव्टनः सुंख्यायामबहुबीड्यशीत्योः इत्यश्ीतिवजिते संसख्थायासुत्तरषदे
दीधः । अबहुवीहीतिवचनादष्टनवा इत्यत्र न भवति । “प्राक् शताद्” इति वचनादृष्टशत-
सित्यादावपि न मवति । अष्टमो भागः ( आष्टमः, अष्टमः ) । “षष्ठाष्टमाभ्यां ज च इति
भागे विवक्षिते जप्रत्ययश्चकारादंश्च । ( अश्वः )। ^अश्ुप्रषि,, इति कन् । अश्वानां समूहो
( अश्वीयम् ) । “केश्ञाश्वाभ्यां यञ्छावन्यतरस्याम्› इति छः । अन्यतरस्यांग्रहणात्पक्चेऽण् ।
( आश्वम् ) । अश्वस्य निमित्तं संयोग उत्पातो वा ( आधिकः)। “अहाद्” इति
ठक् । गोद्वयचलक्षणो यत्तत्रैव संख्यापरिमाणाश्वादीनां पयदासान्न भवति । अश्वेनेकादेन
गम्यते ( आश्वीनः ) । “अश्वस्येकाहगम' इति खन .। अश्वस्यापत्यम्? ( आश्वायनः ) ।
“अश्वादिभ्यः फल्? इति फञ् । ( गवाश्वम् ) । “गवाश्वप्रृतीनि च?» ।इति नित्यमेक-
वद्धावः, पूकेपदस्यावङ च । ( अश्वस्यति वडवा ) । सेधुनमिच्छतीत्यथैः । क्यचि
परतो “अश्वक्नीर” इत्यसुक् । अत्र हि [ अश्वव्रषयोमंशथुनेच्छायाम्,] इति पथ्यते । अन्यत्रा
श्वीयति । ( अश्वतरः ) । गदेभादश्वायासुत्पन्न उच्यते । यस्य वेसर इति नाम “वत्सोक्षा-
श्रषमेम्यश्च तनुत्व” इति ्टरच् । अश्व्ञब्दाथैस्य उयक्तेस्तनुत्वं प्रवृत्तिनिमित्तजातिद्रारकं,
परय॒त्तिनिमित्तं चेहाश्वादन्यस्मिस्तत्सदहये जात्यन्तरयोगिनि आरोप्यत इति गौणत्वं तनु-
त्वम् । ्टरचः पित्त्वात्खियाम् (अश्वतरी । अक्षः) । ““अश्द्दंवन? इति सप्रत्ययः । ( अश्ष-
परि ) । अक्षेण न तथा पतितं यथा जय इत्यथैः । ““अक्षशखाकासेख्याः परिणा" इति तती-
यान्तस्यान्ययीभावः । “करितवन्यवहारे चायं समास इष्यते, । ( अशि । अक्षिणी) `
“अशो निद्” इति क्सिप्रत्ययः । अयमक्षतो च व्युत्पादितः । वक्तव्यं चान्यत्तत्रेवोक्तम् १८
ष्टिव आस्कन्दने ॥ कवगेचतुर्थान्तः । ८ स्तिध्नुते । तिष्टिचे । स्तेधिता । स्तेधि-
ध्यते । स्तिध्नृताम् । अस््तिश्चत । स्तिश्चवीत )। आशिषि ( स्तेधिषीष्ट । अस्तेषिष्ट ।
विष्टिषिषते । तिष्टेधिषते । स्तिधित्वा । स्तेधित्वा ) । “रलो. व्युपधाद्” इति किंत्ववि-
कल्पः । ( तेष्िघीति । तेष्टेग्धि । स्तेघयति । अततिष्टिघत् ) । खयः शोषः । ८ स्तिधितः ।
स्तिधितवान् ) । उदात्तावनुदात्तेतौ ॥ १९॥
तिक तिग च ॥ चकारादास्कन्दने इत्यनुषज्यते । (तिक्नोति । तितेक । तितेकिथ +
तितिकिवि। तेकिंता। तेकिष्यति । तिक्नोतु । अतिक्नोत् । तिक्नुयात् ) अश्चिषि ,
( तिक्यात् । अतेकीत् । तितिकिषति । तितेकिष ति । तेतिक्यते । तेतिकीति । तेतेक्ति ।
तेकयति । अतीतिकत् । तिकः ) । इगुपधलक्षणः कः । ( तैकायनिः ) “तिकादिभ्यः फिन्,
इत्यपत्ये फिन् । तैकायनयश्च केतवायन यश्च ८ तिककितवाः ) । “तिककितवादिभ्यो दन्द
इति बहुषु लक् ।( तिभ्नोति । तितेग । तेगिता ) इत्यादि तिक्नोतिवत् ॥ २० ॥ २१ ॥
षध हिसायाम् ॥ ( सन्नोति। ससाध । सेषतुः । सेधिथ । सेधिव । सथिता । सधि.
जिशटषा 1] ` पञ्चमगणः। ३२१
प्यति । सघोतु । असषघ्नोत् । सघ्रुयात् ) आशिषि ८ स्यात् । असघीत्.। असाघीत् ) ।
“अतो हलादेः इति वा वृद्धिः । (सिसविषति ) “स्तौतिण्योरेव” इति नियमान्न षत्वम् ।
{ सासघ्यते । सासघीति । सासग्धि । साधयति । असीषधघत् ) ॥ २२ ॥
जिष्टषा प्रागल्भ्ये ॥ ( ष्णोति । दधषे । दश्टषतुः । दधषिथ । दृ्टषिव । धषिता ।
ध्विष्यति । ष्णोतु । अष्टष्णोत्। ष्णुयात् । आलिषि । ( व्यात् । अधर्षीत् ।
दिधषिषति । दरिशष्यते । दरीष्टषीति, दरिषष्टि, ) इत्यादि । ( धषेयति । अदीश्टषत् ।
अदधर्षत् ) “उरद्वा» । ( धष्यः ) (“वरदुपधात्? इति क्यप् । दक् । दष्टषौ ) । “वरत्वि-
कः इत्यादो निपातनात् किनि द्वित्वम् । पदान्ते च कुत्वम् । ( टव्णुः ) । ^त्रिगरृधि"
इत्यादिना षेः कनुः । ( ष्ण । ष्णजो ) । [धृषेश्चेति वक्तव्यम् ] इति नजिङ् । (दु.
षेणः ) “भाषायां शासियुधिशटविष्धषिभ्यो युच्? । ८ धपित्वा ) “न क्तवा सेड्” इत्यक्ि-
त्वादृगुणः । ( श्टो वृषलः ) । “छषशस्री वैयात्ये इत्यनिटृत्वम् । ५अादितश्चः इत्यनि-
रत्वे सिदे वचनमिदं नियमार्थं, तेन वैयात्यादन्यत्र धषित इतीड् भवति । भावादिकमेणोने
वैयात्ये षिरस्तीति त्र नित्यनिषेधाथै' न भवति । वेयात्याद्न्यच्र भावादिकमेणो विकल्प
एव भवति । ( धृष्टं, धपितम् । प्रधष्टः, प्रधपितः ) इति, तत्रेदपक्षे *“निष्ठा शीङ” इत्या-
दिना कित्वाभावाद्गुणः । नीतत्वं वतैमाने क्ताथम् । ष प्रसहन इति युजादौ ॥ २३ ॥
द्म्भु दम्भने ॥ दम्मो खाकाजवाथमेव कर्मानुष्ठानम् । (दश्चोति) । “अनिदिताम्, इति
नलोपः । ८ ददम्भ। देभतुः । ददर्भिथ। देभिव )। [ श्रन्थिग्रन्थिदुम्िस्वज्जीनामिति
वक्तव्यम् ] इति अपितो ख्टिः कित्वादनुना सिकरोपे [दम्मेश्चेति वक्तव्यम् ] इत्येत्वाभ्या-
सलोपो । “अत एकहरमध्यः, इति तु न सिध्यति, “असिद्धवदत्राभात् इत्यनुनासिकलो-
पर्यालिद्धत्वात् । इदं च कित्वं श्रन्थ्यादीनासपिदथेः पिद" चेति सुधाकरः । आत्रेयाद्-
यस्त्वपिदथेमिति । न्यासकारस्याप्ययमेव पश्चः । यदाह प्रन्थिप्रश्तीनां संयोगान्तानामपिः
तो रिटिः कित्त्वमिति । अपिद्वचनान्तानामेवोदाहरणाद्बर्तिकारस्याप्ययमेव पक्षोऽभिमतः-
प्रतीयते । इरदत्तस्त॒ किमिदं पिद्थैमपिदधे' वेति सन्दिद्याथ॑सदसत्तवं देवा एतज्ज्ञातुमहेन्ती-
त्याह । के चित् श्रन्थिप्रन्थिदम्िस्वञ्जीनां वेति पठन्तः कित्त्वं विकल्पयन्ति । तन्मते,दम्भ-
त॒ रित्याद्यपि मवति । (दम्भिता, दम्भि्यति, दभ्नोतु । अद्भ्नोत् । दभ्नुयात् । दभ्यात् ।
अदम्मीत् । दिदुम्मिषति) । “सनीवन्त, इतीड्विकल्पः । इडभापरे । ( धिप्सति । धीप्स-
ति) । “द्म इच्च" इत्य रारस्येकार ईकारश्च । “हरन्ताचः, इति सनः-कितत्वादनुना सिक-
खोपः । अत्र इट् शब्देन जातिराश्रीयते “एकाचः, इति भष्भावे दकारस्य धकारः, “खरि
च” इति चत्व" भकारस्य पकारः । भत्रेक्समीपाद्धलः परः सन्भवति, हट्जातेराश्नयणाव् ।
_ जातेः खमीपत्वं सनः पूरवेत्वं च उधक्तिद्वारेण । तथा च वातिकं, [द्म्भेहैलग्रहणस्य जातिवा-
चकत्वात्सिद्धम् ] इति । (दाद्भ्यते । दाद्ञ्धि । दम्मयति । अदृदम्भत् । दम्ित्वा । दब्-
ध्वा )। उदित्त्वादिडविकल्पः। ८ दब्धः। द्ब्धवान् ) भयस्य विभाषा? इत्यनिदत्वं,
८ इन्धिः ) । “तितुत्र इतीण्निषेधः, दभिरिति सोत्रो धातुर्तस्मात् “आसुयूवपि, इत्यादौ
चकारस्यानुक्तससुचयाथत्वाव् ““पोरदुपधा द्? इति यतोऽपवादे ण्यति ( दाम्यः ) ॥ २४॥
चरु बरृद्धो ॥ (कऽ्नोति । ऋध्नोतु । आर्नोत् । करण्लुयात् ) । शेषदधघ्यतिवत्। अथर.
मकमेकः सकमेकश्च । अन्न तृप प्रीणनदत्यात्रेयादयः पठन्त। स्तृष्नोतीत्यादयुदाहरन्ति । असं.
न्यासकारादयो नेच्छन्ति । यदाहूः--श्ुश्ना दिषु तृभ्रोतीति व्यत्ययेन रन॒रिति । तृप्यतिहप्य
ती खपिमित्यनिय्कारिकासु श्यना निद्दशस्थ ञ्यावत्य॑त्वे तुदादीयौ तृपिदपी, ताबुदात्तावि-
ति वृत्तिकारेणाभिधानात्सोऽप्यसं नेच्छतीति प्रतीयते । पुरुषकारे ऽप्येवं प्रतिपादितम् ॥२९॥
छन्दसि ॥ आ गणान्तात् छन्दसीत्यथेः । अन्यस्तु छन्दस्यह व्याक्चाविति परित्वा
छन्दोग्रहणमद्वो तििशेषणं मन्यते । तच्छाकटा यनसेत्रेयादयो न सहन्ते ॥
३२२ धातुवृत्तौ- | [ अष
अह व्याप्तौ ॥ ( अह्लोति ) इत्यादि ॥ २६ ॥
दध घातने पाने च ॥ ( दघोति ) इत्यादि । धाराधरा एव धराधराणां निदाघदाघौ-
घविधातदक्चा इति । अत्र दध घातने इति स्वादिः, ततो निदध्यते ऽनेनेति इत्वा निदाघ-
शब्दः साधुरिति पारायणिका इति सुधाकररूतदपाणिनीयम् , संत्ञायामघेमेधनिदाघावदाघा
इति न्यङ्करादौ पटित्वा दहतेर्थनि व्युत्पादनात्.। तथा च तत्र वृत्तिः, अपूरस्य निपूवेस्यः
च देरिति ॥ २७॥
चसु भक्षणे ( चश्नोति ) इत्यादि ॥ २८ ॥ |
रि क्षि चिरि जिरिदाश्च ड हिसायाम् ॥ (रिणोति।। क्षिणोति) इत्यादि । अयं भाषाया-
मपीत्यात्रेयमेत्रेयादयः । प्रयुज्यते च । इमां हृदि व्यायतपातमक्षिणोत् । न तद्यशः शाखश्रतां
क्षिणोति । पञ्चबाणः क्षिणोतीति । , शाकटायनादयस्तु छान्दसत्वमेवा हुः । केचित्त दुङ्मपि
पठन्ति, दुच॒ते इति । यदाह दुगेः । तिक तिग षघरि क्षि चिरि जिरि दाश् ह दुङ् हिसाययां,
छान्दसाश्चासी परस्मैभाषा उदात्ता इति ॥ ३४॥
वृत् ॥ स्वादयो वृत्ता इत्यथैः ॥
इति पूर्वदक्षिणपश्चिमसमुद्राधीश्वरश्रीकम्पराजसुतसङ्गममहाराजमहामन्त्रिणा मायणघुतेन माध
वसहोद्रेण सायणाचायेण विरचितायां माधवीयायां धातुच्रत्तौ स्वादयः सम्पूर्णाः ॥
------ट «> 2 2-------
भथ तुदादयः ।
तुद व्यथने ॥ ८ तुदति । तुदतः । तुदन्ति । तुदसि । तुदथः । तुदथ । तुदामि । तदावः
तुदामः)। “तुदादिभ्यः श्च, इति शन्विषये शाः। (तुदती, तुदन्ती,) खी । (तुदती) ङे । (तुद-
न्ती, कुले) “भाच्छीनद्योयैम्” इति शत्रन्तस्य शीनचोनैम्विकल्पः (तुदते । तुदन्ते।तुदसे +
तुदेथे । तुदध्वे । तुदे । त दावे । तदामे । ततोद । त॒तुदतुः । तुतोदिथ । तुतुद । त॒तोद ।
तदिव । तुतुदे । तुत॒दाते । तुतुदिरे । ठठुदाथे । त॒तदिष्वे । तुतुदे । चतुदिवहे ) । क्रादिनि-
यमादिर् । तोत्ता । तोत्स्यति । तोत्स्यते । तुदतु । तदतात् । तुदताम् । तुदन्तु । त॒द् । तु-
दतात् । तुदतम् । तुदत । तदानि । तुदाव । तुदताम् , तुदेताम् । तदन्ताम् । तुदस्व । तुदेथां,
तुदध्वं तदे । तुदाव } अतुदत् । अकतृदः । अतुदमर् । अतुदत । अत॒दथाः। तुद । तदेत ॥
तदेता, तदेयुः । सदेः । तदेयं, तदेत । तुदेयातां, तदेरन् । वदेथाः । तुदेय । तदेवहि ) । आ.
शिषि। ( तुत् , त॒द्यास्ताम् । उत्सीष्ट । वत्सीयारू्ता, ) “लिडसिचावात्मनेपदेषु» इति
कित्त्वान्न गुणः । ८ अतौत्सीत् । अतौत्ताम् । अतोत्सीः । अतौत्सम् ) । “वदव्रज, इति
वृद्धिः । “चलो क्रि" इति सिचो रोपः । अतुत्त । अतुत्सातां , तत॒त्सति । त॒तत्सते ) ।
"हलन्ताच्च, इति सनः कित्त्वम् । (तोदु्ते । तोतुदीति ) 1 “नाभ्यस्तस्यः, इति गुणनि-
षेधः । ( तोतोत्ति ) । ख्धूपधगुणः । तोदयति । अत्तुदत् । तिलन्तुदः ) । “वातश्युनि?
इत्यादिना खश् । विधुन्तुदः । अरन्तुदः ) “विध्वर्षोस्तुद्, इति खश् । “अहद्विषदजन्त-
ख्यः» इति मुम् । “संयोगान्तस्य? इत्यरुषः सकारस्य रोपः ( तोत्रम् ) “दाम्नी इत्या-
दिना करणे टन् । ८ प्रतोदः ) । “हरश्च” इति संत्तायां करणे घन् । ( त॒त्वा । तुनः,
तुन्नवान् ) । “रदाभ्याम्” इति निष्ठानत्वम् । ( तत्थम् ) “पातृतुदिवविसिचिभ्यस्थगः?
इति थक् ॥ १ ॥
णुद प्रेरणे ( प्रणुदते । प्रणुदति ) इत्यादि तुदिवत् । “उपर्गादसमासेऽपि इति णत्वम् ।
८ जुत्वा । नुत्तः । नुन्नः । नुत्तवान् । नुन्नवान् ) । “नुदविद् इात नत्वविकल्पः । काकजिह्वा
सास्मिन्चु्यते इति काङ़दं ताल । “घनं कविधानम्, इति कः । परषोद्रादित्वान्नुशब्दरोपः
दिश ] . ष्टगणः । ३२६
पररूपं च । ।( शोकापनुदः ) । “तुन्दशोकयोः परिष्टजापनुदोः,* इत्यनयोः क्मैणोरूपपदयोः
परिष्जापनुदोः कप्रत्ययः । कर्मण्यणोपवादः । अयं च श्लोकमपनुद्य सुखस्याहत्तरि, [ आक
स्यसुखाहरणयोरिति वक्तव्यम् ] इति वचनात्। यस्तु दुःखमेकमपनुदति सुखं नाहरति
त्राणि शोकापनोद् इति भवति । अयं परस्मेपदिष्वपि प्यते । तेनायं भाषायां परस्मेपये-
वेति वद्धेमानः । स्वाम्थपि . तथा परर्मपदिष्वेवासुं पपाठ । उभयमात्रेयमेत्रेया थनेकव्या-
ग्थानविरुदम् , यदाहूरुभयपदिषु पठितस्यास्य. पुनः परस्मेपदिषु पाठः कत्रमिप्रायेऽपि पर
रूमेपदाथं इति ॥ २॥
दश्च अतिसजैने ॥ ८ दिश्ति। दिशते । दिदेश । दिदेशिथ । दिदिशिव। दिदिशे।
दिदिश्षिरे । दिदिशिषे । दिदिशिवे । दष्टा । देक्ष्यति । देक्ष्यते ) । “रश्च इत्यादिना
, षत्वे “षढोः कस्स” इति कत्वं, (दिशतु । दिशताम् । अदिशत् । अदिशत । दिशेत् । दि-
` शेत ) आशिषि ( दिश्यात्। दिक्षीष्ट। अदिक्षत् । अदिक्चताम्। अदिश्चन्। अदिश्षः।
अदिश्चत । अदि्चाताम् । अदिक्षथाः । अदिक्षि। अदिश्चावहि ) । “शरू इगुपधात्? इति
कंसः, “क्सस्याचि, इत्यल्लोपः । ( दिदिक्षति । दिदिश्चते ) “हन्ता” इति कित्वम् ।
८ देदिक्ष्यते । देदिशीति । देशि । देशयति । अदीदिशत् । दिक् । दिशो । दिशः ) । “कः
त्विक्, इत्यादिना क्विनि “करिनूप्रत्ययस्य कुः" इति कुत्वं द्वितीयः, पदान्ते तस्य जश्त्वं
गकारः, “वावसाने” इति चत्व ककारः । न च कुत्वं जश्त्वे पूरेत्रासिद्धं, “दिगादिभ्यो
त्", इति निदेशात् । नापि कुत्वं बश्वादिषत्े ऽसिद्धम् । षत्वापवादत्वात्तस्य (प्रतिदिशम्)
` वीप्सायामव्ययीमावः । “अव्ययीभावे शरत्प्र्ठतिभ्यः' इति टच् समासान्तः । (दिशा) ।
“अपं चापि हलन्तानाम्? इति भागुरिवचनाद् टाप् । दिक्च भवं (दिश्यम् ) । “दिगादिभ्यो
त्” इति यत् , नामादेशं युध्यते । “नाम्न्यादिशिग्रहोः” इति द्वितीयान्ते नाम्न्युपपदे आ-
दिचेर्घातसम्बन्ये णसुख् । वाक्यं समासो बाल्तु, “तृतीयाप्र्तीनि” इति समासो वि-
कल्प्यते । नामाद्य युऽयत इत्ति क्त्वापि मवति । उक्तं हि~ ^तृतीयाप्रश्तीनि'” इ-
त्यत्र चत्तो सरवत्रेवास्मिन् णमुल्प्रकरणे क्रियाभेदे सति वासरूपविधिना क्त्वापि । (दिष्ट)
क्तः । ( देकः) । “अह्तिनास्तिदिष्ट॑मतिः, इत्यस्त्यादिभ्यो मल्युपादिभ्यो ऽस्येव्यथ ठ् ,
माणायुपातिनी यस्य मतिरस्ति स देष्टिक इति वृत्तिः, एतच्चाभिधानस्वभावाररन्धम् ।
{ दिष्टिः ) । संज्ञायां क्तिच् । दिशति तमिति ( देशः ) । ५अकतैरि च कारके", इति कमेणि
घञ् । ८ प्रादेशः ) । “हलश्च” इति सज्ञायां करणे घन् । “उपसर्गस्य।घजि इति दधेः ।
€ प्रादेशिनी ) णिनिः॥३॥
भ्रस्ज पाके ॥ ( श्ज्जति । श्चुल्जसि । श्चज्जामि ! श्चज्जते । श्चज्जते । श्चज्जे ) 1
_ शस्य "सावेधातुकमपिव् इति जिन्त्वात् ^्रहिज्या” दिना सम्प्रसारणम् । पररूपत्वम् ।
“लखा जश् क्कश” इति सकारस्य दकारस्तस्य इचुत्ं जकारः । न च इचुत्मे दत्वमसिद्धम् ।
शुल्जतीनामिति निदृदंशादिति व्याख्यातारः । यद्रा जरत्वस्यासिदधत्वात्सकारस्येव शचुत्पे
दकारस्तस्य “क्रां जय् अशि" इति जश्त्वेन जकारेऽपि सूपं सेत्स्यति । ( बभञ्जे ।
बभज्जेतुः । बभज्जैः । बभन्जिथ । बमष्ठे । बभन्जेधुः । बभन्जिब । बभजं । बभजाति ।
बभन्जिरे । बभज्जिषे ) इत्यादि । कादिनियमादिट् । थलि भारद्राजनियमाद्िकल्पः ।
““्रर्जोरोपधयेारमन्यतरस्याम्” इत्याद्धेधातुक्रे रेफोपधयो निन्र्तिः । रमागमश्च विकल्पे
न । आगमे ऽकार उच्चारणार्थः । अन्यदा ( बश्नज्ज । बथ्रन्जतुः । बश्नज्जुः । बशभ्रल्जिथ ।
वेश्रष्ठ । बभ्रञ्जथुः । बभ्रज्ज । बभ्नज्जिव । बभ्रज्जे । बश्नञ्जाते । बश्नन्जिरे । बश्चल्जिषे,)
इत्यादि । (मर्श । अशा) । रमभाषे “स्कोः, इति सकारस्य रोपः । “वश्च, आदिनोभय-
ज्र जकारस्य षत्वे ष्टुत्वम् । (भक्षयेति । भक्ष्येत । अक्ष्यति । अक्ष्यते) । रमभाे “स्कोः”
इतिसखरोपः । सवत्र बश्वादिषत्पे “षढोः कः खि? इति कत्वम् । शज्जतु। श्रज्जताम् । अ-
३२४ धातुवत्तौ- | [ शिप
शज्जत् । अश्वुज्जत । श्न्जत् । श्चज्जेयुः । श्रज्जेत । शज्जेयाताम् । श्ज्जेरन् ) । आश्चि-
षि (शज्ज्यात् । श्ज्ज्यास्ताम्) । यासुटः कित्वात्सम्प्रसारणम्। रमागमश्चानेन पूैविप्रति-
पेधेन बाध्यते । (भरक्षीष्ट भक्षीयारताम् । अक्षीष्ट । अक्षीयास्ताम् ) इत्यादि । रमागमतद-
भावयेाः सलोपादि पूववत् ।(अभाक्चात् । अभाष्यम् । अभाष्चैः। अभाक्षौः। अभाष्ठैम् । अ-
भाक्षेम् । अश्राक्षीत् । अश्राष्टाम् । अश्राष्चुः) इत्या दि । “वद्रजः इति वृद्धिः । श्रि सिचो
रोपे सकारस्याभावात् “षढोः कः सि? इति न भवति । (अभष्टे । अभक्षौताम्। अ भर्टीः ।
अभरक्षाथाम् । अभदर्वम् । अभश्चि। अभरष्वहि । अश्नष्ट, अश्रक्षाताम् । ) इत्यादि पूवे.
वत् । यथायोगं सोपषत्वकत्वानि, यत्र न सिचो रोपस्तत्र कात्परत्वात् “आदेशप्रत्यययोः”?
हृति षत्वम् । ( बिभक्षेति । बिभल्िषति । बिश्रक्षति, बिभ्रल्जिषति ) “सनीवन्त, इत्या-
दिनेड्धिकरूथः, तडि (बिभक्षेते) इत्यादि चातूरूप्यम् । (बरीश्रज्यते,) आशीखिडवदत्रापि
रोपधलोपात्पू वे विप्रतिषेधेन सम्प्रसारणमेव भवति, अभ्यासस्योरदत्वे “रीगत्त्वतः,” इति
रीकं । “ज्रस्जोरोपधयोः” इति रोपोऽभ्यासस्य न भवति । तत्रोपदेशग्रहणानुवृत्तेः । '( बा-
श्रष्ि) इत्यादि । अन्न यङो लुक्षत्वात्तिपा निदेशाह्वा न सम्प्रसारणम् । अत एव लुका लक्त-
त्वादाधधातुकपरत्वाभावाद् रोपधयोर्छपोऽपि न भवति । ( भनज्जैयति । अबभजेत् । अ-
ज्जयति ! अवश्रज्जत् । भग्यैः । ्रदूग्यः ) । ण्यति रोपधरोपे “चजोः कुषिण्ण्यतोः? इति
कुत्वम् । लोपाभावे तु जदत्वात्पूवै, ““पू वत्रा सिद्धम्" इति “चजोः इति कुत्वेन जकारस्य
गकारे पश्चात् सकारस्य जरत्मे दकारः । ८ भर्गः, द्रः )। धन्, पूर्वत् प्रक्रिया । भगे-
स्यापत्यं ( भा्गायणः, ) । “भर्गात्तरेगतं”” इति फन् त्रेगतांदन्यत्र॒ “अत इज्» इतीनजि
( भागिः) । ( अष्टः, अष्टवान् । श्गुः)। [ प्रथिभ्रदिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलोपश्च ]
इत्युप्रत्ययः सम्प्रसारणसरोपौ च ^“न्यङ्क्रादीनाञ्,, इति कुत्वम् । गोरपत्यं ( भागेवः ) ।
५्ष्यन्धकचरष्णी इत्यण्, बहते ८ श्टगवः ) ५अत्निभुगु?, इत्यादिना ऽणो लक् । ( आ-
इम् ) । “श्रसूजिगमि', इत्यादिना ष्टन् चद्धिश्च । भजेत इति शपि ॥ ४॥
क्षिप पेरणे ॥ ( क्षिपति, क्षिपते । अभिक्षिपति । प्रतिक्षिपति । अतिक्षिपति ) “अभि-
प्रत्यतिभ्यः क्षिपः इति क्रियाफलस्य कतृगामित्वे ऽपि परस्मेपदम् । इदञ्च ञुद्धे कतंरीतति
क्मैकतरि तङ् भवति (अभिक्षिप्यत इति ) । (चिक्षेप । चिक्षेपिथ । चिक्षिपिव । चिक्षिपे ।
चिक्षिपिषे । कषप्ता । क्षप्स्यति । क्षेप्स्यते । क्षिपतु । क्षिपताम् । अक्षिपत् । अक्षिपत ।
क्षिपेत् । क्षिपत । किप्यात् । कषिप्सीष्ट । अक्षेप्सीत् । अक्षे्ताम् । अश्षिक्च । अक्षिप्सा-
ताम् ) । “लिङसिचावात्मनेपदेषु" इति कित्वान्न गुणः । ( चिक्षिप्सति । चिक्षिष्सते ) ।
““हलन्ताचच» इति सनः कित्वम् । ८ चेक्षिप्यते । चेक्षिपीति । चेक्षे्चि । क्षेपयति । अचि-
क्लिपत् ) । छतः क्षिप्यतिवदेव ॥ ९॥
कुष विटेखने ॥ ( कृषति । कृषते । चकष । चकषेत्ः । चक्कषिथ । चकष । चछषिव । च-
छरषे। चक्रुषाते । चकरषिष ) इत्यादि । कष्टा । क्ष्या । कक्ष्यति । कक्ष्म॑ति । ऋक्ष्यते । क.
श्यते ) ।क्लल्यकरिति “अनुदात्तस्य चदुंपधस्य इति पाक्षिके अमागमे यणादेशः । ( कृष-
त॒ । छरषताम् । उष्कुषत्. । अवुःषत । कषेत् । कृषेताम् । छषेत । छषेयाताम् । आशिषि । `
(क्रष्यात् । दक्षीष्ट) । “लिङ्कसिचावात्मनेषदेषु इति कित्वान्नामागमो नापि गुणः । (अ-
कृश्चत् । अष्क्षताम् । अकश्चन् । अकुक्षत । अकृक्षाताम् । अकुश्चनत) । “क्सस्याचि? इत्य-
होपः । अजादौ “शर इगुपधात्" इति कसः । ( अकार्षीत् । अकार्ष्टाम् । अकाक्षंः ।
अङ्कष्ट । उकृक्षाताम् । अकृक्षत ) । ^स्प॒शद्षकृषः, इति पश्चे सिच् । क्लि तस्य रोपः ।
“वदव्रज” इति परस्मैपदे बरद्धिः ! पूर्गवद्मागमविकल्पः । आत्मनेपदे त॒ “लिडसिचौः?
इति कित्वान्नामागसः । अत एव न गुणः । (चिकृक्षति ] ! “हलन्ताच्च, इति सनः कित्वा-
न्नामागमो नापि गुणः । ( चरीकृष्यते । चरीकृष्टि ) इत्यादि । ( कषयति । अचकर्भ॑त् +
षी ] षशछटगखः । ३२५
अचीकुषत् ) उका । ( कुषिः ) । “इकृङकष्या दिभ्यः? इति इच्ू । ( छषीवरः ) “रजः
कुष्यासुति” इति मत्वथं वरच् । “वले” इति दीर्धः", ( सङकर्गणः ) । नन्द्यादित्वात् ल्युः ।
( कृषकः । ) “क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः" इति छन् “सप्तम्यां चोपपीड” इत्यन्न कपरिदै
्रहणं न कुषेरिति वृत्तिः । आत्रेयस्तु व्या ख्यानकृन्मतमेतत् , विशेषा भावादिति । हरदत्तस्तु
विशेषमाह । यदाह । यदयप्युभयोरपि विरेखने पाठर्तथापि तौदादिकस्य क्षेत्रविषये विलेखने
चृत्तिः, तेन कषेत्रे उपक्रृष्य हकेनोपङ्कष्य, तोदादिकात् कत्वा प्रत्यय एव भवति न णमुकिति ।
न्यासकारोऽपि कष इति शपा निदू्दैशाद्धौवादिकस्य ग्रहणसमित्याह ॥ तुदादयोऽनुदात्ताः स्व-
रितेतः ॥ ६ ॥ ं |
षान्तप्रसङ्गात्तेटं परस्मेपदिनमाह ॥
बरषी गतो ॥ ( कषति । प्राष॑ति। ) “उपसर्गाहतिः? इति बृद्धि: । ( आनष । आनर-
चतुः । आनृघुः । आनषिथ । आनृषिव ) । अभ्यासस्योरदत्मे इखादिः शेषे “अत॒ आदेः”
इति दीघेः । “तस्मान्नुड् द्विहलः" इति नुट् ¦ ८ अपिता । अषिष्यति । अरषतु । आषेत् ) ।
“आशवः, इति ब्रद्धिः । ६.कषेत् । ष्यात् ) ! मा भवान्षीत् । “नेटि इति न वृद्धिः ।
( अषिषिषति ) । परत्वाद् गुणे कृते द्वितीयस्यैकाचो द्विवचनं “नन्द्राः, इति रेफस्य न भव -
ति । ( अषैयति । आविषत् । अषित्वा । ) “न क्त्वा सेड,” इत्यकित्वम् । ८ ऋष्ट । ऋर्ट-
-वान् । ) ईदित्त्वादनिट्त्वम् । ( ऋषभः ) । “ऋषिव्ृषिभ्यां किद्”, इत्यभच् प्रत्ययः । ( आए-
षभ्यो ) वत्सः । “्रषभोपानहोज्यैः", इति विक्कतिवाचिन ऋरषभशब्दाष्टिकत्यर्थायां प्रकतौ
ञ्यः । अन्न कषभावस्था विङ्कतिः } वत्सावस्था प्रकृतिः । ( ऋषभतरः । ) भारवहने मन्दश-
क्तिरनडवान् “वत्सोश्च,, इत्यादिना रच् । अत्र तनुत्वेन भारवहनाशक्तिरुच्यते । (ऋक्षः) ।
“नुत्रशिकत्य॒षिभ्यः कित्, इति सः । उदात्त उदात्तेत. ॥ ७ ॥
षान्तसेडादित्प्रसङ्गात्ताहशमात्मनेपदिनमाह ॥
ज्ञषी प्रीतिसेवनयोः ॥ जषते । जजषे । जजपिषे । जो षिता । जोषिष्यते । जुषताम् । अजुष-
त । जुषेत । जोषिषीष्ट । अजोषिष्ट । अजोषिषाताम् । जजुषिषते । जुजो षिषते । जषित्वा । जो-
पित्वा) ।“ररोच्युपधात्, इति कित्त्वविकल्पः । (जोजष्यते । जोजोष्टि । जोषयति । अजू
जषत्। जष्यः । ) ““एतिस्तु"इत्यादिना क्यप् । ( जटः । जष्टवान् । ) ईदित्वादनिटत्वम् ।
< सजूः । सज्ञषौ । सजषः ) ¦ सम्पदादित्वात् क्किप् । क्विबन्तस्य सहशब्देन बहुव्रीहो
"वोपसर्जनस्य, इति सभावः । ““ससजषोः” इति रत्वे वारुपधायाः, इति दीर्धः , विधमा-
नप्रीतिरित्यथेः । यस्तु सहाथ खूढः सजूःशब्द्रूतस्य “सजूः सहार्थः इत्युर्यादिपागद्गतित्वनि.-
-पातत्वयोः “कुगतिप्रादयः” इति समासे स्यपि (सजूः त्य) इति भवति । सजूरिव्येकवचनान्त-
स्य पाठात् द्विवचनबह बचनान्तयोने गतित्वं नापि निपातत्वमित्यात्रेयः । द्विवचनबहूुवचना -
स्तयोः सहां वृत्त्यभावादेव गतित्वं निपातत्वं च न भविष्यतीति यत्किचिदेतत् । खूढत्वा-
-देव इ्यमोधान्यासे सज;कृत्थ सहङ्कत्येत्यथे इत्युक्त्वा ज षतेजैरतेवां क्रिपि समानस्थ समाव
इति व्युत्पत्तरनियमो दशितः । ( जोषम् ) इति । स्वरादिपाडाद् धनि मान्तत्वं, स्वभावा-
च्कियाविषयः ॥ ८ ॥ |
ओविजी भयचलनयोः ॥ प्रायेणायमुपूेः । उद्विजते । उद्िविजे । उद्विविजिषे । उदधि.
जिता । उद्भिजिष्यते । ) ““विज इट्” इति इडदेरञ्णितः प्रत्ययस्य डिन्त्वान्न गुणः । (उद्धि-
` जताम् । उद्विजत । उद्विजेत । उद्विजिषीष्ट । उद्विजिष्ट । उद्विविजिषते । उद्विजित्वा) ।
क्त्विसनो “रलोग्युपधात” इति किन्त्वस्य पाश्षिकत्वेऽप्यस्य “विज इ" इति ङिन्त्वमिति
न गुणः । ( उद्वेविज्यते । उद्वेविजीति । उद्ेधेक्ति । उद्वेजयति । उदुप्रीषिजत्। उद्ि्नः।
` उद्विञ्नवान् ) । शदित्त्वादनिरत्वम् । चोः कत्वम् । ओ दित्त्वाननिष्ठानत्वम् । ( वेगितम् )इति
-घनजन्ताद्रेगशब्डादितचि । ( उद्वेजिताम् ) इति ण्यन्तस्य निष्ठायामिटि । ८ बेषरेक्ति, वेविक्ते)
२८
३२६ धातुचृत्तो- [ भोली
इति जहोत्यादौ एथग्भावे ॥ ९ ॥
लजी ओरस्जी ब्रीडायाम् ॥ ( रजते । ठेजे । ठेजिषे । खाजता । लजिष्यते। खज
ताम् । अखजत । जेत । रजिषीष्ट ) । लिड । ( अलजिष्ट । छिलजिषते । लालज्यते ॥
खालजीति । खारुक्ति । खाजयति । अरीखजत्। लजित्वा । कञ्चः । खञ्मवान् ) । ईदित्तवा-
द्निटत्वम् 1 ओ दित्त्वा निष्ठानत्वम् । अयं तवगेपञ्चमा दिरिति चान्द्राः । तन्मतेन नरनन्चि-
काशब्दव्युत्पत्तौ तवर्गादिरयं स्वामिना पठितो न तु स्वमतेन, यदाह । ओरी ओखस्जीः
व्रीडइति चान्द्रा इति । आत्रेयमेत्रेयस्वामिसम्मताकारश्चा कटायनाइयः सखव यणादिमेवाहुः \
नञ्नशब्दस्तु परषोदरा दित्वाद्रयत्ययेनेति मेत्रेयः । ( ख्जते । लज्जे । रन्जिता । रन्जि-
ष्यते । लज्जताम् । अख्ज्जत । खज्जेत । छज्जिषीष्ट । अरुज्जिष्ट । अलन्जिषाताम् । अ~
लज्जिषत । लिरज्जिषते ) । जर्त्वश्चुत्वे । ( खाखज्ज्यते । रालज्जीति । लालक्ति ) ¢
“स्कोः” इति सरोपः । ८ लज्जयति.। अललज्जत् । खज्जित्वा । श्नः । रखगनवान् ) । नि~
छानत्वस्य सिद्धत्वात् "स्कोः" इति सरोपः । ८ लज्जा ) । “गुरोश्च हलः” इत्यकारः +
८ न्जितः ) इतीति । शप्यनयोरपाटः स्वराः । शपि हि “तास्यनुदात्तेन्डित्?” इत्या -
दिना रघ्ावेधातुकानुदात्तत्मे शापश्च पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्बरेणाद्यदात्तं स्यात् । शे तु
प्रत्ययस्वरेण मध्योदात्तं मवति । (लजति, खाजति, टन्जति, राज्जति,) इति चत्वारः काफि
भत्सेने । जुषादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥ १०-१९ ॥
ओदिदुदात्तसोपधप्रसङ्गात्षहशमपि परस्मेपदिनमाह ॥
ओवरच् छेदने ॥ (वृश्चति) । ^य्रहिज्या?दिना सस्प्रसारणे पू रूपत्वे “स्तोः श्चुना श्चुः"
इति सकारस्य शकारः । ( वचश्च । व्श्चतु; । वच्श्चिथ । वव्र । व्रश्चिव ) । संयोगान्त-
त्वेन लिटः कित्वाभावात् ग्रहिज्यादिना सम्प्रसारणन्न भवति । अभ्यासस्य “खिटियभ्या .
स” इति सम्प्रसारणे “स्तोः इचुना श्चुः? इति सकारस्य शकारः । “न सम्प्रसारणे सम्प्र-
सारणम्,” इति पूवंस्य निषेधाद्रेफस्येव सम्प्रसारणप्रसङ्धः, उरदत्तवस्याङ्गत्वादङ्घाश्चिश्चप्रत्यये -.
न परनिमित्तत्वात् “अचःपरस्मिन्, इति स्थानिवत्मेन सम्प्रसारणपरत्वात्। उदित्त्वात्सवं-
त्ेड़िकल्पः । क्रादिनियमः प्रतिषिद्धविषय इति थल्यपि दिकल्प एव भवति । तत्रेडभावे
स्मल्परत्वात् “स्कोः इति सरोपे बश्चादिना षत्वे ष्टुत्वम् । ८ ष्टा, बश्चिता । चक्ष्यति ।
चश्चिष्यति । ) अनिटि सखोपषत्वयोः “षढोः कः सि?” इति कत्वं, ( वृश्चतु । अब्रशवत् । च्र-
श्चेत् । ) आशिषि ( वृड्च्यात् । अवश्वीत् । अवशिष्टाम् । अव्रश्चिषुः । अव्रश्चीः ! अव्रश्चि-.
्टम् । अव्रश्चिष्ट । भवश्िषम् । ) “नेटि? इति न वृद्धिः । अनिरि तु ( अव्राक्षीत् ) पूेवत्स--
रोपबत्वयोः कुत्वम् । ८ अबाश्टाम् । ) “क्रो क्ङछ्ि इति सिचो रोपे प्रत्ययरुक्षणेन
“षढोः कः सिः, इति न भवति । तस्य व्णाश्रयत्वादरर्णाश्नये च प्रत्ययरक्षणाभावात् ।
( विब्रश्चिषति । विव्रक्षति 1 वरीन्रुकच्यते । ) “रीगरुत्वतः” इति रीक् । (वाव्रष्टि । वावरषटः ) ।
श्चतोति रितपा निदंशाद् डिद्रचनेषु न सम्प्रलारणम् । ( वश्चयति । अवद्वश्चत् । बश्चित्वा )1
“"जि्रर्च्योः क्त्वि" इति नित्यमिद् । “नक्त्वा सेड» इत्यकितत्वान्न सम्प्रसारणम् । (बरुक्णः।
वृक्णवान् ) । “यस्य विभाषा?” इत्यनिदत्वम् । ओदित्त्वा्िष्ठानत्वं, तस्य पू्ेत्रासिद्धत्वात्
अल्परत्येन “स्कोः” इति सरोपः । “चोः कुः» इति कुत्वं च । [निष्टादेश्चः षत्वस्वरप्रत्ययेडि
धिषु सिद्धो वक्तव्य] इति चश्वादिषत्वे निष्ठादेशस्य सिद्धत्वात् ्स्परत्वाभावान्न षत्वम् ।
( व्रस्क्यः । वस्कः । ) ण्यद्धजौ । “चजोः कुचिण्ण्यतोः इति कुत्वम् । अज्लल्परत्वात्सरोपो
न भवति । वन्रहचेत्यादौ वकारस्योपदेश्चसामथ्यादरेफे वलि परतो खोपो न भवति । नचच्रु.
श्वतीत्यादौ सम्प्रसारणे ल्परत्वाभावाच्छ्वणसुपदेशस्य प्रयोजनं, तत्रापि सम्प्रसारणस्य:
किडत्प्रत्ययापेक्षत्वन बहिरङ्खत्ेना सिद्धत्वादस्ति वलोपप्रसङ् इति । ८ वृश्चः ) । “व्नुचरधिङ्-
त्यपिभ्यः कित्, इति सप्रत्थये षत्वे ऊवे, “स्कोः” इति सलोपश्च ॥ १२ ॥
उच ] षष्टगणः। ३२७
ठ्यच व्थाजीकरणे ॥ ( विचति ) । "ग्रहिज्यादिना" किति सम्प्रसारणम् , ८ विव्याच +
-विविचतुः । विव्यचिथ । विविचधुः । विविच । विव्याच । विञ्यच । वििचिव । ) अपितो
"लिटः कि्वात्सम्प्रसारणे द्विवचनं, पिति तु “खिव्यम्यासस्योभयेषाम्" इत्यभ्यासघ्य )
“व्यचेः कुटादित्वमनसि, इत्यज्णित्प्रत्यये विधीयमानं जिनत्वमनसीतिपयुदासेन तत्सदशे
कृतीति दरदत्तादयः । तेन थल्युत्तमे णलि च णित्वाभावपक्षे नास्ति ङिन्त्वं नापि किन्त्व,
'पिलि्ख्टित्वादिति न सम्प्रसारणम् । अन्ये तु प्रसज्यप्रतिषेधमाश्रयन्ते, तेनात्रापि ङि्वम-
स्तीति सम्प्रसारणं मन्यन्ते । प्रसज्यप्रतिषेधाश्रयणे प्रमाणं सग्यं, वाक्यभेदप्रसङ्गात् ।
( ञ्यचिता । ज्यचिष्यति । विचतु । अविचत् । बिचेत् 1 ) आशिषि ( विच्यात्। अव्या-
चीत् । अव्याचिष्टाम् । अव्यचीत्। अव्यचिष्टाम् ) । “अतो हखदेः इति वा बृद्धिः।
८ विव्यचिषति ) । तासिस्यसि्चां सनश्चाङ्घत्वान्न डिन्त्वमिति न सम्प्रसारणम् , प्रसज्यप्र-
-तिषेधवादिनामनत्रापि डिन्त्वात्सम्प्रसारणेन भाव्यम् । ( वेविच्यते । वौञ्यचीति । वाव्य-
क्ति )। हितपा निशान्न सम्प्रसारणम् । ( व्याचयति । अविव्यचत् । विचित्वा ) । “न
कत्वा सेड» इत्यकित्मेऽपि क्तवः छरत्त्वाद्वयवेः कुटादित्वमिति छिन्वेन सम्प्रसारणं गुणाभा-
श्च । (विचितः । उरु्यचाः)।गतिकारकपू्वेस्यापीत्यसुनू । अनसीतिपयुदासान्न जिन्त्वम् १३॥
उचछि उञ्छे॥उच्छी विवासे ॥ (उञ्छति । उच्छति)इत्यादि । भूवादौ व्याख्यातो १४.१९॥
चरच्छ गतीन्द्रियप्रलयमूतिभवेषु ॥ चटच्छति ) । “छे च, इति तुक् , तुकि यद्रक्तञ्यं त-
त्सर्वं भूवादावृच्छतो द्रश्ट्यम् । ( आनच्छं । आनच्छेतुः । आनच्छः । आनच्छिथ । आन-
च्छि । ) “क्च्छत्यृताम्” इति छिटि गुणः, “तस्मान्नुड् द्विहः” इत्यत्र द्विह्यहणमने-
कहलुपलश्चणमिति नुडागम इति हरदत्तादयः । ८ ऋच्छिता । बरच्छिष्यति । कह्च्छतु । आ-
च्छत् । ऋच्छेत् ) । आशिषि (कच्छयात् । मा भवानृच्छीत् । आच्छि्टाम् । आच्छिषम् ।
ऋेचिच्छषति ) । अभ्यासे खयः शेषः ! ( ऋच्छयति । मा भवानृचिच्छत् ) । “समो गम्य-
च्छि” इति सम्पू्वादरूमाद्कमेकात्तङ , ( सष्धच्छते । समानच्छं । सण्रच्छिता । समरुच्छि.
-घ्यते । सथरच्छताम् । समाच्छैत । सष्च्छेत ) । आशिषि ।८ सष्टुच्छिषीष्ट । समाच्छिष्ट ।
चरच्छित्वा । चरच्छितः । परच्छितवान् ) । कच्छा चकारेति प्रयोगो “गुरोश्च हर» इत्यका-
रप्रत्ययान्तादच्छशब्दात्कमैणि द्वितीयायां न त्वामि । यतोऽनुच्छ इत्याश्निषिध्यते ॥ १६ ॥
मिच्छ उत्छ्धेशे ॥ उत्क्टेलः पीडा । ( मिच्छति । मिमिच्छ । मिमिच्छतुः । मिच्छिता ।
`सिच्छिष्यति । मिच्छु । अमिच्छत् । मिच्छेत् ) । आशिषि ८ मिच्छयात्) ) अन्तरङ्-
त्वात्पूवं तुगिति न रुधूपधगुणः । वृद्धिस्तु “नेटि'” इति निषिध्यते । मिमिच्छिषति, मेमि.
चखथ्ते । मेमिच्छीति । मेमेष्टि । मिच्छयति । अमिमिच्छत् ) ॥ १७ ॥
जजं च्च ्चक्षं परिभाषणभत्संनयोः ॥ ( जजति । जजज । च्चैतिं । चर्चिका ) । संज्ञायां
क्वुन् , ण्बुल्वा । ( क्षक्षेति । जञचञ्षै । जजैरः । अ्षीरः ) । बाहुलकाद् रन्नन्तौ । आथन्ता-
वपि चान्तावित्येके । चचै तिक्च्त्योः शपि पाठः स्वरा इत्युक्तम् ॥ १८-१९-२० ॥
त्वच संवरणे ॥ ( त्वचति । तत्वाच । त्वचिता । त्वचिष्यति । त्वचतु । अत्वचत् । त्व-
चेत् । त्वच्यात्। अत्वाचीत् । अत्वचीत् ) ॥ “अतो हलादेः,» इति वा वृद्धिः । ८ तित्वचि-
षति । तात्वच्यते । तात्वचीति । तात्वक्ति । त्वाचयति । अतित्वचत्। त्वचः ) । पचा-
च् । त्वचं गृह्णाति +( त्वचयति )। “सत्यापपाश'” इत्यादिना णिच् । अत्र॒ णिरोपस्य
स्थानिवद्भावान्न वृद्धिः । (अतत्वचत् ) इत्यग्छो पित्वादभ्यासस्येत्वं न । {त्वक् ) ।५अन्ये-
-्रोऽपि हश्यन्ते" इति क्विप् । ( वाक्त्वचम् ) । “'्न्द्राच्चुदषहान्तात' इति च् ॥ २१ ॥
तच् स्तुतो ॥ ( चरचति ) इत्यादि वरषतिवत् । ( अर्च्यम् , ) ण्यति । “यजयाचनत्चप्र-
वचचेश्च, इति ऊुत्वनिषेधः ! अत एव कुत्वनिपेधाज्ञापकाददुपधलक्षणः कयन्न भवति ।
५ चक ) । पू्ैवत्किप । ऋचो व्याख्यानम् ( आचिकम् ) । “द्रयजुदूत्राह्यणः इत्यादिना
३२८ धातुचवृत्तो- [ उज्ज
मवव्याख्यानयोष्टक । कचोऽद्धैम् ८ अर्द॑र्चम् ) । “अद्ध नपुंसकम्” इत्येकदे शिनाष्धं शब्दस्य
षष्ठीसमासः । “ऋकपूरन्धूः” इत्यादिना ऽकारः समासान्तः । “अद्धर्चाः पुंसि च"? इत्ति
पुनएंसकयोरयम् । अनृचो माणवको ज्ञेयो बहरचश्चरणाख्यायामिति विशेषे अकारप्रत्ययस्य
स्मरणाद् (अनृक्कं साम, वहृवरकं सुक्तम् ) इत्यादो शेषरक्चषणः क्वेव भवति । क्क् च सामः
च (कक्सामे ) । “अचतुर” इत्यादिना द्रन्द्रे ऽच् समासान्तः । “ननल्तद्धितः, इति साम्नि
रोपः ॥ २२ ॥
उब्ज आज्जैवे ॥ अयसुपध्मानीयोपध इति केचित् । तथा च “हयवरट् » इत्यत्र वा
तिकम् । [अयोगवाहानामटसु णत्वं शष जश् भावषत्वे] इति । अत्र भाष्यं--“शष चोपदेशः
कर्तव्यः । कि प्रयोजनं, जशभावषत्वे । उज्जिरयमुपध्मानीयोपधः पठ्यते, तस्य जरत्वे कृते
( उज्जिता उच्जित्वा उञ्जितुसुज्जितव्यम् ) इत्येतद्रूपं यथा स्यादिति । शष जस् भाव इत्य-
स्यायमभिप्रायः । शषौ उपदेशात् क्चटत्वाज्ज्श्त्वमिति। पुनश्च भाष्यम् । यद्य॒पध्मानीयोपधः
प्यते । उन्जिजिषतीत्युपध्मानीयादेरेव द्विठ चनं प्राप्नोतीति । जशत्वस्यासिद्धत्वादुप-
ध्मानीयादेद्धिकेचने जशत्वेनोपध्मानीयस्य बत्वे उ्िञ्जिषतीति स्थादिति भावः। तथा
कैयटे द्विर्वचने पूर्वत्र जशत्वमसिद्धमथापि [ पूवंत्रालिद्धीयमद्विवंचने ] इति विदध, सवेथो -
बिन्जिषतीति प्राप्रोति । किच अभ्युद्गः समुद्ग इति च न सिध्यतः । यद्यपि गमे.
दृन्युपसर्गाड्डेऽपि सिद्धस्तथापि अस्माद्धनि कृते उपध्मानीयस्य च जरत्वे (अभ्युग्जः समु-
ञ्जः ) इत्यपि स्याताम् , तदथेम् [उपध्मानीयस्य च] इति वातिकेन कवगं परत उपध्मानी-
यस्य सकारो विधेयः स्थात्, तस्मिन् हि जरत्वेन दत्वं भविष्यति । तस्मादयं दोपधः परटि-
तव्यः । उक्तं च भाष्ये । यद्ययं दोपधः का रूपसिद्धिः, उञ्जित्वा उन्जितुमुज्जितन्यमिति ।
असिद्धे भ उन्जेः । इदमस्ति “स्तोः इचुना श्चुः इति, ततो वक्ष्यामि भ उन्जेः । उन्जे
श्चुना सन्निपाते भो भवतीति, ततश्च ^न न्द्राः” इति निषेधे भत्वस्यासिद्धत्वाहकारवजेस्य
द्विवचने पश्चाद्बत्वे उन्जिजिषतीतीष्टसिद्धिः । न चास्ति [पूवेत्रासिद्धीयमद्विवे चन ] इति +
“नन्द्रा, इत्यस्य द्विवैचननिषेधरूपत्वात् । न चास्त्यम्युद्रः समुद्ग इत्यत्र भत्वस्य प्रसङ्धः ।
तस्य कुत्वे पूर्वत्रासिद्धत्वात्, कृते चास्मिन् चवर्गयोगाभावात् । अपरे तु बकारोपधं पठ-
न्ति । “नन्द्राः” इत्यन्न वकारस्यापि प्रतिषेधमुपसच्चक्षते । तेषामभ्युद्ग इत्यादौ दत्वमपि
वक्तव्यम् । ( उञ्जति । उन्जांचकार । उल्जिता । उज्जिष्यति । उज्जतु । आओौब्जत् ।
उब्जेत् ) । आशिषि ( उवृल्यात्। ओौब्जीत् । उञ्जयति । मा भवानुन्जिजत् । न्युन्जिता
शेरतेऽस्मिन्निति (न्युब्ज) रोगविशेषः । ) “ुजन्युब्जौ पाण्युपतापयोः” इति धनि कुत्वा-
भावो निपात्यते । ( ओजः ) । ““उन्जेबैरोपश्चः, इत्यसुनि बरोपो गुणश्च निपात्यते । (ओ.
जायते ) । “कन्तुः क्यड सलोपश्च» इति क्यङ्सरेपो । अत्रानुत्रत्तस्य वा प्रहणस्य व्यवस्थि-
तविभाषात्वान्नित्योऽत्र सलोपः । ८ ओजसा इतम् ) । “ओजर्सहोम्भस्तमसः तृतीयायाः»
इत्यलुक् ॥ २३ ॥
उज्क् उत्सगं ॥ अयमपि दोपधः, जरत्वं तु लाक्षणिकम् । (उज्क्चति) इत्यादि पूर्ववत् +
( उद्धयो नदः ) । “मिद्योच्यौ नदे", इति कर्तरि क्यपि चकारस्य धकारो निपात्यते ॥२४॥
लुभ विमोहने ॥ विमोहनमाङकुखीकरणम् । ( लभति । लोभ । लोन्धा ) । “तीष.
सहः, इतीडविकल्पः । ८ खोभिष्यति । दंभतु । अलभत् । छखभेत् । लभ्यात् । अरोभीत् ।.
छ्धभिषति । छंखोभिषति । छभित्वा । खोभित्वा ) । “खो व्युपधात्? इति कित्वषि-
कल्पः । ८ लोदभ्यते । खोखोज्धि । रोभयति । अ्धूलभत् । विद्भिताः ) केशाः । लुभो
विमोहनः, इति क्त्वानिष्ठयोनित्यमिट् । गाध्यं तु लुभ्यतीति गतम् ॥ २९ ॥
रिफ कत्थनयुद्धनिन्दाहिसादानेषु ॥ ( रिफति। रिरिफ़ ) इत्यादि लुभिवत् । क्तवायां
“रलो व्युपधातः, इति न कित्त्वविकल्पः । “नोपधात्थफान्तः, इत्यन्न नोपधग्रहणपामर्थ्यात् ¢
तृप ] ` षष्टगणः। ३२९
यद्वि हि स्यात्किं नोपधग्रहणेन । न च कफ तृफ दिसायामित्यकारोपधो व्यावत्यः । त्रेश-
-ब्यं हि नः साध्यम्, ८ रिफित्वा रिम्फित्वा अफित्वा । ) इति । एतच्च सत्यसति नोप.
ग्रहणे भवत्येव । सति च नोपधस्य “न क्त्वा सेड् इति प्रतिषेधे सति अफित्वेति
अवति । नोपधस्य त्वस्मिन्विकल्पे रिफित्वां रिम्फित्वेति । असत्यपि नोपधस्य ग्रहणे
सरव॑त्रास्मिन्विकल्पे प्रतत्तेऽपीदमेव खूपत्रयं भवति । रिदहीति दरेमिडा इति स्वामी । अनि-
दकारिकासु वामनश्च रिहिलुही धातुषु न पठयते कैश्चिदभ्युपगम्येते इति । अत्र न्यासे कैशचि-
दित्या पिशयिप्रश्रतिभिरिति । तस्मात्तावपि स्त एव । प्रयुज्यते च “दिशं न विप्रा मतिभी-
रिहन्ति? इति ॥ २६ ॥ ¦
तृप तृम्फ वृक्षौ ॥ आद्यः प्रथमान्त इति वामनः । यदाह तृप्यतिरहप्यती खपमित्यनि-
` दकारिकायां श्यना निरंशस्य व्यवत्यं दुश्ेयन् तुदादिषु यो ठृपिदपी ताबुदात्तावेवेति । आत्रे-
यमेत्रेयादयस्तु द्वितीयान्तं परित्वा प्रथमान्तं वामनः पठतीत्याहूः । ( तृपति । ततप । तपि-
ता । तपिष्यति । तृपतु। अवृपत्। तृपेत्। तृप्यात्। अतर्पात् )। “स्प्रश्धराछ्षः, इति
सिचो विकल्पनमडपवाद् इति पोषादिकस्यैव । ( तितर्पिषति । तरीतृप्यते । ततैसि । तपे-
यति । अतीतृपत् । अततप॑त् । उदरा । तपित्वा ।. तृपित; । वृषत्वा । त्च ) इति तृप्यतेः ।
(तृम्फति) । शस्य डित्वात् “अनिदिताम्, इति नखोपे “शे तृफादीनाम्” इति नुमागमः ।
येऽत्र सानुषदङ्धाः पय्यन्ते तृम्फादय इति, प्रकारवाच्यादिशब्द्ः, प्रकारश्च साह्यं, तच्च
नकारानुषक्ततयेति, हरदत्तः । ८ ततुम्फ । तृरिफिता । तृम्फष्यति । वृम्फतु । अतृर्फत् ।
ृम्फेत् ) । आशिषि ( वृप््यात् ) । यासुटः किन्वान्नस्य रोपः । ( अतृम्फीत् । तितृर्फि-
चति । तरोतृप्त्यते ) । ““रीगरत्वतः" इति रीक् । ८ तरीतृम्फति । तृर्फयति । भततृम्फत् ।
तृषित्वा । तृम्फित्वा । तृषितः ) । क्त्वायां “नोपधात्थफान्ताद्रा” इति कित्वविकस्प-
नात्पक्षे नरोपः ॥ २७.२८ ॥
तुप तुम्प तुफ तुम्फ हिसायाम् ॥ ८ तुपति । तुम्पति । तुति । तुम्फति ) इत्यादि
यूवेवत् ॥ एषां भूवादौ पाठः स्वराथं इति तत्रैवोक्तम् ॥ २९-२०-३१-३२ ॥
हफ इम्फ उत्ड्ेदो ॥ प्रथमः प्रथमान्त इति वामन्तत्तपताड पपादितम् । अन्ये द्विती-
यान्त इति । ( हफति । हम्भति >) इत्यादि ॥ ३३-३४ ॥
फ म्फ हिसायाम् ॥ ( फति । आनफे । आनृफतुः । ऋटम्फति । ऋरम्फाञ्चकार ।
अर्पिफिषति)। सनि गुणे ५न न्द्राः” इति रेफवनितस्य द्विवचनम् । (करम्पिफिषति)इत्यत्रा-
प्यनुस्वारपरसवर्णयोरसिद्धत्वान्नकारवजितस्य द्विवेचनम् । (अफित्वा । ऋम्फित्वा) इत्यादि
पू वेवत् ॥ ३९-३६ ॥
गुफ गुम्फ भ्रन्थे ॥ ( गुफति । ज्ञगोफ । गुम्फति । जगुम्फ ) इत्यादि ॥ ३७-३८ ॥
उभ उम्भ पूरणे ॥ ( उभति । उवोभ । उभतुः ) । “अभ्यासस्यासवर्णे, इति गुण-
-विषये उवङ । अन्यत्र सवणेदी्धः । ( उम्भति । उम्भाञ्चकारं ) इत्यादि । ( उभो ) । इगु-
पधात्कः । नित्यं द्विवचनान्तः । सर्वादित्वात्सवेनामत्वं, तत्कार्याणि “स्वेनास्नस्तृतीया?»
इत्यादीनि यथासंभवं नेयानि । उभाववयवावस्य उभयो मणिरित्यत्र “संख्याया अवयवे
-तयब्”, इति तयपि तस्य “उभादुदात्तो नित्यम्, इत्ययजादेश्च उदात्तः । ८ उभाज्ञलि ।
-उभयाञ्जलि । उभाहस्ति । उभायाहस्ति । उभापाणि । उभायापाणि । उभाबाहु । उभ-
याबाहू ) । “दविदण्ड्यादिभ्यश्च” इति बहुवीहा विचुप्रत्ययान्तता निपात्यन्ते ! (उभाबाह ।
उभयाबाहू ) इत्यत्रैव निदेशादिचो रोपः, प्रत्ययलक्षणेनेजन्तत्वादग्ययीभावत्वादव्ययल्व
मिति न्यासे । द्विदण्डयादिगणपायदेवेषां साधुत्वे सिद्धे “द्विद्ण्डया दिभ्यश्च" इति सूत्रमि-
-जन्तत्वविक्तानाथेमिति, तस्य च प्रयोजनमञ्ययीभावसंकतेति हरदत्तादयः । तिष्ठदूगुप्रश्ठतिषु
जिति पवयते, एवं समुदायनिपातनाच्ाथेविशेषे एवावतिष्ठन्ते, तथा च वृत्तिः । (द्विदण्डि
३३० धातुच्त्तो- [ श्म
प्रहरति । द्वि॒सलि प्रहरति) । एवञ्ुभाज्जरीत्यादीनासपि प्रहारो ऽन्यपदाथेः। केनोभ्यते
इति (कुम्भः) । करमणि घन् 1 ( अयस्कुस्मः ) “अतः कृकमिकंसकुम्भः इति “विसजेनीयस्य
सः? । अत एव कुम्मेतिनिदृर्दैशात्कश्ञब्दाकारस्य रोपः पररूपता वा । ( कुम्मी ) । गोरा-
दित्वात् “जातेरख्री", इति वा डीष् । ८ अयस्छुम्भी ) । लिङ्गविशिष्टपरिभाषया सत्वम् ।
कुर्भीव नासिका ऽस्य ( इम्मीनसः ) । “अन् नासिकायाः संज्ञायाम् इत्यादिना नासि-
काया नसादेश्ोऽच् प्रत्ययश्च ॥ ३९-४० ॥
सभ छम्म शोभाथ ॥ ( श्युभति । शुम्भति ) इत्यादि ॥ ४१-४२ ॥
हभी ग्रन्थे ॥ ( दभति } इत्यादि । ईदित््वान्निष्ठायामनिरत्वम्। ( इञ्धः ) अयमनिरि
चुरादौ ॥ ४३ ॥ |
चृती हिसाग्रन्थनयोः ॥ ८ चृतति । चच । चचततः । चचत्तिथ । चत्तित्ता । चत्ति- `
ष्यति । चत्स्यैति । चृततु । अचर्तीत् । चरीचृत्यते । चरीचति । चरीचुतः । चत्तेयति । अची-
दतत् । अचचत्तेत् ।उकरंहा । चुतः । चुतवान् ) । “यस्य विभाषा? इत्यनियत्वे सिद्धे ऽस्ये-
दित्त्वेन तस्यानित्यत्वक्ञापनाद्धावित इति सिद्धमिति मेत्रेयः । स्वामिकाक्यपो तु शदित्त्वं
( चरीच॒तः, चरीच तवान् ) इति यड लगन्ताज्निष्ठायामनिर्त्वाथेमिति ॥ ४४ ॥
विध विधाने ॥ ( विधति । विवेध । वेधिता । बेधिष्यति ! विधतु । ¦अविधत् । वि~
धेत् । विध्यात् । अवेधीत्। विविधिषति । विबेधिषति । विधित्वा । बेधित्वा । बेविध्यते +
वेवेद्धि । वेधयति । अवीविधत् ) । “ररो व्युपधात् इति क्त्वासनोः किन््वविकलर्पः ।
विधिशन्दमस्मान्मेत्रेय आह '। समर्थसूत्र भाष्यं विधिरिति कोऽयं शब्दः, विपूर्वाद्धाजः
कमसाधन इकार इति" अन्न कैयटे विध विधानहत्यस्योणादिकेन्प्रत्ययान्तस्य निवत्त्यधैः
विपूर्ाद्धाज इत्युक्तं, स्वरे चानयोभेदः, इनप्रत्ययान्तस्याद्युदात्तत्वात् , क्िप्रत्ययान्तस्या-
न्तोदातत्वात्, तस्येव प्रयोगाथेमेवसुक्तमिति ॥ ४५ ॥
जड गतो ॥ तवर्गपञ्चमान्तमेके पठन्ति । इश्यते च “हर्य विश्वे मरुतो जनन्तिइति +
(जडति । ज़॒जोड । जोडिता । जोडिष्यति।ज॒डतु । अजञडत् । जञडेत् । जड्यात्। अजोडीत् ॥
जुज़डिषति । जजोडिषति । जोडित्वा । जुडित्वा । जोजड्यते । जोज्ञ डति । जोजोड्डि । जो-
थति । अजूजुडत् । ज्ञडितः । ) अयं बन्धने छिन्त्वार्थं कुटादौ परिष्यते । प्रेरणे चुरादौ ॥४६॥
खड सुखने ॥ ( खडति । ममड । मडिता । मडिष्यति । खडतु । अश्टडत् । श्डेत्। ख-
ङ्यात् । अमडीत् । मिमडिषति । मरीदञ्यते । मरीमडिढ । मडंयति । अमीडत् । अमम-
डेत् ) उन्रहद्रा । ८ शडित्वा । सखडितः ) “सडश्धधः, इति क्त्वायाः कित्त्वम् । ( खडः । )'
इगुपधलक्षणः कः । (खडानी ।) “इन्द्रवरुण” इति ङीषानुको । ( डीकं सुखं ) डेः कीकन् ।
अयं ऋयादो च ॥
ण्ड च ॥ ८ पृडति ) इत्यादि खडिवत्. ॥ ४८ ॥
पृण प्रीणने ॥ ( प्रणति । पपणं ) इत्यादि । ( रोकं प्रण.) मृख्विथुजादित्वात्कः) “लो.
कस्य पृण इति सुम् ॥ वृण इति दन्त्योष्ठया दिरप्यत्र पठितव्यः । तथा च भाष्यं धात्वन्तरे
पूणिव्ृणी इति । धात्वन्तरे इति तोदादिका वित्यर्थं इति कैयटे ॥ ४. ॥
खण हिसायाम् ॥ < शरूणति ) इत्यादि । ( खणाखम् । ) बाहुख्कादाख्च् , गुणाभा-
वश्च ॥ ९० ॥ | |
तृण कोरिल्ये ॥ ८ तुणति । तुतोण । तोणिता ) इत्यादि । तूण पूरणइति दीर्घोपध आङु-
स्मीयः ॥ ९१ ॥ |
पुण कमणि ञ्चमे ॥ ( पुणति ) इत्यादि । ( मातरि निपुणः । ) इगुपधलक्षणः कः । ८ पि-
तरि निपुणः ।) “साधुनिपुणाभ्याम्! इति तद्यक्तात्सक्तमी । अप्रतेरित्यपनीय [अप्रत्यादियो-
गइति वक्तव्यम् ] इत्युक्तम् । प्रत्यादयश्च प्रतिपयेनव इति पाणिनिनोक्ताः, तेन तेयागे दहितीः-
सण. ] षष्ठगणः । | ३३९
यैव, (पितरं प्रति निपुण) इत्यादि । ( आचारनिपुणः । ) “पू्वैसहशच इत्यादिना तृतीयास-
मासः € नेपुण्यम् ) । बाह्णा दित्वात् घ्य् । क्तवान् डीष् । ( नेपुणी ) । “इलस्तद्धित-
स्य” इति यरोषः । ८ नैपुणम् ) । युवादित्वादण् । ( अनिपुणः ) । तत्पुरुषो बहुनी हिव \.
तस्येदमा( नेपुणम् । अनेपुणम् ) । “ननः खचि” इत्यादिना पूर्वपदस्य वा बृद्धिरु्तरपद्-
स्य तु जित्यम् ॥ ९२ ॥
मण प्रतिन्ताने ॥ ९३ ॥
ङ्ग शाब्डोपकरणयोः ॥ ( सुणति ) कणति ) इत्यादि । ( कोणः ) वीणादिवादनेम् !.
“हरश्च” इति ' घञ् , आमन्त्रणे अयं कथादिः दीर्घोपधः संकोचने आकुस्मीयः ॥ ९४॥
ञ्न गतौ ॥ ८ ञ्जुनति ) इत्यादि । ( ञ्चनकः ) । ओणा दिकः क्वुन् ॥ ९९ ॥
दरण हिसागतिकरिल्येषु ॥ ८ द्रणति । दणः ) खजैरः । इगुपधात् कः । ( द्रुणी ) कच्छ
पी । गोरादित्वान् ङीष् । ( द्रोणः ) । पचाद्यच् । ( द्रोणी) । पूर्ववन् ङीष । द्रौणस्य गोत्र-
मपत्यं ( द्रौणिः । द्रौणायनः ) । “द्रोणपर्व तजीवन्तादन्यतरघ्याम् इति फएगिनो । द्रोणं पच-
तीति ( द्रौणी, द्रौणकी ) । “तत्पचतीति च द्रोणादण् चः, इत्यणढनो । द्विद्रोणेन धान्यं की-
णाति । “प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्, इति तृतीया । अत्रापि द्वितीया प्राप्नोतीति कैयटे +.
हरयोद्रौणयोः समाहारो ( द्विद्रोणम् ) । पा त्रादित्वात् स्रीत्वाभावः ॥ ९६ ॥
घुण घृणे भ्रमणे ॥ (घुगति । धृणेति) इत्या दि ॥ ( घोणते, घृणते ) इति शपि ॥९७-९८॥
घुर देश्वयेदीप्त्योः ॥ ८ सुरति । सुषोर । सुषुरतः ) । “आदेशप्रत्यययोः?” इति प्रकृतेः ष-
त्वम् । ( सोरिता । सोपूयैते । सोषोत्ति। सोरयति । असूषुरत् ) । सुरन्तीति ८ सुराः ) ¢
इगुपधलश्चणः कः \ ९९ ॥
कुर शब्दे ॥ ( कुरति ) इत्यादि । अत्र “हलि चः इति दी्ंस्य “न भङुदुराम्?१ इति नः
निषेधः । करोतेस्तत्र ग्रहणमिति व्याख्यातृभिरभिधानात् ॥ ६० ॥
खुर च्छेदने ॥ खण्डने चेति मेत्रेयः । ( खुरति । खुरः ) । इगुपधलक्षणः कः । ( कल्याण-
खरा ) । ““स्वाङ्ञाचोपसज॑नात्” इति ङीषो “न कोडा दिबह्न चः”, इति निषेधः । ( खुरणः ) } `
[ खुरखराभ्यां नस् वक्तव्यः ] इति नासिकाया नसूभावः । “अन् नासिकायाः संज्ञायाम्?” इ~
त्येव लिद्धे वातिकमचो निच्रत्यर्थ, पक्षेऽच् प्रत्ययोऽपीष्यतदइ ति वृत्तिः । तेन (खुरणसः) इत्य.
भवति ॥ ६१॥
सुर सेने ॥ ८ सुरति । मुरः ) । पूवैवत्कः ( मुरी ) । गौरादित्वात् ङीष् ॥ ६२ ॥
छ्वुर विलेखने ॥ ८ क्षुरति । श्चुरम् ) पएूवेवत्कः ॥ ६२ ॥
घुर भीमाथराज्डयोः ॥ ( घुरति । घोरः ) । पचाद्यच् , “अकर्तरि च कारके” इति घञः
वा । ( धुरः ) । पूवेवत्कः । “छृनादीनां के दे भवतः इति द्वित्वम् । एषोद्रादित्वान्न ह
लादि; शेषः ॥ ६४ ॥
पुर अग्रगमने ॥ ८ पुरति । पुरम् ) । पूर्व॑वत्कः । ( पुरी ) । गौरादित्वानं ङीष् ॥ ६९ #:
वृहू उ्मने ॥ दन्त्योष्टयादिरयम् । तथा हि “मूलमस्य बहि? "सक्थ्या बृहन्मा मे बरं
विन्रृहतः इति प्रयुज्यते । अन्ये तु बकारादि पठन्ति । (बृहति । ववहें । वन्रहतुः । ववहिथ ।
ववं ) । ऊदित्वादिडिवकल्पः । क्लि “हो ढः? । “क्चषस्तथोधा घः? “दना ष्टुः» । “दो
ढे लोपः? । ८ वरिता । वडा । वहिष्यति । वक्ष्यति ) “षढोः कस्स", इति कत्वम् , ( वृ-
इत । अचरहत् । ब्रद्यात् । अवहत् । अवदिष्टाम् ) । अनिदपक्षे “श्ल इगुपधाद्”” इति क्सः ।
( अवृक्षत् । अब्रश्चताम् । विवदिषति । विवक्षति ) । “हलन्ताच्च” इति कित्वान्न गुणः । `
( वरीन्रञ्यते । वरीवडि, ) इत्यादि । ८ वहेयति । अवीन्रहत् । अववहेत् । ) उक्रदवा +:
( वरहित्वा ) वरृडद्वा ) । ५न कत्वा सेद्” इत्यकित्वमिरि 1 (बृढः । बृढवान् ) । “यस्य वि-
माषा? इत्यनि् । “लोपः” इति दीधः पूर्वाण इत्यत्र न भवति । (वहति) । चरंहतीति वृद्धः
२३३२ धातुवृत्तो - [ वृहू
चपि । वहेतदति तत्रव प्राधान्ये । रय एते ओष्ठयादयः ॥ ६६ ॥
वृहू स्तृह् तृहू हिखार्थाः ॥ ( वृहति । ततद । स्तृहति । तस्ते ) । “पूर्वाः खयः ।
( तहिता । ता । स्तहिता । स्तढां ) इत्यादि बृहतिवत्। ( तरीष्टृद्यते । तरीष्टडि)1
““उगदेश प्रत्यययां;इ ति प्रकृतेः षत्वम् । (तिस्तदिषति । तिस्तृक्चति) इत्यत्र तु “स्तो तिण्यो-
रेव इति नियमान्न षत्वम् । ( वृहति ) शस्य डिन्त्वात् “अनिदिताम्” इति नलोपः ! (त-
तृह । तव्ृहतुः । ततृंहिथ । ततृण्ढ ) । धत्वढत्वष्टुत्वढरोपेषु नकारस्य “नश्चापदान्तस्य इ-
त्यनुस्वारे परसवर्णो णकारः । (तृहिता । तण्ढा । ठंहिष्यति । तृडक्ष्यति । तृहुत्। अतृ हत् ।
तृहेत् । तद्यत् )। यासुटः कित््वान्नलोपः । (अवंदीत् । अवृदिष्टाम् ) । अनिटूपकषेऽप्यनिगुपध-
त्वात् कसो नास्तीति सिचि ठत्वकत्वयोः सिचः षत्वं, नकारस्यानुस्वारपरसवर्णो, इृद्धिः, (अ-
ताङ्क्षौत् । अताण्डाम् ) इत्यादि । ( तितृंहिषति । तितृक्षति ) । अनियपक्षे “हन्ताद्?
इत्यत्र हल्ग्रहणस्य जातिवाचकत्वात् सनः किन्वान्नरोपः । (तरीतृद्यते । तरीतंहीति। तरी.
तण्डि ) इत्यादि । तंहयति ) अतवृहत् । तृहित्वा । तृणडदढ्वा ) । इटि “न क्त्वा सेड्” इ-
भ, = न
हि
त्यकित्वम् । ( वृदः । तृढवान् ) । अत्र सानुषद्ंमूधेन्यादि चतुथेमपि ह इति धातुं केचि
त्पटन्ति । आत्रेयमेत्रेयादिभिरयं न पव्यते । तृह हिसार्था रूधादो ॥ ६७-६८-६९ ॥
इष इच्छायाम् ॥ के चिदुदितं पठन्ति । तस्य च प्रयोजनमिडिवकल्पे छविधो चोदितोऽ-
चुवाद् इति, तद्विधानेऽपि तथा पठतो देवादिककरेयादिकयौरुतौ न भवत इत्याहुः। न च क्वा
यामिडविकल्पः प्रयोजनं, “तीषसह इ ति तादाविडविकल्पनात्। ये स्वनुदितं पठन्ति ते "“ती-
षसहः, इत्यत्राकारमान्रविकरणेन सहिना साहचर्य्यात्ताहशस्तोदादिक एव ग्रहीष्यतइतीतर-
योरग्रहणमाहुः । तथा “इषुगमियमां छ इत्यत्रापि “क्सस्याचि, इत्यतोऽचीत्यनुवतेते,
तच ““ष्िबुल्कम्” इत्यतोऽनुवत्तन शितीत्यनेन विशोष्यतदति शिति विधीयमानं छत्वमपि
तोदा दिकस्येव सम्भवति नेतरयोरित्याहुः । ( इच्छति, इच्छेत् ) । “इच्छा्थैभ्यो विभाषा
वतमाने” इति लिङ्क्टौ ८ इयेष, ईषतुः, ) पिति त॒ परत्वाद् गुणे कृते “अभ्यासस्यासवर्णे”
इतीयङ । अन्यत्र सवणेदीधेः । ( एषिता । एष्टा । एषिष्यति । इच्छतु । इच्छेत् । ेषीत् ।
इच्छा )। “इच्छा?” इति शप्रत्ययो यगभावश्च निपात्यते । ( इष्टिः ) इति बाहुलकात्
क्तिच् । “तितुत्र इतीडनिषेधः । ८ एषणी ) । करणे ल्युद् । ( इच्छुः ) । “विन्दुरिच्छुः?
इत्युप्रत्ययान्तो निपात्यते । ( एषित्वा, इष्टा ) । “तीषसह, इतीदिवकल्पः, “न क्त्वा
सेड» इत्यकित्वम् । (इष्टः । इष्टवान् ) । “यस्य विभाषा? इत्यनिटत्वम् । इष्यतीति इयनि
गतम् ॥ ७० ॥
मिष स्पद्धायाम् ॥ (मिषति!। मिमेष । मेषिता । मे षिष्यति।मिषतु। अमिषत्। मिषेत्।
मिष्यात् । अमेषीत्। अमेषिष्टाम् । मिमिषिषति । मिमेषिषति । मिषित्वा । मेषित्वा ) ।
क्त्वासनोः कित््वविकल्पः ।- ८ मेमिष्यते ।,मेमेष्टि । मेषयति । अमीमिषत् । मेषः ) ! पचा-
द्यच् । ( मेषो † । जातिलक्षणो डीष् । ८ निमेषः ) । घञ् ॥ ७१ ॥
फिर श्वैत्ये ॥ इवेत्यक्रोडनयो रिति मैत्रेयः । ( किरति । चिक ) इत्यादि मिषतिवत् ।
( किल्बिषम् ) “किठेद्क्चः इति टिषच् जुक्चागमः ॥ ७२ ॥
तिर स्नेहने ॥ ८ तिरति । तितेख ) इत्यादि । तेरतीति गतो शपि ॥ ७३ ॥
चिर वसने ॥ ८ चिति ) इत्यादि । चेरुतीति शपि ॥ ५७४ ॥
चर वि्सने ॥ ( चरति ) इत्यादि । ( चख्यति ) इति कम्पने घटादित्वात्। ज्वला-
दिपव्तिस्यापीह पारे प्रयोजनमुन्छतीत्यादिवत्स्वरः, तत्र पाठः कत्तेरि णविकल्पा्थैः । ८ चल -
आल ) इति । आत्रेयस्तु तिखादित्रयमिह न पठति ॥ ४९ ॥
इख स्वप्नक्षेपणयोः ॥ इरति । इयेख । शर्तुः ) । गुणविषये “अभ्यासस्यासवणं' इती-
यङ् । ( एङिता । एरिष्यति । इख्तु । एेरत् । इलेत्। इल्यात् । रेरीव्। रेरिशिम् । ए-
दिर ] षष्ठगणः । ३३३
लिष्यत् । एकिङिषति ) । गुणे छतं द्वितीयस्येकाचो द्विर्वचनम् । ( इला ) पृथिवी । इगुपध.
लक्षणः कः, टाप् । इट प्रेरणे चुरादो ॥ ७६ ॥
वि सम्बरणे दन्त्योष्टयादिः । ( विरति । आविखप्् ) । वेखतोति वेटेः शपि गतम् ।
कर विल क्षेपदति चुरादौ ॥ ५७७ ॥
बिरू भेदने ॥ ( बिरति ) इति ८ बिलम् ) । बेखतीति शपि । अथं चुरादौ चेत्यात्रेयः ।
मेत्रेयस्त्वत्रेव पपाठ नान्यत्र । ओष्टवादिरयम् ॥ ७८ ॥
णिर गहने ॥ ( प्रणिति ) । “उपसर्गादसमासेऽपि” इति णत्वम् । ( निनेल । नेटिता )
इत्यादि ॥ ७९ ॥
हिर भावकरणे ॥ भावकरणमभिप्रायसूचनम् । ( दिति । ज्दिक ) इत्यादि ॥ ८० ४
शिर पिल उनज्छे ॥ आद्यस्ताखश्यादिरितरो मृदधेन्यादिः । (शिलति । सिरूति । सिषे
ख) । “आदेशप्रत्यययोः” इति प्रकृतेः षत्वम् । सेरुतीति शपीत्यात्रेयः ॥ ८१ ॥
मिर श्टेषणे ॥ ८ मिति ) इत्यादि । मिरु इति स्वरितेत्वये भविष्यति । त्येह पाटे
प्रयोजनं कत्रैभिप्रायेऽपि क्रियाफले परस्मेपदम् ॥ ८२ ॥
चिख अश्चरविन्यासे ॥ ८ लिखति । लिटेख । रेखिता । रेखिष्यति । लिखतु । अछि.
खत् । छिखित् ) । आरिषि ८ रिख्यात् । अटेखीत् । छिखिखिषति । लिठिखिषति । छि-
खित्वा । टेखित्वा । छिखितः । छिखितवान् । रेखनः । ठेखनी ) ! रित्वान् डीप् । (रेखा,
टेखा ) । भिदादिपागदङि गुणो ककारस्य वा रेफादेशः । ८ हल्टेखः ) । कर्मण्यण् । “इद्
यस्य इल्टेख'इति हृद्धावः, टेख इत्यणन्तस्य ग्रहणादजन्ते डेखजशब्दे उत्तरपदे (हदयटेखः) ।
इति भवति । अच्राणग्रहणादेवाणन्ते टेखशब्दे उत्तरपदे हदयस्य हृ्धावे सिद्धे पुनरुखो(१)पा-
दानम् “उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणपरिभाषा न उ्याप्रियतःइति ज्ञापनार्थं न तु घनन्तस्यापि
ग्रहणार्थमिति प्रागप्युक्तम् । (दन्तटेखडङः) । “नित्यं क्रीडाजीविकयोः" इति समासः । अत्र
के चित्, कुटादिभ्य इत्यत्र कुटस्यादिः, कुट दियंषा मित्येकशेषनरत्या वह्ुवीदहितत्पुर्ष पो
योरप्याश्रयणात् लिखितुं विश्चदखजोऽपि शक्तिहानिः, स्वयमेव छिखित्यत इति सम्थेयन्ते,
तेषां टेखितेत्यादौ सर्वत्रान॒णित् प्रत्यये गुणाभावात् छिखितेत्यादि स्यात् । \तच्च “रलो
व्युपधात्” “दवरेतो सुन्?इत्यत्र दत्तौ (टेखित्वा छिखित्वा छ्ठिखिषति टिल्खिषति वि-
टेखितुम् ) इति दर्शनादा(२)ठेखने इति निदेशाच नाहम् । हरदत्तश्च तत्पुरुषपश्चस्य द षणत्वेन
क्त्वासनोर्मुणदरञ॑नं “आेखने” इति निर्दशं चाह । वद्धँमानोऽप्याटेखन इति निदंात्तत्पु-
रषपश्चो दुष्ट इत्याह । अत एव वृ्यादिविरोधात् [ संज पूेको विधिरनित्यः ] इति रिखि-
तेत्यादौ सर्वत्र कैरिचदृगुणामावस्य कथनमयुक्तम् । किञ्च छिखितुं, स्वयमेव टिखिष्यतीति
द्वापेव प्रयोगौ प्रस्तुत्य यद्यवश्यमुपपादनीयं [ संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः ] इति हरदन्तेनासि-
`
धानाच्च । अत्रात्रेयः। “अ्थवेदसत्यानामापुग्” इति दीर्घाच्ारणादन्यत्रापि भवतीति के-
चिदिति । तेन छिखमाचण्टे छिखापयतीति मवति ॥ ८३ ॥
कुट कौटिल्ये ॥ ( कटति । चुकोट । चु कुटतुः । चुकुटिथ । चुकोट । चुकुट । चुकुटिव } ।
“गाङ्कटादिम्योऽज्णिन्डिद्", इति अल्णित्प्रत्ययस्य डिन्त्वान्न गुणः । उत्तमे णलि णित्त्ववि-
कल्पनात्पनने जिन्त्वादगुणत्वम् । (कुटिता । करिष्यति । कुटतु । अकरत् । कुटेत्. ) । आशिषि
८ ङव्यात् । अङ्टीत् । अकुरिष्टाम् । चुकुटिषति । करित्वा ) । “रलो व्युपधात् इति कि-
्वविकल्पनात्पूं विप्रतिषेधेन कुटादिङिन्त्वमिष्यते । तस्य तापकं सर्वेत्र [सन्नन्तादात्मनेपद्-
प्रत्येष ] इति वातिकम् । सेषु पक्षेषु सन्नन्तादात्मनेपद प्राप्नोति, (चुकुटिषति) “ङिति”
( 9 ) चब्दत्यधिक पुस्तकान्तरे ।
( २ ) भपाचठुष्पाच्छकुनिष्वाटेखने इति पुस्त कान्तरेऽधिकम् ।
2३४ धातुवृत्तो- [ पुट
इत्यात्मनेपदं प्राप्नोति तस्य प्रतिषेधो वक्तव्य इति । भाष्यञ्च यदि हि कित्त्वं स्यात् किम-
नेनात्मनेपदप्रतिषेधवचनेनेति । वथा “अनुदात्तङितः, इत्यत्नोपदे शा नुवत्तेनं च ङिन्त्वल्य पू-
चंविप्रतिषेषे प्रमाणम् । तस्य द्यातिदे रिकं =डिन्तवं ऊुटादिभ्यो व्यावत्यंम् । किञ्च डिन्तवं
कुटादिमजूणितं प्रत्ययं आपेक्षते, किन्त्व॑+तु रलन्ताध्दयुपधाद्धखादेः परं सेटं सनमपेक्चत इति
-बह्मेक्षम् , तस्मादल्पापक्षं ङिन्त्वमन्तरङ्गं च ( चोकुव्यते । चोकुटीति । चोकोटहटि ) गणेन
` निदेशान्डिन्त्वं न यङ्लुकि । ( कोटयति । अचूक्कटत् ) । णिचो गणित्त्वाज्न डिन्त्वम् । (८ को
ठ्यः । कोटः ) । ण्यधघजोन् णित्त्वादडिन्त्वम् । ८ कुटपः ) परिमाणम् । ““उषिज्कुटिदखिकचिख
` जिभ्यः कपम्” इति कपन् । ८ कटुरः ) वद्धंकी पक्षी च । “कुटः किच्च इत्युरः । कुटादि
-त्वरा न्ङित्त्वादेव किंत्वफलठे सिद्धे किद्वचनं तस्या नित्यत्वक्ञापनाथेन्तेन धुवतेरितरप्रत्यये (धवि
चरम् ) इति गुणो भवतीत्याहुः । ( कुडमरम् ) । “कुरिकुषिभ्यां क्मखन्'इति कमलन् । (क
-उरो) । मन्थविष्कुम्भः । बाहुरकादरः । ( कोटरः।कोटरावणम् ) ““वनगि्याः सञ्ज्ञायां कोटर”
इति दीर्धः । “'वनं पुरगा? इत्यादिना णत्वम् । अत्रेव च कोररेति निर्देशादररे गुणः। ( करि
रुम् ) । बाहट्कादिखच् । ( करिलिका ) । कर्माराणां खन्दशिनी । सञ्ज्ञायां कन् । कुटि
-ङिकिया अगारान् हरतीति कोटिलिकः क्मारः । “अण् कुटिकिकाया? इत्यण् । ( कटी ) । `
-इन्नन्तात् करदिकारादक्तिनः इति डीष् । अल्पा कुटी, ( कुटीरः ) । “कुटीशमीञ्चण्डाभ्योरः"”
इति रः । कुट प्रतापने इत्याकुस्मीयः । कूट परितापे इति कथादिः । दीर्घापधोऽयन्नपि हस्वो -
पध इत्यात्रेयः । उभावपि दीर्घोपधा विति मेत्रेयः ॥ ८४ ॥
पुट संशटेषणे ॥ (पुटति) इत्यादि कुखिवत् ॥ ८ पुटः! पुटिका ) । अल्पापुटः ८ पुटिका )
महांस्तु (पुटः) । [ पुरक्कतादीनायुपसंख्यानम् ] इति समानाधिकरणसमासः । “अन्येषामपि
दयत, इति दीर्धैः । प्रतिपन्रादयपेश्चमेकस्याल्पत्वमहत्वे । अयं भाषार्थर्चुरादो दण्डके ।
संसर्गाशस्तु कथादौ ॥ ८९ ॥
कुच संकोचने ॥ अत एवे निदेशात् ल्युटि गुण इति काश्यपः । ( कुचति । निङुचिता )
इत्यादि । ( संकोचः ) । ५न क्रादेः" इत्यकत्वम् । कोचतीति शपि ॥ ८६ ॥
गुज शब्दै ॥ अभ्यक्ते शब्दे इत्यात्रेयः । ( गुजति ) इत्यादि । ( गोजः ) । घनि “न
कादेः, इति न कुत्वम् । गुञ्नतीति शपि ॥ ८७ ॥
गुड रश्चायाम् ॥ (गुडति) इत्यादि । (गुडः) इक्ुविकारः सन्नादश्च । इगुपधलक्षणः कप्रत्य-
यो [ घनथं कविधानम् ] इति कमेणि वा । ( गुडितो हस्ती, ) संजातसान्नाह इत्यथैः ।
तारकादित्वादितच् । ८ णडा स्नु(१)दी ) राप्, तत्प्रायाः केशा अस्य (गुडाकेशः) ॥ ८८ ॥
डिप क्षेपे ॥ ( डिपति । डिडेप । डिपिता ) इत्यादि । डिप्यतीति श्यनि ॥ ८९ ॥
छर छेदने ॥ (छुरति । च॒च्छोर । छुरिता) इत्यादि ॥ ( छुर्यात् । छुयास्ताम् ) इत्यादि
अत्र “हटि चः” इति दीधेस्य “न मङुचुराम्” इति निषेधः । ( द्रिका ) । “कन् शिल्पि-
-सक्तयोः' इति छन् । ( आच्छुरितकम् )। सोत्प्रासो हासः । निष्ठान्तात्संक्ञाथां कन् ॥९०॥
स्फुट विकसने ॥ ( स्फुटति । पुरुफोट ) । “श्पूर्वाः खयः” इति खयः चोषः । (रुफोरते)
इति शप्यात्मनेपदी । सूफोटतीति विशरणा्ः परस्मेपदी तत्रव । मेदनाथेशचुरादौ ॥ ९१ ॥
मुट आक्षेपप्रमदेनयोः ॥ ८ समरति । मुमोट । मुटिता) इत्यादि । मोरतीति प्रमदे शपि ९२
चट छेदने ॥ (च्रटति । तुत्रोट । चुटिता) इत्यादि । “वा आरा इति शविषये वा श्यन् ।
{द्यति । चुटूयतु। दयेत् । अच्ुट्यत् । त्रोटिः ।) ण्यन्ताद् “अच इःइत्योणादिकं इप्रत्ययः९३
तट कहकमेणि ॥ ( तुरति । त॒तोट । तुटिता ) इत्यादि । ८ त॒टिः ) । “इक्ष्यादि
अयः» इत्यात्रेयः ॥ ९४ ॥
( १) इक्षपिशेषः ।
चुट ] षष्टगरः । २३५
चुट ट छेदने ॥ ( चुटति । छुटति ) इत्यादि । चोटतीति शपि ॥ ९९-९६ ॥
जड बन्धने ॥ प्रेरणे चुरादिः ( जडति । जुजोड 1 जडिता ) इत्यादि ॥ ९७ ॥
कड मदे ॥ ( कडति । चकाड । कडिता ) इत्यादि । अस्य डित्कायांभावादिह पाठे
डकारान्तमात्रानुरोधेन । इटा दिभ्योऽन्यत्रा पि शक्यते पठितुम् । अयं भ्वादो च । पुनः पाठ
फलमुज्छतिवत् ॥ कण्डते इति च शपि ॥ ९८ ॥
लुट संश्लेषणे ॥ ( लुटति । दरो ) । दण्टतील्यारस्यप्रतिघातयोः शपि । रोटकि
छट्तीति विरोडने शापि श्यनि च । रोटतीत्युपधाते शापि । प्रतिघाते खोरते इति च्ुतादो ।
लण्टतीति स्तेये शपि । गतावपि लण्टतीति शपि । लड इत्येके । अयमपि शपि गतो ॥९९॥
छ्ंड घनत्वे ॥ घनत्वं सान्द्रता । घसनदवत्येके । (क्रडति । चकड । कुडिता) दइत्यादि। १००४
कुड बाल्ये ॥ ( कुडति । चुकोड । कुडिता ) इत्यादि ॥ १०९ ॥
पुड उत्सग ॥ ८ पुडति ) इत्यादि । सड इत्यात्रेयः ॥ १०२ ॥
घुट प्रतीवाते ॥ अयं प्रथमान्तः । ८ घुटति । जुघोट । घुटिता ) इत्यादि । ( घोटकः.) #
णबुख् । ( धोटः ) । घज् । अयं चयुतादावात्मनेपदी गतः ॥ १०३ ॥
तड तोडने ॥ अर्यं तृतीयान्तः । प्रथमान्तः कलहकर्माथैः पूर्वत्र पठितः । तोडनं मेदः ¢
( त॒डति । तुतोड । तुडिता ) इत्यादि । तोडने तोडतीति शपि ॥ १०४॥
थुड स्फुड संवरणे ॥ ( थुडति। तुथोड । थुडिता ) इत्यादि 1। ( स्फुडति । पुर्फो-
ड ) । “शपूर्वाः खयः” इ9ि खयः रोषः । (स्फुडिता) इत्यादि । खड दंड इत्येके । अत्र ड
संघातइत्यात्रेयः, बाल्ये पठितस्येह पाटोऽथमेदादिति तस्याभिप्रायो द्रष्टव्यः । अन्रापरर्तां
मेत्रेयादीनां धातूनामनेकाथेत्वादनत्रापि वृत्तिर्भविष्यतीत्यभिप्रायः ॥ १०९-१०६ ॥
स्फुर स्फुर संचखने ॥ स्फुरतिस्फुरुत्योरित्यत्र न्यासे स्फुर स्फुर चरने इत्यनुपखष्टं
पठ्यते, अन्र केवरं शब्दो भिन्नोऽथेरत्वेक एव । आत्रेयस्तु सुफुर सुफुरणे, स्फुर संचरने इकिः
पपाठ । (स्फुरति । निस्फुरति । निष्फुरति । विल्फुरति । विष्फुरति) “स्फुरतिसूफुरुत्यो नि.
निविभ्यः' इति वा षत्वम् ¦ निनिसोः साधारणमुक्तसुदाहरणम् । ८ पुरुफोर । स्फुरिता
स्फुरिष्यति । स्फुरतु । अस्फुरत् । स्पुरत्, स्पूर्यात् ) । “हक च इति दीषैः । (अपुर्फु-
रीत् । पुरूफुरिषति ।) सेटत्वात् “हि चः इति न दीैः । कुटादित्वात् “रखो व्युपधात्
इत्यन्न न भवति । ( पोस्प्यैते । पोसूफोति ) । दीधेस्यासिद्धत्वाद्गुणः । ८ पोस्नूतैः +
रूफारयति । स्फोरयति ) “चिस्फुरोर्गोः” इति वा ऽऽत्वम् । ( अपुस्फुरत् , ) आत्वपक्षे णौ
छरतमभ्यासे स्थानिवदित्यभ्याखस्योकारान्ततवे हस्व इत्युकारः । “ओः पुयणूजि? इक्तिः
इत्वं न भवति, सकारेण पवगेपरत्वस्य व्यवधानात् । एवं ण्यन्तात्सन्यपि पुरूफोरयिषक्तिः
एुस्फारयिषतीति भवतः, मेत्रयस्तु स्फुर स्फुरणे इति पथक् पटित्वा स्फर इत्येके, अदुपधघः,.
(रूफरति । परूफार) इत्याह । (स्फुरुति) इत्यादि रूपएरतिवत् । णावत्वं त्वस्य न भवति \.
तथा “हि च” इति दीधेत्वमपि न भवति, अरेफान्तत्वात् ॥ १०५.१०८ ॥
स्फुड चड घु ड संवरणे ॥ मेत्रेयेणेते न. पच्यन्ते । आत्रेयादयस्तु परन्ति । ( स्फुडवि ¢
| युरूफोड ) । खयः रोषः । ८ चुडति । च॒चोड । बु डति । बुब्रोड ) इत्यादि । अत्र कुड ड.
निमज्जनइत्येके इत्यात्रेयः । मेत्रयरयु करडं परित्वा श्चुड इत्यप्येके इत्याह । ८ कुंडति ,
क्रोडः) । घन् । (कोडा) अश्वानामुरः, टाबन्तोऽयं स्वभावतो विरोषविषयः । कल्याणी कोडा
यस्याः सा ( क्लथाणक्रोडा ) । बहुबीहाडुपसजेनहस्वत्वे “न कोडादिबह्वचः" इति स्वाङ-
रक्षणी ङीष् निषिध्यते । क्रोडादिषु गबन्तस्य पाठाद् भुजा -तमात्रवचनस्य कोडदाब्दस्यः
बहुव्रीहो स्वाङ्कश्षणो डीष्विकल्प एव भवति । (कल्याणक्रोडी, कल्याणक्रोडा) मयूरी ति+.
८ डति ) इत्यादि । बश्वादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ १०९-११०-१११॥
अथ सेदमात्मनेपदिनमाह ॥
३३६ धावुचृत्तो- [ री
गुरी उद्यमने ॥ ८ गुरते । जगुर । जगुरिषे । गरिता । गुरिष्यते । गुरताम् । अगुरत ।
गुरेत। गुरिषीष्ट । अगुरिष्ट । अगुरिषाताम् । जगुरिषते । जोगूयते । जोगोत्ति । गोरयति ।
अज॒गुरत् ) । (खडगापगारं युध्यन्ते, खडगापगोरम् ) इति वा, त्वरया खड्गमुद्यम्य युध्यन्त
इत्यथः । “द्वितीयायां च इति परीप्सायां णमुट् , “अपगुरोणेमुखः” इति वात्वम् ॥ (गूणेः ।
गूणवान् ) । $दिततवादनिरत्वं, (गिः) । “तितुत्र, इतीण्निषेधः, । दीर्वोपधोऽयं चुरादो, हि-
सागत्यो दिवादौ, शदिदुदा त्तोऽनुदात्तेत् ॥ ११२ ॥
निष्टायामनिरत्वसाम्यौत् पुनः परस्मेपदप्रस्तावः.।
० स्तवने । हस्वान्तमात्रेयादयः पठन्ति । यथा तु भाष्यं तथा दीर्घान्तः । यदाह कुरा-
दिसूत्रे तत्मान्नूत्वा धूतेत्येव भवितन्यमिति । (नुनाव । नुचुवतः । नुदुविथ । जुविता ।
नुविष्यति ) डित्ेन गुणनिषेधत्वादुवङ् । ( नुवतु । अनुवत् । युपरेत्। (नूयात् । अनुत् ।
नुनषति ) “सनि ग्रहगुहोश्च" इतीण्निषेधः । ( नोनूयते । नोनोति । नृत्या । नूतः ।
नूतवान् ) । “श्रयुकः किति इत्यनिटत्वम् ॥ ११३ ॥
धू विधूनने । अयं पूर्वश्वोदात्तः । ( धुवति ) इत्यादि नुवतिवत् । (धवित्र) व्यन्जनम् ।
“सत्तिलुधूः इति करणे इत्रः । “कटेः किच्च इत्यादि क्ञापकात्कुटादिङित्त्वान्नित्यत्वा
दगुण इति केचिदिति कुटताबुक्तम् , “विदिभिदि इति सूत्रे हरदक्तस्तु डित्वमेषेच्छन्
(घरुवित्रम् ) इत्युवडमेवाह । प्राणा वे धवित्रमिति तु छान्दस्समिति च ॥ ११४ ॥
टादयवर्णान्तपरस्मेपदिनिष्ठा निरप्स्तावादाह ।॥। ष
. शु पुरीषोत्सगे ।। ( गुवति । जगाव । जुगुबतुः । जुगुविथ । जुगुथ ) । तासो नित्या-
निट्त्वाद्वारद्राजनियमाच्च थलीडिवकल्पोऽन्यत्र करादिनियमान्नित्यमिद् । (गुता । गुष्यति ।
गुवतु । अगुवत् । गुवेत् । आशिषि ( गयात् । अगुषीत्। अगुताम् । अगुः) । क्षछि
“"हस्वादङ्गात्, इति सिज्खोपः । (जगूषति) इत्यादि । ““अज्क्नगमां सनि इति दीः ।
(गृनः । गूनवान् ) “दुग्वोदोधेरचः” इति निष्ठानत्वं दी्श्च ।। ११९ ॥ ४
ध्र गतिस्धेयंयोः ॥ ( घ्रवति ) इत्यादि गुवतिवत् । (धवः) । परचा्यच । अत्र स्वाम्या-
द्यो ध्रुव इति वकारान्तं धातुं पठन्ति । उक्तञ्च “ध्रुवमपाये” इत्यत्र हरदत्तेन श्रु गतिस्थि
येयोरित्यह्मात्पचाद्यच् , ये ध्रव ग तिस्थेयंयोरिति पटन्ति, तेषा मिगुपधरक्षणः कप्र्यय इति,
अस्मिन् पक्षे सेट् । ( ध्रुवति । दुध्राव । दुधरवतुः । दुभुविथ । ध्रुविता । भ्रुविष्यति । श्रुवतु ।
अध्रुवत् । ध्रुवेत् )। आशिषि ( भ्रञ्यात् )। “हङि च इति दीः । ( अध्रुवीत् । अध्रु-
विष्टाम् । अधवरिषुः । दुधरुविषति । दोधरृष्यते । ) अयं गुवतिश्वाजुदात्तो उदात्तेतौ श्रुवति-
वान्तवादिनां सेट् ॥ ११६ ॥
` कड् शब्दे ॥ केचिदीर्घान्तमिमं पठन्तीत्यात्रेयमैत्रेयौ । एलं स्वामिकार्यपसु आकरधनपा-
छुखमताकारा अपि । शाकटायनस्तु कुड ङ शब्द इत्युभयं पपाठ । तत्र हस्वान्तो न्यास-
कारस्यापीष्टः। यदाह “इको ञ्च” इत्यत्र चुदषत इत्यत्र दीधेवचनमथवत् । तच्र ^गाङ्कटा
दिसूत्रेण ङ्न््वाद्गुगो न प्रवत्तैत इति दीधैस्यावकाश इति । तन्मते (कुवते, चुकृवे) इत्यादि
गुवतिवत् । हरदत्तस्य तु दीर्घान्त एष्ट । यदाह । कटादिसूत्रे भाकूतमिति दशनाद् दीघां
न्त इति, पुनः स एव “इको ल्” इत्यत्र ननु कुड शब्दे कटा दिश्चुकूषते इत्यस्ति दी.
स्योवकाशः । दीर्घान्तोऽयमित्य बोचामेति । अच्र केयटेऽपि। नच दीधैविधानस्य कुङ्
दाब्दे इति धातुरवका शश्च कूषत इ ति, तस्मात्करडदान्द् इति पाठस्तत्र कुटा दित्वा्जङि्पे सति
गुणाभावाद्दीघेर्य श्रवणं सिद्धं, खोकवेदयोश्वाकूतशब्दस्य प्रयोगो इश्यत इति । अत्र पक्नेऽयं
सेट, । ( ङवते ) । इत्यादि जुवतिवत् ॥ ११७ ॥ ।
बृत्॥ कटादयो चत्ता इत्यथः ॥
च्त्प्रसङ्गादाह-
3९ | षष्टगणः | ३३७
पृङ् व्यायामे ॥ ओष्ठयादिः । प्रायेणाये ठ्या ङ्पूतरैः । ( उग्राप्रियते ) “रिङ् शप्रिलडघचु""
इति रिडादेशः, तस्येथडादेरः । (उ्यापप्रे । व्यापग्राते । व्यापत्ता । ठश्रापत्तासे । व्यापरिन्थ-
ते) । “क्ह्द्धनोः स्येइतीर् । (ठया प्रियताम् । व्याप्रिषत । व्याप्रिेत) । आशिषि (ज्याप्रषी-
। व्याप्रषीयास्ताम् । व्याप्रषीरन् । व्यारेत । व्यापरषाताम् । व्याप्रषत) । ““हस्वादङ्घाद्”
इति क्षि सिवो खोपः । “उश्च इति लिङ्सिचोः किर्गान्न गुणः। ( व्यापुूषेते ) । “इङो
क्चर्” इति सनः ज्रित्वात् ५अज्क्लनगमां सनिः, इति दीघं “उदरोष्टव पू वेसय इत्युत्तरे रत्वे
““इकि च इति दीः । ( उपरापेप्रीयते) । “रीड ऋत" इति रीङ् । ( व्याप्ति ) इत्यादि ।
“क्तश्च, इति रग्रिग्रीकः । (व्यापारयति । व्यापीपरत् । व्याप्त्य । व्याप्तवान् ) ॥१९८॥
खड प्राणत्यागे ॥ ( त्रिते । ममार । मश्रतुः। मच्रुः। ममथै । मश्चिव) क्राडिनिष-
मादिर् । थि तु “अचरतास्वत्थल्थनिटो नित्यम्”, इतीण् न भवति । ( मत्तां । मरिन्यति ।
“द्ध नोः"इतीट् । (्रियताम् । अम्रियत । भ्रिप्रेत । खृषीष्ट । अण्टरत । अण्टराताम् ) खि
सिचो रोपः । “उश्च, इति छिङ्सिचोः कित्वान्न गुणः । ^म्रियतेलडलिडोश्च" इति टुङ्छिङ्-
शिद्धिषयएव तडिति नियमादतोऽन्यत्र परस्मेपदुमेव । यद्ेवमपूर्वं विधिरस्तु सूत्नं किं डित्वेनं
तत्क्रियते "तास्यनुदा ततेन्डिददुपदेशाद्, इति विशेषणार्थ, तेन मादिशृतेत्यत्र रुसार्वधातुकानु-
दात्तत्वे “धातीरन्तः इति धातोर्दात्तत्वं भवति । अत एव डिन्त्वसामर्ध्यात्सिज्छोपस्य पूवै-
त्रासिद्धत्वं नेति रसाववेधातुकस्य डितः परत्वं मवति । अन्यथा प्रत्थयाद्यु रा त्तत्वे घातुरनुदात्तः
स्यात्। न च “तिङ्डतिङःइति स्वं निघातप्रसङ्घः । “हि चइति निषेधात् । (सुमूषेति ) ।
सनः क्त्वे दीधोत्वरपरत्वदीर्घाः । ^“पूवैवत्सनः'' इति तङ्त्र न मवति, नहि म्रियतिमानत्रमा-
त्मनेपदस्य निमित्त, जन्तु लिल्लङलिडोऽपि । न चात्र ते भ्रियतेरनन्तराः सम्भवन्ति । (म-
रीश्रीयते,) “रीङ् ऋतः इति रीड । (ममेरोति । मर्म॑ति) इत्यादि । (मारयति । अमीमरव् ।
सत्वा । सतः । सतवान ) । न ध्रियते इति ( अण्टरतम् ) । “मतिबुद्धिपूजार्थम्यश्च इत्यत्र
चकारस्यानुक्तसमुचयाथत्वाद्वत्तेमाने क्तः । नन्समासः । ( अमरः ) । पचाद्यच् पूवेवत्समा-
सः । ( स्त्युः ) । “जुजिङ्म्यां युकत्युको” इति त्युक् अनुदात्तावात्मनेभाषो ॥ ११९ ॥
रेफवदनिट्प्रकरणादाह ॥
रि पि गतौ । ( रियति ) । र्षूपधगुणादन्तरङ्गत्वादियडादेशः। ( रिराय । रियैतुः ।
रवुः ) । “एरनेकाचः इति यण् । ( रिरिथिथ । रिथिव । रिरिथ । रिथिम ) । कादिनिव-
सादिद्। थकि “अचस्तास्वत् इतीण्निषेधः । भारद्वाजनियमाच विकल्पः । रियेतुरित्यादौ
-यणो बहिरङ्रुक्षणस्या सिद्धत्वाद्रेफस्य हर्परत्वाभावात् “उपधायां च इति न दीः ।
रेता । रेष्यति । रितु । अरियत् । रियेत् ) । आशिषि । ( रीयात् ) । “अङ्ृत्सावेघातु-
कयोः? इति दीथैः । ( अरेषीत्। अरे्टाम् । अरषुः । रिरीषति । ) सनः कित्वे “अन्छनग-
माम् इति दीः । ( रेरीयते । रेरथीति । रेरेति । राययति । अरीरयत् ) । ( पियति ) इ-
` स्यादि रियतिवत् ॥ १२० ॥ १२९१॥
धि धारणे ॥ ( धियति । दिधाय । दिध्यतुः । दिष्युः । दिधयिथ । दिषेथं । घेता )
इत्यादि ॥ १२२ ॥
क्षि निवासगत्योः ॥ (क्षियति । चिक्षाय । चिक्षियतुः । चिक्षियुः । चिक्षयिध । चिक्षेथ) ।
-संयोगपूकेत्वान्न यणादेश इतीयङ। (क्षेता) इत्यादि रियतिवत्। (प्रक्षोय) “क्षि” इति स्यपि
दीधः । (क्षीणो देवदत्तः)। अकमेकत्वाद्वत्यथेत्वाद्रा कतेरि क्तः “निष्टायामण्यदर्थइति दीधैः।
'ण्यदर्थो भावकर्मणी “क्षियो दीर्वाद्”इति निष्ठानत्वम् । (इदमे शां क्षोणं) “क्तोऽधिकरणे च'इति
ध्रोढपा्ैत्वाद् गत्यथैत्वाद्वाधिकरणे क्तः । दीैत्वनत्वे पूर्ववत् । भाषे तु क्षितं, ण्थद्त्वेन
दीर्घाभावान्न निष्ठानत्वं, (क्षीणायुव्रेषलः । क्षितायुव्रेषरः) । ( क्षीगक्तः । क्षितकः ) । क्तान्ता-
-दनुकम्पायां कन् , “वा कोशदैन्ययोः'” इति दीषेविकल्पः, पूवेवहोधेनतरे । (श्षग्री). । .“जिरह-
२९
३३८ धातुवृत्तो- [षू
क्षिः? इत्यादिना इानः । रियत्यादयोऽनुदात्ता उदात्तेतः ॥ क्षयतीति गतं शपि ॥ १२३ ॥
षकारवत्परस्मेपदिप्रसङ्ात्ता शं सेटमाह ॥
षू प्रेरणे ॥ ( सुवति । सुवतः । सुवन्ति । सुवसि । सुवामि । सुषुवति, ) “उपसर्गात्सुनो-
तिसुवति? इति षत्वम् । (सुषाव । सुषुवतुः । सुषविथ । सुषुविष । अभ्यासात्परस्य “आदे.
प्रत्यययोः?” इति षत्वम् । (सुसुषाव । विसुषाव) ““उपसर्गात्?'इति षत्वमभ्यासस्य “स्थादि-
ष्वभ्यासेन चाभ्यासस्य, इति नियमान्न भवति । ( सविता । सविष्यति । सुवतु । असुवत् }
अभ्ययपुवत् ) । “प्रा किसिताद्डञ्यवायेऽपिइ ति षत्वम् । € सुवेत् । सूयात् । असावीत् । अ-
साविशटाम् । अभ्यषावीत् ) । छङ्वत्षत्वं, (सुसूषति) । “स्तोतिण्योः"'इति न षत्वम् । (अ-
भिसुसूषति) । पूव॑वस्स्था दिनियमादभ्यासस्य न षत्वम् , प्रकृतेश्च“ स्तौ तिण्योः"इति नियमात्
“सनि ग्रहगुहोश्चइत्यनिषत्वात् “इको क्षल्"इति सनः कित्वम् । (सोष्ूयते । सोषोति । साव-
यति । असूषवत् । सूत्वा । सूतः । सूयः) । “राजसूय इत्यादिना क्यपि रुडागमः । सूर्यस्य
खी देवता (सूर्या । ) [सूर्ाद्देवतायां चाबवक्तभ्यः] इति चाप् । पंयोगङीषोऽपवादः । अदेव -
तायां तु डोषेव (सूरी मानुषो) इति । *“सुयं तिष्य इति तद्धिते ति च भं्ञानिभित्ते य.
लोपः, सूर्यस्येदं (सोयैस् )इत्यत्र [सू्ेस्य छे च थां चइति नियमान्न रोपः।यद्यप्यत्र “यस्येति
चः"इत्यलरोपस्य यरोपविधिम्प्रति न स्थानिवदिति स्थानिवत्त्वनिषेधा्यकारो नोपधरुतथा-
पि “असिद्धवदत्राभात्इत्यसिद्धत्वादुपधात्वादस्ति रोपप्रसङ्गः, (सौरी बलाका ) इत्यत्र तु
“तेनेकदि'» इत्यणि डीप्यणो “यस्येति, इतिरोपरु्य पूवेवदसिद्धत्वादुपधायकार इति तस्य
रोपः, इकारपरत्वात् । न चाणि यो यस्येतिोपर्तस्यासिदधत्वादनुपधात्वमिति शङ्कयम् ।
अण्यल्लोपो यरोपस्त्वीतीति व्याश्रयत्वेनाल्िद्धत्वाप्रसङ्गात् । न च स्थानिवद्धावेनोपधा-
त्वभङ्ः । यरोपविधौ तस्य निषेधात् । नन्वेवमपि यकारः सूर्थस्योपधा न भवति, किन्त्व-
णन्तस्येति खोपो न स्यात् । नेष दोषः । नात्र सूर्यादिमिरपधां विशेषयिष्यामः किन्तु भसं.
क्केन, भस्योपधा यो यकारो वस्तुतः सूर्यादिसम्बन्धीति । एवं च सोरीयमित्यत्रापरि अण-
न्ताच्छे पूवैवदू यलोपः सिघ्यति । 'सौयं हिमवतः शके" इत्यत्र पूर्ववदणि । “नपुंसका च
इति शीभावे पूञवदीति प्राक्षो यलोपो डथामितीकारस्य विशेषणान्न भवति । “सौरो मन्त्रः+
इति प्रयोगस्तु सूरशब्दादणि द्र्ट्यः । ( प्रसवी ) । “जिरृक्षिवि“इत्यादिनेनिः । ८ सवि-
त्रम् ) । “अत्तिट इति इत्रः । ८( सूरः ) । “सुसू ग्रविभ्यः कन्” इति कन् । सूरिल्त्
““सूढः क्रि” इति, षू उक्तः, सूते सूयतहति लकश्यनोः ॥ १२४ ॥
क विक्षेपे ॥ ( किरति । किरतः ) । “त इद्धातोः" इतीत्वम् । ८ चकार । चकरतुः +
चकरिथ । चकार । चकर । चकरिव । ) “ःच्छस्यृताम्?” इति छिदि गुणः, णिति पूवैविप्र-
तिषेधेन ५अचो ज्णिति"इति बृद्धिः, कृते वा गुणे “अत उपधाया? इति वृद्धिः । ८ करिता,
करीता, करिष्यति । करीष्यति ) । “वृतो वा” इतीटो वा दीषैः । ( किरतु । अकरत् । कि
रेत् । कीर्यात् ) । इत्वे “हकि च इति दीधः । ( अकारीत् । अकारिषम् ) सिचि बद्धः ¢
““दृतो वा? इतीटो दीधेस्य “सिचि च परस्मेपदेषु", इति निषेधः । ८ चिकरिषति ) । “सनि
ग्रहगुहोश्च” इति चशब्दादुगन्तलश्चषणेण्निषेे प्राप्ते तदपवाद् “इद् सनि वा” इति विकल्पे
च प्राप्ते “किरश्च पञ्चभ्य इति नित्यमिट् “अस्य दीधैत्वं नेच्छन्तीति वामनः, हरदत्तोऽपी-
ष्िरिवेयमिति । भागव्रत्तो त्वत्रापि दीधविकल्पो ` दश्यते । ८ चेकीर्येते ) । परत्वादित्वादौ
द्विर्वचनम् । ( चाकरीति । चाकक्ति )। अभ्यासस्य हस्वोरदत्वह्ा दिशेषेषु । “दीर्घाऽ-
कितः", इति दीरधैः । “ऋतश्च” इति अभ्यासस्य सगादिविधौ तपरकरणसामर््याहकारान्त-
स्याङस्य योऽभ्यास इति सूत्राथेब्यवस्थापनादत्राभ्यासस्य हस्वत्वेन ककारान्तत्वेऽपि तदा-
श्रयो स्गादिमै भवति अङ्स्य दीर्घान्तत्वात् । एवं तरत्यादावपि प्रतिपादितम् । ( कारय.
ति.। अचीकरत् ) ॥ ८ अवकिरते हस्ती स्वयमेव, अवाकीष्टे हस्ती स्वयमेव, ) [ भुषाकम-
क |] षष्टगणः ॥ ३३६
किरादिसनां बोपसंख्यानम् ] इति यक्षिगोः प्रतिषेधः । हस्तिनं कश्चित्पा्चादिनाऽवश्िर- .
ति तत्र सौक्ातिशशयाद्धसरूती कवैतमेन विवक्ष्यति केथटे । अत्र सिचो “लिङ्सिचोरात्मने-
पदेषु» इतीड्विकल्पः । इटपक्षे सिचः ऋित्वाभावादूगुणः । ( अवाकरिष्ट ) इत्यादि,
“वृत इतीटो दीरधपक्ने ( अवाकरीष्ट ) इत्यादि त्रैरूप्यं, किङ “न लिङि, इति दी-
धैनिषेधात् “खिडसिचोरात्मनेपदेषु” इतीरोऽभावाभावाम्यां द्वैरूप्यम् , ( अवकीर्षी्, अ-
वकरिषीष्ट ) इति । अनिरपक्षे “खिङसि बोः “उश्च, इति क्ित््वादूगुणा भावे “ऋत
इतीत्वम् । ८ अपस्किरते वृषो हृष्टः । अपस्किरते कुक्ङो भक्षार्थी । अपस्किरते चा अु।ध्र-
यार्था ) । “किरतेहेषेजीविकाकुखायकररणेषु"इति तङ । “अॐपाचतुष्पाच्छऊुनिष्वाटे ने
इति अपात्किरतो परे कात्पूवैः सुट्, अत्रापि “ङिरतेहंषेजीविकाङुरायकरणेषु "इति पव्य-
ते । तत्र किरत्यथैर्य हर्षो हेतुत्वेन विषयः, इतरे फरुत्वेनेति व्याखधाकाराः। तत्र इष्टत्वात्
चृषभो विलिख्य विक्षिपतीत्यथैः । इतरोऽपि कुक्कुरः श्वा च जीविकाये कुरायकरणाय च वि-
किलय विक्षिपतीत्यथेः । ( अपचस्करे । अपास्किरत ) । “अडभ्यासन्यवायेऽपि"इति सुट् ।
लुङि तु कमकतरि चेङ्दीधेयो विकल्पनात्त्रेरूप्यम् । (अपारकीषट, अपारकरिष्ट, अपारकरीष्ट)
इति । आशिषि छिड्यपि “लिङ्सिचोः इतीटो विकल्पे “न छि डिइति दीधेनिषेषे च क-
मैकतेवद् दवेरूण्यम् । ( अपस्कीर्षीष्ट, अपल्करिषोष्ट ) इति । अनिदपने पूर्ववत् “उ$चः'इति
लिङ्खिचोः कित्वादि । ( अपर्करिता । अपषूरीता ) इत्यादि । ८ अपचिस्करिषते ) ।
“किरश्च, इति “इद् सनि वा^इतिविकल्पं बाधते । अघ्येयो दीवा नेत्युक्तपर् । (अपवेस्कीरथते।
अपचाकति ) । फिरता विकषितपा निदूदंशाद्त्र सुग्न भवति । ( अपस्कारयति, अपावि-
स्किरत् ) । अडभ्यासाम्यासुभाभ्यां उग्रवधानेऽपि सुड् भवति । ( उपल्किरति श्वापदः ) ।
( प्रतिल्किरति, ) “हिसायां प्रतेश्च" इति किरतेः कात्पूवेः सुट्, चकरारेणोपः सघ्ुच्चीयते ।
तथा विष्षिपति यथा हिसामनुबध्नातीत्यथः । प्रतेः सुट् , “उपसर्गात्” इत्यादिना षत्वं
“परिनिविभ्यः, एव सुटः षत्वं न प्रतेः ! ( उपस्कारं कारमीरका लुनन्ति, ) विक्षिप्य लुन-
न्तीत्य्थः । “किरतौ रवने", इति सुट् । णमुरुप्यत्रेऽयते, तथा च वृत्तिः-.गुर्यत्र वक्तठपः१
इति । ( अवस्करः ) । “वह्दोरप्,' । काष्ठादिना भाण्डादिभ्यो यृन्नमरमपङृभ्य भूमौ वि.
क्षिप्यते तदन्नमरूमवरूकर उच्यते, तद्योगाहेशोऽपि । “वचेरुके ऽवर्कर'” इति सुड् निपात्यते,
अन्यत्र ( अवकरः ) ब्रह्मचारिणः ख्यां रेतःसेकः । (अपस्करः) । पूर्ववदप् । ““अपत्करो रथा-
ङ्म्” इति सुट् । (विष्किरः, विकिरः) । “इगुपधज्ञा प्रीकिरः कः” इति कः । “विष्किरः शङु-
निविकिरो वा” इति सुड्िकल्पः, (उत्कारो धान्यस्य निकारो धान्यस्य) । ^ धान्ये इति
उन्योरुपपदयोधेन् । अन्यत्र उत्करो निकर इत्येव भवति । ( कीणैः । कोणेवान् ) । “युकः
ङिति, इतीण्निपेधादित्वरत्वदीवेषु निष्ठानत्वम् । ( कीणिः ) । “तितुत्र” इत्यनिदृत्वम् ,
जरल्ल्वा दिभ्यः क्तिन्निष्ठावदिति नत्वम् , अत एव निशवद्धावाद्वाऽनिटत्वम् , अवकीणमनेने-
-ति ( अवकीर्णी ) । “इष्टादिभ्यश्च” इति तृतीयाथ प्रथमान्तादिनिः । अवकीणै' नाम दिया
बह्मचारिणा रेतसो विक्षेपः । ( कुर ) । ““ङप्रोर्चः” इति उप्रत्ययो धातोश्रोकारान्तादेशो
रपरत्वं च, ( कोरवः ) । प्राग्दीव्यतीयोऽण् अपत्यादन्यत्र । अपत्ये तु ( कौरव्यः) ! तत्र
“छवादिभ्यो ण्यः इति ण्यः । अत्राक्षत्त्रियङुरोग्ेहणं, तेनास्य तद्राजसंज्ञाया अभावाद्भहषु
लड न भवतीति कोरव्या इति भवति, क्षत्रियस्य तु “छुरुनादिभ्यो ण्यः» इति ण्यः, तल्य
"ते तद्राजाः” इति तद्राजत्वात् “तद्राजस्य बहुषु तेनेवाश्ियाम् इति बहुषु लुकि कुरव इति
भवति । 'कोरञ्याः पडाव, इति भदनारायणप्रयोगश्चिन्त्यः । ब्राह्यणात्वारोपान्न गिति सम.
नार्थो न पुष्यति, खयां ( कुरूः ) । “च्ियामवन्तिकुन्तिकुरुभ्यश्च" इति तद्राजस्य लुक्,
गोचरं च चरणेः सह' इति जातित्वादुकारान्तत्वाद् ङ, अत्र तद्राजस्य “कोर्यमाण्डूकाभ्यां
च, इति ष्फः, आयनादेशः, वित्त्वान्डीष्, ( कोरव्यायणी, ) “"क्षत्रिथाषेजितो यूनि लग-
३९४० धातुवत्तौ- [र्
"णिज इति लकि पिता पुत्रश्च कारब्यः । अयमप्यक्षत्रियकौरज्यस्य, श्चत्रियस्य तु तिकादि-
पाटात्फिना भाव्यं (कौरव्यायणिः) इति, तत्र द्यौरसशब्दन क्षत्रियवचनेन साहचरयात्कोरव्य-
ख्दोऽपि ताहो गृह्यते । यस्तु जनपदवाची कुरशब्दहतस्य “कच्छादिभ्यश्च, इति भवादौ
दोषिकोऽण , जनपदबुजोऽपवादः । (कौरवो गौरिति) । भवादौ मनुष्ये तत्स्थे कच्छादिभ्यो
“मनुष्यतत्स्थयोवुंज्?' इति बुज्विधानात् (कौरवको मनुष्यः, कोरवकं हसतम् ) इति। करणा -
ति छणीतदति इने । करोतीत्यौ । करणोति । क्रणुतइति इनो ॥ १२९ ॥
ग निगरणे ॥ (गिरति । गिरति) । “अचि विभाषा? इत्यजादौ सवत्र वा रत्वे । (ज-
गार । जगार । जगरिथ, जगिथ । गरिता । गरीता । गर्ता । गरीता । गरिष्यति । गरी-
स्यति । गर्ष्यति । गरीष्यति) “वृतो वा» इत्यल्टीटो वा दीधः, (गिरत । गिरत । अगि-
रत् । अगिठत् । गिरेत् । गिलेत् । गीर्यात् ) । “किदाशिषि” इति रित्वा दित्वे । “हलि च»
इति दी्ैत्वम् । (अगारीत् । अगारीत् । अगारिटाम् । अगारि्टाम् ) । “सिचि च परस्मे-
पदेषु» इतीटो दीथेनिषेधः ( जिगरिषति । जिगरिषति ) । “किरश्च पञ्चभ्य इतीट् । अस्य
दीधेविकल्पो नेति किरताबुक्तम् । ( जेगिल्यते) । “ल्ुपषद्,” इत्यादिना भावगर्हायां यङ् ,
इत्वरपरत्वयोः “हटि च” इति दीर्घातपूर्व' ““पूवत्रा सिद्धम्", इति “ग्रो यड" इति लत्त्वेनेदा-
नीं रेफान्तविहतनिमित्तत्वान्न दी्धैः । (जागति । जागीतैः । गारयति । गाख्यति। अजीगर-
` त् । अजीगखत् ) “निगरणचलनः, इति नित्यं परस्मैपदम् । ( गायते । गाल्यते ) अन्त-
रङ्त्वात्पू्वं णिलोपादजाचपेक्षो खत्वविकल्पः, कृते वा णिलोपे स्थानिवत्वेनाजादिपरत्वाद्ध.
विष्यति । न च [पूरवेत्रासिद्धे न स्थानिवत् ] इति, तस्य दोषः [संयोगादिरोपरत्वणत्वेषु}
इत्युक्तत्वात् । (गिरते भरासः स्वयमेव) । ( अगरिष्ट । अगरीष्ट । अगीष्टे ग्रासः स्वयमेव )
“भूषाकमैकिरादिसनाम्'” इति किरादित्वा्यक्चिणो निषेधः । “लिडसिचोरात्मनेपदषु" इति
वा इट् । तस्य पूर्वेवत्पक्षे दीः । ( अगलिष्ट । अगरीष्ट ) इतीि रूत्वं चोदाहार्यम् । अ-
निरि “उश्च, इति कित्त्वा दित्वरपरत्वे । (अवगरते । अवजगरे । अवजगरिषे) । “अवाद्ग्रः?
इति तङ् । अचटीत्यनुवत्तेनान्न “वृत” इति दीधेः। (अवगरिता । अवगरीता। अवगङिता।
अवगलीता । अवगरिष्यते । अवगरीष्यते । अवगिरताम् । अवागिरत । अवगिरेत । अव-
गीषीष्ट । अवगरिषीष्ट)। “ङिडसिचोरात्मनेपदेषु इतीड् वा “न॒ छिडि” इति दीधैनिषे-
धः । इडभावे “उश्च, इति कित्वेत्वरपरत्वदीर्घाः (अवागीष्ट, अवागरिष्ट, अवागरीष्ट, ) छि-
द्वत्परक्रिया, (अवगिखत) इत्यादौ सवेत्राजादौ रुत्वसुदाहार्थम् , इटो दीरधैत्वं च किलि.
वैजयित्वा । “अवाद् ग्रः» इति सर्वत्र तङ् (नित्यं शब्दं संगिरन्ते वेयाकरणाः) “समः प्रति.
ज्ञाने, इति तड। मुदं गिरतीति (मुद्गरः) । पचाद्यच् । (गरः) प्राण्यङ्गगरो विषयः । अकति
व्यवस्थितविभाषया रुत्वं, (निगारः । उद्गारः) “उन्योभ्र॑ः" इति घन् । (तिमिगिलः) मूल
विथुजादित्वात्कः । “गठेऽगिरस्यः, इति सुम् , अगिरस्येति वचनाद् गिखुगिर इत्यत्र न
भवति । ( गुरः ) करगोर्च इत्युप्रत्ययो धातोश्चोकारः । गूणातेवां ऽयं शब्दार्थात् । ( ग-
रिष्टः । गरिमा । गरीयान् ) “प्रियस्थिर” इत्यादिना इष्टेमेयस्सु रसशब्दस्य गरादेशः ।
पृथ्वादिपाडादिमनिन्वा, तदभावे “इगन्तात्, इत्यणि गौरवम् । ८ गारयति ) । णावि-
वदिति गरादेशः। ८ गभैः ) । “अतिग॒भ्यां भन्, इति भन् । ८ गभिणी ) । इदन्ताद्
डीष् ( गोगभिणी ) । “चतुष्पादो गर्भिण्या? इति तत्पुरुषः । गभिणीनों समह ( गाभि-
णम् ) भिक्षादित्वादण् । “भस्याढे तद्धिते” इति पुंवद्भावः । “इनण्यनपत्ये” इति प्रकृति-
मावः । गभिणी भाया यस्य स ( गिभा्यैः ) । “च्याः पुंवत्, इति पुंवद्धावः । ननु खि-
यामनवयवभूतः गभेसबन्धः प्रवृत्तिनिमित्त, पुंखि तु अवयथवभूतगभेसम्बन्धो यथा गभी
व्रीहिरिति, तेन समानायामाकृतौ भाषितपुंस्कत्वाभावात्कथं पुंवद्भावः । नेष दोषः। अन्त
द॑स्तुसबन्धमाच्रस्येह प्रवरृत्तिनिमित्तत्वात् । अयं शब्दार्थः कयादो । ज्ाना्थेदचुरादौ । गर `
खड् ] ` षष्ठगणः । ॑ 1
तीति शपि गतम् । (१)सुवतिकीरतिगिरय उदात्ताः ॥ १२६ ॥
इड आदरे ॥ ८ आद्रियते ) “रिङ् शयग्लिङ्क्षु” इति रिङ् । (भद्रे । आदद्विषे ।
आद्ता । आदरिष्यते ) । “करद नोः स्ये" इतीट् । ८ आ द्रियताम् । आद्वियत । आद्वियेत ।
आद्विषीष्ट । आहत । आदषाताम् ) । ““उश्च'” इति लिडसिचोः कित्वं, किति सिचो लोपः।
( आदिदरिषते ) । “किरश्च पञ्चभ्य” इतीट् । ( देद्रीयते) “रीङ् ऋत, इति रीङ । ८ ददै-
-ति। दारयति । अदीद्रत् ) । (आद्रियते स्वयमेव ) किरा दित्वायकचिगोः प्रतिषेधः, (आद
त्यः ) “एतिस्तु” इत्यादिना क्यप् । ८ आदरी ) ““जिहक्षि'” इत्यादिना इनिः । (आदरः) ।
“प्रहवरहनिश्चिगमश्च'” इति अप् । केचित्त भये द्रति इति षटादिपाठादाहः । हणातीति
दारणे ॥ १२७ ॥
ङ अवस्थाने । ८ धियते ) इत्यादि आद्रियते इतिवत्। ८ आधारः ) । “आध्याय
` इत्यादिनाधिक्ररणे घन् । ( धमैः ) मनिन् । अत्र वक्तव्यं भुवादाबुक्तप् । धरते धरतीति
शपि । द्वियतिधियती अनुदात्तावात्मनेभाषौ ॥ १२८ ॥
अतः परं शीयत्यन्ता अनुदात्तेतः ॥
प्रच्छ जीप्सायाम् ॥ ८ प्रच्छति ) । “छे चः, इति तुकि “स्तोः श्चुना श्चुः» इति शचु-
त्वम् । “ग्रहिज्या? आदिना सम्प्रसारणं ङिति । ( पप्रच्छ । पप्रच्छतुः । पप्रष्ठ । पप्रच्छिव )
का दिनियमादिट । थलि तु “उपदेशेऽत्वतः, इति निषेधाद्धारद्वाजनियमाच विकल्पः । अनि.
टि बश्वादिना षत्वे “ना ष्टुः इति थकारस्य ठकारः । अन्तरङ्खत्वात्पून्तुकि संयोगात्प-
रत्वादधिटः कित्वाभावान्न सम्प्रसारणम् । ( प्रष्टा । प्रक्ष्यति ) । “षढोः कः सि", इति कत्वं,
८ पृच्छतु । अषच्छत् । पृच्छेत् ) । आशिषि ( पुच्छात् । अप्राक्षीत् । अप्राष्टाम् ) “क्षरो
अखि इति सिचो रोपः । “वद्बज', इति वृद्धिः । ( पिप्रच्छिषति ) “किरश्च पञ्चभ्यः»
इतीट्, ““स्रविद्,' इत्यादिना सनः कित्वात्सम्प्रसारणम् , ८ परीयते ) “रीगृत्वत” इति
रोक् । ( पाप्रच्छीति । पाप्र्टि। पाप्र्ट। ) इत्यादि, एच्छतीति रितपा निदंशान्न सम्प्रसार-
णम् । ( प्रच्छयति, अपगप्रच्छत् , सम्प्रच्छते ) “समो गम्य च्छि" इत्यकमेकात्सम्पूर्वात्तङ् ।
< सम्पप्रच्छे, सम्पप्रच्छिषे । सम्प्रष्टा । सम्प्रकष्यते । सम्प्रच्छताम् । समप्रच्छत । सम्प्रच्छे
तं । सम्प्रक्षीष्ट । समप्र्ट। समप्रक्षाताम् । समप्रक्षत ) इति, श्चछि सिचो रोपे ष्टुत्वम् ।
अन्थत्र कत्वम् । ८ आप्रच्छते गुरुम् )। [ आङि नुप्रच्छथोर्पसंख्यानम् ] इति तङ् ।
`€ प्रश्नः ) । “यजयाच? इति नङ ““च्छवोशु इ*” इति सतुक्कस्य च्छस्य शकारः, “लात्?
इति शचुत्वनिषेधः “प्रहने चासन्नकाले” इति निदेशान्न सम्प्रसारणम् । पृच्छतीति (प्राट) ।
शब्दं ॑प्रच्छतीति ( शब्दप्राट् ) । “क्तिन्वचिप्रच्छि” इत्यादिना निरूपपदात्सोपपदाच
पृच्छेः क्किप् , दीर्घाऽसम्प्रसारणं च, ““च्छवोश्गड, इति शकारः । “बश्च, आदिना तस्य पदा-
स्ते षत्वं, जरत्वचत्वं च ( पृच्छा ) । भिदादेराकृतिगणत्वाद डित्यात्रेयः । ८ पृष्ा । पृष्टः ।
` चृष्टवान् ) । अयं द्विकमैकः । तत्र “अप्रधाने दुहादीनाम्!इति खादयोऽप्रधाने भवन्ति । (मा-
` णवकः प्रच्छयते पन्थानप् ) । (प्रष्टव्यः । पृष्टः । प्रष्टवान् ) इति । अन्यदपि द्विकमैकसाधारणं
नाथत्यादौ प्रपञ्चितं तत एवावधार्यम् ॥ १२९ ॥
वृत् ॥ किरादयो वृत्ता इत्यथः ॥
खज विसलगं ॥ ( खजति । ससज । सखजतुः । ससजि । सखष्ट । सखजिव ) । “वि-
भाषा खजिहरोः इति थलीडिविकल्पः । इडभावे सलादयङित्परत्वात् “सखजिदशोरचैल्यम-
किति इत्यमागमे यणादेशः । “बश्च, आदिना षत्वं, त्वं, (खष्टा । खक्ष्यति । सृजतु । अ-
जत् । खजेत् ) । आशिषि ( खल्यात् । अखाक्षीत् । अखरष्टाम् ) । अमागमे यणि च
( १ ) किरतीति गिरतीति उदात्ताउदात्ततावेदि पुस्तकान्तरे पाठः ।
३४२ धातुवृत्तौ - [ दमष्जो
“वदव्रज इति वृद्धिः । क्लि सिज्छोपः । ( सिरश्चति ) । ““हरन्ताचच” इति सनः ज्ित्त्वा-
ज्ञामागमोः नापि गुणः । ( सरीखज्यते ) । रीगागमः । ( सरीखजीति । सरी । सरीख-
) इत्यादि । ८ सजैयति । असीखजत्। अससजेत् ) । उदरा । ( खज्यते मालाम् »
असनि माला, ) श्रद्धया निष्पादयति, ्द्धया निष्पादितवानित्यथैः । “खजियुज्योः इयं-
स्तु । [ खजियुन्योः सकमकयोः कर्ता बहुं कर्मवद् भवतीति वक्तव्यम् ]। खजेः शर्धो -
पपन्ने कर्तरीति माष्यकारवचनात्सकमेकस्यापि कमैवद्धावः । श्यना यगेव बाघ्यते, न त्
चिणिति केयटे । तदयं कमैवद्धावक्चिणात्मनेपदाथो मवति । ( खज्यम् ) । “ऋदुपधात्”
इति क्यप् ! पाणिभ्यां सज्यते इति ८ पाणिसर्ग्या ) रज्जः। [ पाणो खनेण्येद्क्तव्यः ] }
“समवपूर्वाचचः इति ण्यति “चजोः कचिण्ण्यतोः"” इति कुत्वम् । खजति तामिति ( खक् ) +
“करत्विक्* इत्यादिना कमणि क्रिन् , अमागमः, कत्वञ्च । ८ संसर्गी ) । “सम्षचः इत्या
दिना धिनुण् । ८ रनज्जः ) । “खजेरसुम् च” इत्युप्रत्ययः सरोपोऽदुमागमश्च । तत्र सकार-
स्य जकत्वे श्चुत्वं, ८ खग्वी ) । “अस्मायामेधास्रजः इति मत्वं विनिः । ( खजिष्टः । ख-
जयान् । खजयति ) “विन्मतोटक् णाविष्टवदिति चेष्टमेयःसु णो च विनो लुक्, खज्यतेः
इति गतं श्यनि ॥ १६० ॥
| इमस्जो द्धौ ॥ ( मजति ) । “अलं जश्? इति सकारस्य दकारः, तस्य चुत्वं जकारः,
( ममन । ममन्तुः । ममल्जिथ । ममङ्क्थ । ममन्जिव ) । क्रादिनियमादिट् । थलि “उ-
पदेशेऽत्वतः” इति निषेधाद्धारद्राजनियमाच्च विकल्पः । अनिद्पक्षे "“मस्जिनसोश्चैखि, इतिः
चम् । स च “मस्जेरन्त्यात्पूवंः नुममिच्छन्त्यनुषङ्संयोगादिलोपाथम्, इत्यन्त्यात्पूवैहति
“स्कोः संयोगाद्योः” इति सलोपः । जकारस्य “चोः कुः” इति कुत्वे “खरि च इति चत्वेम् ।.
नकारस्य “नश्चापदान्तस्य, इत्यनुस्वारे परसवणेः । ( मङ्ग । मङ्ुयति । मज्जतु । अम
ज्जत् । मज्जेत् । मज्ज्यात् । लिड ! अमात् । अमाङ्गम् । अमाङघचुः ) । “वदव्रज,
इति वृद्धिः । क्षल सिचो कोपः। ८ मिमह्कति । मामज्ज्यते । मामङ्धू । मज्जयति । अम-
मज्जत् । मज्जथुः ) । ““दिवतोऽधुच् । ( मङ्क्त्वा । मक्त्वा ) । “जान्तनशां विभाषा
इति क्त्वायां वाऽनुनासिकरोपः । ( मभ्नः । मस्नवान् ) । “अनिदिताम्, इति नस्य रोपः,
सरोपङुत्वे च । “ओदितश्च” इति नत्वं, ( मद्ग्यः, मद्गः, ) ण्यति घनि च “चजोः कधि.
ण्ण्यतोः,, इति कुत्वे “क्लां जश् ञ्चरि? इति सकारस्य दकोरः । ८ मद्गुः ) । “गुष्धक्जि”
इत्या दिनोप्रत्ययः । न्यङ्क्रा दित्वात्कुत्वं, पूवेवत्सकारस्य दकारः । ( सदगरः ) । बाहुर्का-'
दुरच् कुत्वञ्च । ८ मज्जा । मज्जानो ) । ““धन्नुक्चन्”, इति कनिनन्तो निपात्यते ॥ १३१ ॥
रुजो भद्ध ॥ ८ चोरस्य रुजति रोगः) । “रजार्थानां भाववचनानामज्वरेः, इति धात्व.
थस्य भावकतृंकत्वे कसेणि शेषे षष्ठी । अच्र भावो धात्व्थः । वचनशब्दश्च कट़वचनः । अत्र
के चिद्रजादाब्दस्य ज्याधौ रूढत्वाद्धाववचनानामित्यस्य प्रत्युदाहरणं श्ेऽ्मा पुरुषं रुजतीति
स्जेर्व्याध्यथेत्वमेवा हूः । ष्मा पुरषं रजति व्याधिना योजयतीति हत्राथैः । वृत्तिभाष्य-
योस्तु सजां भङ्गमाश्चित्य नदी कुलानि रुजतीति प्रत्युदाहृतम् । अशोषविवक्षायामपि कमणि
नित्यं ह्ितीया(१)मवति ॥ (चोरं रुजति) इति । (रुरोज । रुरुजतुः । सरोजिथ । ररजिव । रो-
त्ता ! रोक्ष्यति । जतु । अरुजत् । रजेत् । रुज्यात् । अरोक्षीत् । अरोक्ताम् । अरोक्षुः) । क्च
ङि सिचो खोपः । “चोः ङः» । ( ररश्चति । रोरज्यते । रोरोक्ति । रोजयति । अरूरजत् ) ।
निष्ूर्वाऽयं व्याथिप्रशमने । नीरजति ¦ मिताशीति । ८ दलमुद्रुजः ) । “उदि कूठे खजिवहोः”
इति खश् । ( रोगः ) । “पदरज इति कतरि घन् । { हृद्रोगः । हदयरोगः ) । “वा शोक-
ष्यजरोगेषु"” इति इद्धावविकल्पः। ८ सक्त्वा । रणः । रुूणवान् ) ओदित्वान्नत्वम् ¢
का ___ ब बब -_-_-_ब-्_{]ब ब ब -ब-ब-ब-{-{-ब-ब-{-{्{्ौं्{्{्{्{्{्{्{्ू{्{ौ{ौ्ौ{ौ्{ौ{्{्{ौ{्{्{ू्िू~ू-
( १) द्वितीयेवेति पुस्तकान्तरे पाठः ।
अजो ] षष्ठगणः । ३४३
{ लगने जीणवखं, ) “कपिलकादोनां संज्ञाछन्दसोः" हात र्त्वम् । ८ रुजा ) । भिदादेराज्क.
तिगणत्वादङ ॥ हिंसार्थाऽयं चुरादौ ॥ १३२ ॥
अजो कोटिल्ये ॥ ८ भुजति ) इत्यादि ₹जिव्त् । ( मूरविथुजो रथः ) । [ मूलविभुजा-
दीनासुपसंख्यानम् ] इत्यणोऽपवाद्ः कः । “भुजोऽनवने"इत्यत्र संयोगवद्विप्रयोगस्यापि विश्े-
षरु्तिदेतुत्वादवत्सा पेनुरानीयतामितिवदनवनप्रतिषेधेन सम्भवन्नवनसम्बन्धो रोधादिक-
ण्व क । उक्तञ्च तत्र माष्ये-'अनवनकोरिल्ययोरिति वक्तव्यम् , इति । तस्मादस्मा्
९॥ १३२॥ |
छप स्पशं ॥ द्वितीया दिरयम् । केचित्प्रथमादिम्पठन्ति ते भाष्यविरोधादुपेक्ष्याः । तथा
च “दीर्घोऽकितः” इत्यत्र चेच्छिद्यते चोच्छुप्यते इत्यत्र “छे च" इति तुकिगुणो न प्रा-
प्नोतीत्याशङ्य परत्वाद्गुणे पश्चात्तगिति समथितम् , हरदत्तोऽपि परत्वादृगुणे कृते पश्चाच
मित्याह । ( छुपति । चुच्छोप । चुच्छुपतः । चच्छुपिथ । चुच्छुपिव । शोक्चा । छोप्स्यति ।
छुपतु । अद्धुयत् । छुपेत् । छप्यात् )। लड़ ( अच्छोप्सीत्। अच्छोक्चाम् । चुच्छुप्सति ।
चोच्छुप्यते । चोच्छोक्षि । छोपयति । अचुच्छुपत् । छुप्त्वा । दुक्त: ) ॥ १३४ ॥
र्दा रिश्च हिखायाम् ॥ ( रुदति । ररोश । सरो शिथ । रुहरिव । रोष्टा । रोक्ष्यति । र्श-
त॒ । अर्शत्, र्गेत् । रर्यात्। अरुक्षत् ) । “श इगुपधादनिर” इति क्सः । ( रुरक्चति ।
रोरुश्यते । रोरोष्टि । रोचयति । अरूरुंशत् । रिशति । रिरि । रेक्ष्यति । रिशतु। अरिशत् ।
रिशेत् । अरिश्चत् । रिरिक्षति । रेरिक्यते । रेरेष्टि । रेशयति । अरीरिशत् ) ॥ १३९-१३६ ॥
खिक्ञ गतो ॥ ( लिशति ) इत्यादि रिशतिवत्। छिश्यते इति देवादिकल्य ॥ १३५॥
स्पश संस्पर्शने ॥ (स्शति । पर्प । पस्प्रशतुः । पस्परिथ । परस्प्रशिव) खथः शेषः ।
( स्पष्टा । स्प्ररातु । अरुरशत् । स्प्शेत् । स्प्रश्यात् । अस्पाक्षौत् । अघ्पार्टाम् । अस्पाक्षुः ।
अस्प्राक्षीत् । अस्प्रा्टाम् । अस्प्ाक्षः । ^ल्फशशः"इति पक्षे सिचि पूवव दम्विकल्पः । अन्य-
दा कसः । ( अस्प्रक्षत् ) इत्यादि । ( पिह्णश्चति ) । उरदत्वे “सन्यत इतीत्वषर् । ( परि
सश्यते । परीस्प्रटि) । स्प्रिकोरप्युदाहायेम् । (अपरिस्पक् ) इत्यत्र “क्िन्प्रत्ययल्य कुः५इति
पदान्ते कुत्वं, “रात्सस्य” इति नियमान्न संयोगान्तखोपः। इह किनि दृष्टो धातुः किन्प्रत्यय `
उच्यते । अस्त्येवास्य क्रिनो विधानं “स्प्रशोऽनुदके किन्” इति । मन्त्रेण स्प्रशतीति ( म.
नतररूपृक् ) । स्पृशोऽचुदके सुबन्तमात्रे उपपदे क्रिन् । उदकं स्प्शतीत्यत्र कर्मण्यण् ( उदक-
स्पदेः ) इति । ( हदिस्प्रक् । दिविस्प्रक् ) इत्यत्र “हद्यभ्यां ङेरपसंख्यानम् ) इत्यलुक् ।
८ स्पर्शा रोगः ) । “पदर्जविश्ञस्प्शे घज्", इति घन् । तत्न वातिकं [ स्पश उपताप] इति,
स्पशेवान् आद्यविस्पशे उच्यते ॥ १३८ ॥
विच्छ गतौ ॥ उदात्तेत् । (विच्छायति) । “छे च” इति तुक् । “गुपूधूपविच्छि, इत्या-
यः । सावधातुके नित्यम् । (विच्छायां चकार । विविच्छ । विविच्छतुः । विविच्छिथ । विषि-
` च्छव) । “अयाद्य आद्धंधातुके वा” इत्याद्धेधातुके भाव्रिन्यायोत्पत्तिविकल्पः । निच्त्ति-
` विकल्पे प्रत्ययरक्षणेनायान्तत्वादाम्प्रत्ययः स्यात्, (दिच्छाञ्चकार) इति । ( विच्छिता ।
विच्छायिता । विरच्छिष्यति । विच्छायिष्यति । विच्छायतु । अविच्छायत्। विच्छायेत् )
भाशिषि ( विच्छाय्यात्। विच्छयात्। अविच्छायीत्। अविच्छायिषशम् । अविच्छीत्।
अविच्छिष्टाम् । विविच्छायिषति । विविच्छिषति। वेविच्छयते )। यडलधको विवक्षाया-
न्त्वाधेधातुकविषयत्वस्येवापहारादायोत्पत्तिविकल्पो नेति प्रागेवोपपा दितत्वा्ङ्लुडनास्ति।
८ विच्छयति । अविविच्छत् । अविविच्छायत् । विश्नः ) “यजयाच, इति नङ् “च्छ्वोः
शू,” इति शः, ^नेड्वरि कति" इतीण्निषेधः, ८ विच्छित्वा । विच्छायित्वा । विच्छितः।
विच्छियितः ) । अयं भासां चुरादौ ॥ १३९॥
विश प्रवेशने ॥ (विशति) । इत्यादि रिषतिवत् । (निविशते) । “ने विशः" इति तङ् उ.
३५४ धातुच्रत्तो-- {खक
त्तरसूत्रोपाततेः प्यादिभिः साहवरपादिहोपसर्गा गह्यते न तु तत्प्रतिरूपकं इति “अङ्के निविशति
भयात् इत्यत्र तङभावः प्रतिरूपकरायेक्षो दष्टभ्यः.। ( निविविशे । निविविशिषे। निबेष्टा ।
निवेक्ष्यते । निविशताम् । न्यविशत । निविशेत । निविक्षीष्ट । न्यविश्चत । निविविक्षत ।
न्विविक्यते । निविविरीति । न्ितरबेष्टि । विष्टः । विष्टवान् । विद् । विशो । विशः ) ।
किप् । ( देवविशा) । अजादिपागाद्धखान्तदपि राप् । ( वेशः) । “पदसुजविश्ञ'” इति कतेरि
घन्, वेक््याजनसमाश्रये तु “हलश्च, इति अधिकरणे घन् । गेहानुप्रवेशमास्ते गेहं गेहमनु-
प्रवेशामास्ते । “विशिपदि” इत्यादिना णमु । तृतीया प्रश्तित्वात्समासविकसर्पः । अस-
मासे व्याप्यमानतायां द्रञ्यवचनस्य द्विवचनम् । आसेन्यमानतायान्तु क्रियावचनस्य णसुख.
न्तस्य, समासे तु उ्याप्त्यासेवयोस्तेनेबोक्तत्वान्न द्धिकेचनं, क्वाप्यत्र वासरूपेण भवति ।
( गेहमनुप्रविश्यानुप्रविश्यासूते गेहेगेह मनुप्रविश्यास्ते) इति । समासस्त्वस्य न भवत्यनुपपदे
विधानादित्येतत्सवं स्कन्दत्यादाबुक्तम् । ( ग्राममभिनिविशते ) “अभिनिविशश्च” इत्या-
धारः कमे । अत्र मण्डूकप्लुत्या “परिक्रयणे सम्प्रदानमन्यतरस्याम्”› इत्यतोऽन्यतरस्यांग्रह-
णानुवृतेस्तस्य च व्यवस्थितविभाषात्वात्कस्याणेऽभिनिवेशः, पापेऽभिन्विशः, या या संज्ञा
यस्मिन्नभिविशते इत्यादौ कम॑त्वाभावः। ८ वेशन्तः ) । “हवििभ्यां श्चप्” इति क्ष् ।
“द्लोऽन्तः"» । ( वेशम ) । मनिन् ॥ १४० ॥
खरा आमशेने ॥ आमशैनं स्पशः ॥ (शति) इत्यादि स्वं स्प्रगतिवत् ॥ १४१ ॥
. णुद प्रेरणे ॥ कत्रेभिप्रायेऽपि क्रियाफले परस्मेपदाथेः पुनः पारः, ( नुदति ) इत्यादि रूपं
पूवेवत् ॥ १४२ ॥
षूं विशरणगत्यवसादनेषु ॥ एवं धनपालः । विसरणहस्यात्रेयमेत्रेयौ दुगंश्च, शिति
““पाघ्रा"› इत्यादिना सीदादेशः। (सीदति) इत्यादि, अन्यत्र (ससाद) इत्यादि सर्व" भोवादि.
कवत् । इह पाटे प्रयोजनं सीदति सीदन्तीति नुम्विकल्पः । एवं तद्यतेनेव रूपद्रये सिद्धे
तत्रास्य पाठोऽनथेक इति केचित् । ज्वङितिकसन्तेभ्यो णाथैः साद् इति। स्वरश्च भिद्यते,
दापि सीदतीत्यत्र श्चक्षिपोः पित्त्वादनुदात्तत्वं धातुरदात्तः । शे तु प्रत्ययस्बरेणोदात्ते मध्यो.
दाक्तत्वम् ॥ १४३ ॥
शद्ल्ड शातने ॥ “पाघ्रा” इत्यादिना शिति शीयादेशः ॥ ( शीयते ) इत्यादि । अन्यत्र
( शशाद । शत्ता ) इत्यादि सवं भोवादिकवत् । “शदेः रितः इति शिद्विषये तङ्विधाना-
ज्नास्य शाता ऽस्तीति नुम्विकल्पस्य प्रयोजनस्याभावात्पुनः पाठे प्रयोजनं पूवेवत्स्वरभेदः ।
पृच्छत्यादयो ‹नुदात्ता उदात्तेतः । विच्छिरेकः सेर् ॥ १४४॥
अथोभयपदिनमाह ।
मिक सङ्गमने ॥ मिरु सश्टेषण इति पठितस्येह पुनः पाटः कत्रैभिप्राये तङ इत्यात्रेयः
अयं द्यदात्तस्वरितेव् , ( मिति ) इत्यादि पूववत् । ( मिरुते । मिमिञे। मलिता । मे.
छ्ष्यते । मिरूताम् । अमित । मिटेत । मेखिषीष्ट । अमेरिष्ट । मिमिङिषते । मिमे.
छिषते ) ॥ १४९ ॥
सच्च मोक्षणे ॥ ( खंञ्वति ) । “शे मुचादीनाम्” इति शे नुम् । ( खमोच । सुुचतः ।
सखमोचिथ । सुसुचिव । मोक्ता । मोक्ष्यति । मुञ्चतु । असुज्चत् । सुञेत् । मुच्यात्। असु-
चत् । अमोक्ष्यत् । सुञ्चते । सस॒चे । मोक्ता । मोक्ष्यते । सन्चताम् । अमुञ्चत । मुजरेत । स॒-
क्षीष्ट । अमुक्त । असुक्षाताम् ) । क्षछि सिचो लोपः । “चोः कः” ( मुमुक्षति । सुम॒श्षते
वत्सं) कमेकठंरि मोक्षते वत्सः स्वयमेवेत्यपि भवति “मुचो ऽकर्मकस्य गुणो वा? इति सन्न-
न्तस्य पक्षे गुणे “अन्न लोपोऽभ्यासस्य, इत्यभ्यासलोपः, यक्चिणोः “भूषाकमैकिरा दिसनाम्?
इति निषेधः । ( मोसुच्यते । मोमोक्ति । मोचयति । अमृमु चत् मोक्षः ) । सन्नन्तात् धनि
पूवैवद्गुणाभ्यासलोपौ । नियुज्यत इति ( निर्मोकः ) । धनि “"वजोः ऊुषिण्ण्यतोः इति
ष्ट ] षष्टगणः । ३४५
कुत्वम् । 'अमोच्यमरवं यदि मन्यसे, इत्यत्रावशयके ण्यः। «णय जावरयकः› इति कुत्वनिषेघः।
८ नखमुचानि धनुषि, ) मूरविभुजादित्वात्कतेरि कः । सुष्टेबेहिभूतानीत्यथेः । ( ज
सुक् । जर्सुचो ) क्षिप् । ८ सुक्ता,।) “'क्तिचक्तौ च संज्ञायाम्" इति संायां क्तः । सुक्तव
८ मौक्तिकम् ) । “विनया दिभ्यरचः इति स्वाधं ठक् । ( नमुचिः) । “इगुपधात्किच्चः"
इति इच् । “नभ्रा” इत्यादिना ननः प्रङ्तिभावः । ८ चक्रमुक्तः ) । “अपेतापोढमुक्त”
इति पञ्चमीसमासः । प्रमोचनेयं चुरादिः । मुञ्चते, मुञ्चति इति कल्कने शपि गतम्॥१७६॥
लष्ट् छेदने ॥ ( लम्पति । लुम्पते ) इत्यादि मुञ्चतिवत् । ( खोट्प्यते ) । “ट्प
इत्यादिना भावगर्हायामेव यङ । लटक्तनिदिष्ट इत्यत्रापूैकारस्यापि टक्तशब्दस्य
भाष्यकारप्रयोगात्पूवेनिपातः । ८ रोपयति । अदूटुपत् । अल्टरोपत् ) । काण्यादित्वात्
हस्वविकल्पः ॥ १४५७ ॥
विद्ह्ट खाभे ॥ अयं सेडापि सुचादिकार्यानुरोधा्थैमिह पठतिः । ८ विन्दति । विदन्तः )
“विदो र्टो वा?” इत्यत्र खादेशञेः सम्भव दानन्तर्यस्यादा दिकस्येव ग्रह इति विकरणेन व्यव -
हितानन्तर्यादस्मात्परेषां तिबादीनां णादयो न भवन्ति । अत एव हेतोः “विदेः शतुवेसुः"
इत्यत्रा पि पूर्ववत्सम्भवदानन्तयै आदो दिक एव गृह्यते इति विदन्नित्यत्र वल्वादेशो न भव
ति । ( विबेद । बिविदतुः । विषेदिथ । विन्दतु । अविन्दत् ) । “सिजभ्यह्तविदिभ्यः" इत्य
त्रापि पूवैवत्सम्भवदानन्तयैस्यादादिकस्येव ग्रह इत्यविन्दननित्यत्र जस न भवति । ( विन्दे
त् ) आशिषि ( विद्यात् ) । “समो गम्यच्छि"इत्यत्र गम्यादिभिः साहचर्यात्परस्मेपदिन एव
विदेग्रह इत्यघ्य तङनियमाभावात्कमापिवक्षायामपि सम्बिन्दति सिन्दत इत्युभयं भवति ।
( अविदत् । अविदताम् ) । लृदित्वादङ । ८ चिन्दते । विविदे । वेदिता । बेदिष्यते । वि
न्दताम् । अविन्दत । विन्देत । बेदिषीष्ट । अबेदिष्ट ) । “उषविद्, इत्यत्र उषजाग॒म्या
स्परस्मेपदिम्यामादादिकेन जागतिना स!हचर्यात्परस्मेपदिन आदादिकस्य ज्ञानाथेकस्येव
ग्रह इत्यात्मनेपदिनस्तोदादिकस्य सत्ताविचारणाधैयोरभथपदिनश्चास्मान्न भवति । ( विवि
दिशति । विवेदिषति । विदित्वा । बेदित्वा ) “रो व्युपधात्, इति वा कितवं, “सरवि
इत्यत्राकारस्य विवश्षितत्वादस्य न ग्रहः । अत एव तत्र न्यासे विदे ज्ञाने इत्युपात्तः, तथा
च “सत्सुद्विषः, इत्यत्र वृत्तिः । विद ज्ञाने, विद् सत्तार्यां, विद् विचारणे इति त्रयाणां ग्रहण-
लाभाथेस्याकारस्य विवक्षितत्वादिति । ( वेविद्यते । वेषेत्ति । वेदयति, अवी विदत् ) । चिन्द्-
तीति ( विन्दः )। “अनुपसर्गािम्पविन्द” इति शः, विकरणस्यास्य चेकादेशः । ( गो
विन्दः कुविन्दः ) इत्यादो “गवादिषु विन्देः सं्ञायाम्"'इति शः, ( बाह्यणप्रेदं भोजयति ) ।
“कमणि दशिविदोः साकल्ये^इति साकल्यविशिष्टे कर्मण्युपपदे णमु, यं यं ब्राह्मणं जाना-
ति तं तं भोजयतीत्य्थः । अत्र सत्ता्स्येकस्य न ्रहोऽकमेकलत्वात् । यावद्वेदं भोजयति, याव-
ल्छभते तावद्धोजयतीत्यथः । “यावतिविन्दजीवोः'” इति णमुट् । “विदिभिदिच्छिदेः कुर्व्”
इत्यत्र ज्ञाना एव न्यासे गृहीतः, स्वभावादिति वृत्तिः, “विन्दुरिच्छुः इत्यत्रापि स्वमा-
वात् ज्ञानार्थस्य प्रह इति न्यासे । ^ संनायां समजः” इत्यत्रापि ज्ञानाथे एव न्यासे गृहीतः ।
(वित्तं) धनम् । ( वित्तं) प्रसिद्धः) “वित्तो भोगप्रत्यययोः” इति निष्टानत्वनिषेधः। भुज्य-
तदति ( भोगो धनं ) प्रतीयत इति प्रत्ययः प्रसिद्धः, अन्यत्र विन्नः । “विभाषा गमहनविदं
वेशम्" इति क्रसाविडिवक्रल्पनात् “यस्य विभाषा” इत्यनिटृत्वम् । कातन्त्र त्वयमनिङ-
फः । तन्मते ( वेत्ता, वेत्स्यति) इत्यादि । इदं च व्याघ्रभूतेनांभिहितम् । तथाहि विद्यतिवि
न्त इत्यपीति श्यना इनमा च नि्दंशादैवादिकस्य रोधादिकस्य चा निदत्वं तेनोक्तं नान्यस्य ।
तथा वृत्तिकारोऽपि विद्यति विन्तदति निदंशात् ज्ञानाथेराभाथेयोरिटमाह । वेदिता विधाना
येदिता धनस्येति । परिवतृशब्दस्तु विद्यतिविन्त्योरन्यतरस्य परिपूस्याथान्तरे च्रत्तस्य
द्रष्टव्यः, तृजन्तोऽप्ययं स्वभावादनूटेग्रजे पवेमूढेवरजे वतेते । ५अपृतृन्” इत्यादौ नप्त्रादी
३४६ धातुबृत्तो- [ लि
नां ्रहणमोणादिकवृन्न्तानां संहाशब्दमात्रस्मेवेत्युदगातारा वित्यादिवत्पसित्तारावित्यादौ
दीर्ध भवति ॥ १४८ ॥
लिपि उपदेहे ॥ ( लिम्पति । लिठेप । लिकिपिथ । छििपिव । लेका । ठेप्सति । लि.
म्पतु । अखिम्पत् । छिम्पेत् । छिप्यात् । अपित् ) । “छिपि सिचि हश्च» इत्यङ् परस्मे -
पदे, अन्यत्र “आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्"” इति पक्षे सिच् । ( अख्िपत । अल्पिताम् । अलि
पन्त । अरिक्च । अखिप्साताम् । अछ्िपसन्त ) इत्युभयं भवति, ( छिम्पते । छिरिप्सति ।
किखिप्सते । ठेकिप्यते । लेलेप्षि । लेपयति । अरीरिपत् । लिरपः ) । “अनुपसर्गादिम्प
इति शः! ८ निलिम्पा देवाः )। “नौ लिम्पः, इति शः। ८ छिक्तवाखितम् ) इत्यत्र
राजदन्तादिपाठात्पू्वैकार्स्यापि परनिपातः । ( किरिः । छविः ) ““इगुपधात्किच्च» इति
इत्प्रत्ययः । “दिवाविभा इत्यादौ लिपिलिबीति निर्दशात्पकारस्य पक्षे बक्रारः ॥ १४९ ॥
षिच क्षरणे ॥ ( सिञ्चति । सिषेच । सिषिचतुः । सिषेचिथ ) । कादिनियमादिर् ।
“आदेशप्रत्यययोः, इति प्रकृतेः षत्वम् । ( सेक्ता । सेक्ष्यति । सिञ्चतु । असिञ्चत् । सिच्या -
त्\ असिचत् ) । “छिपिसिचिहश्च"इति परस्मेपदेऽङ् । अन्यत्र “आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्”
इति विकल्पः । ( असिक्त । असिक्षाताम् । असिचत । असिचेताम् ) इत्यादि । ( सिञ्चते ।
सिषिचे ) इत्यादि, ८ सिसिक्चति। सिसिश्चते ) । “स्तौतिण्योरेव, इति नियमान्न षत्वम् ।
` ८ सेसिच्यते ) । “सिचो यङि” इति न षत्वम् । ८ सेतेक्ति । सेचयति । असोषिचत् ) ।
छत्र स्वामी षत्वं नेच्छति । ( अभिषिचति ) “स्तौतिण्योरेव” इति नियमम्बाधित्वा
“^स्थादिष्वभासेन चाभ्यासस्य इति षत्वम् । ( अभिसेसिच्यते ) इत्यत्र “उपसर्गात्?
इति प्राप्तेरपि परत्वात् “सिचो यङि इति निषेधो भवति, “उपसर्गात्, इति प्राधिष्तु
पुरस्तादपवादन्यायेन “सात्पदाद्योः” इति निषेधमेव बाधेत । ८ सेक्त्रम् ) । “दाश्नीश्चस
इत्यादिना टन् । ( सिक्थम् ) पात्रम् । “पातृतुदिवचिरिचिसिविभ्यस्थक्" इति थक् । सि-
चयशब्दस्तु बाड रकात्कयनन्तः । सुचादयोऽनुदात्ताः स्वरितेतः । विदतिस्तु सेडेकः ॥१९०॥
करती छेदने ॥ उदात्त उदात्तेत् । ( छन्तति । चकतं । चङ्कृततुः । चकतिथ । वचङ्कृत ।
चक्कतिव । कतिता । कत्स्य॑ति । कतिष्यति ) । “तेसिचि?” इत्यादिना सकारादाविड़-
कल्पः । ( छृन्तत्ु । अङ्कन्तत् 1 छन्तेत्। छृत्यात् ) । छिडो । ( अकर्तीत् । अकतिष्टाम् ।
चिद्रत्सति । चिकतिषति । चरीङ्त्यते । चरिकत्ति) इत्यादि । (कर्तयति । अचकतेत् । अची.
छरृतत् ) । उकरंद्रा । (विकतेनः) । नन्द्यादिः । ( कृतः । तवान् । तिः ) । क्तिम् । ( कृत्स-
सुदकम् ) । “सचश्चिक्ृततय॒ षिभ्यः कित् इति सप्रत्यय, स कित् । “तितुत्र” इतीण्निषेधः (क.
च्स्नम् ) । “'छत्यद्भ्यां कूस्नन्" इति कूर्नन् । बाहुखकादिडभावश्च ॥ १९१॥
खिद् परिघाते ॥ अनुदात्त उदात्तेत्। ८ खिन्दति । विखेद । चिखिदतुः । विखेदिथ ।
चत्ता । चेत्स्यति । खिन्दतु । अखिन्दत् । खिन्देत् । खिद्यत् ) । लड़ ( अखेत्सीत् । अखे-
त्ताम् ) । “वदव्रज इति वृद्धिः । क्षि सिचो रोपः, ( चिखित्सति । चेखिद्यते । चेखेत्ति ।
चेखिदीति । खेदयति । अचीखिदत् । खित्त्वा । खिन्नः ! खिदिरम् ) । “इषिमदिमुदिखिदि-
च्छिदिभिदिमन्दिचन्दितिमिमिदिमृहिसुचिरधिवन्धिश्यषिभ्यः किरच्?” इति ङिरच् । खित
इति देन्ये दिवादिपाखादयं कमैकलतरीति वदन् वामनो दिवादावस्य पाठं नेच्छति । खिद्
द्न्य इति ङधादौ गतः ॥ १९२ ॥
पिश अवयवे ॥ उदात्त उदात्तेत् । (पियति । पिपेश । पिवेशिथ । पिपिश्षिव । पेशिता ।
पेक्िष्यति । पितु । अपित् । पिशेत् । पिश्यात् । अपेशीत् । अपेशिष्टाम् । पिपिशशिषति ।
पेपिदयते । पेपिक्लीति । पेपेष्टि । पे्यति । अपीपिश्ञत् । पिश्चित्वा । परित्वा । पिशितम् ) ।
~ 1 4)
रुधिर् ] सक्तमगणः । २३४७
पिशिताशः पिशाचः ) । प्रषोदशादित्वात्सिद्धिः(१) । ८ पिशङ्गः ) । बाहुलकादङ्च। ( पि
शाङ्गी । (पिशङ्ग) [ पिदशङ्गादुपसंख्यानम् ] इति डीप् । ( पेशी ) गभेकोशः । पचा्यजन्ता
दरोरादित्वान्डीष् । अयं दीपनायामपि वतेते । तथा च त्वष्टा रूपाणि पिशत्वित्यत्र हरदत्त
िंशातिदरषिकर्मा । नक्षत्रेभिः पितरो च्यामपिंशन्निति दशेनादिति । पिश्षगतो चुरादौ ॥१९३॥
वृत् ॥ तुदादयो सुचादयश्च वृत्ता इत्यथैः ॥
इति श्रीपूरवदक्षिणपश्चिमससुद्राधीश्वरकम्पराजसुतसगममहामन्त्रिणा सायण-
सुतेन माधवसहोद्रेण सायणाचायंण विरचितायां माधवीयायां
धातुच्रत्तौ तुदादिगणः सम्पूण; ॥
9 1
अथ र्घदयः॥
रुधिर् आवरणे ॥ अयं द्विकमैकः । ८ बजं गां सुगद्धि । रनरद्धः । रुन्धन्ति । रुणत्सि ।
रुन्धः । रन्ध । रुणध्मि । रन्ध्वः । रुन्ध्मः ) । “रधादिभ्यः इनम्” इति श गोऽ-
पवादः इनम् । नित्यत्वादयं गुगात्पू्ेम्मव्रति । मित्वादचोन्त्यात्परः, श ङारः इनान्नरोप
इति विशेषणार्थः । “ज्लषस्तथोः' इति क्षोऽनन्तरयोस्तथोर्धतमे “स्र जग श्चि" इति
` धातोदेत्वं, इन्ध इत्यादो करंङति सावधातुके “इनसोरल्छोप'” इत्यशारस्य रोपः । न्नश्रा
पदान्तः इत्यनुस्वारः परसवणेः । अल्खोपस्यानयोनैत्थानिवक्वं, “नपदान्त' इत्यादिना
निषेधात् । णत्वे तु कतेग्ये परसवणैस्य पूवेत्रासिद्धत्वान्न तद्धवति। न चानुष्वारास्पूरवं
णत्वप्रसङ्गः । तस्यासिद्धत्वात् । (रुणत्सि) इत्यत्र “खरि च” इति चत्वं, ( रुरोध । रुषधतुः।
रुरुधुः । रूरोधिथ । (रुरुधिव) । क्रादिनिपमादिर् । ( रोद्धा । रोत्स्पति । रगड़ । सन्धाव्।
रुन्धाम् । रुन्धन्तु । रुणद्धि ) हेधितवे जश्त्वम् । ८ रन्धप् । रुन्ध । रुणधानि । सुगधाव ।
रुणधाम । अर्णत् । अरुणद् । अरुन्धाम् । अरुन्धन् । अरुणत् । अङ्गद । अङ्गः । अङ्
न्धम् । अरुणधम् । अहन्ध्व । अरन्छम )। “हर्या” दिना विहमरोलौपः । जश्त्वे वा
चत्वेज्च । सिपि “दश्च,” इति वा रुत्वमपि । ( ₹न्ध्यात् । इन्ध्याताम् । रन्ध्युः । रुन्ध्याः
रुन्ध्याम् । रन्ध्याव ) । आशिषि (रुष्यात् । स्ध्यास्ताम् , ) ड़ “इरितो वाइति अङ्- `
पक्षे । ( अस्धत् । अशधताम् ) । अन्यदा ( अरौत्सीत् । अरोद्धाम् । अरोत्सुः । अरौत्सीः ।
अरौद्धम् । अरौद्ध । अरौत्सम् । अरोत्स्व । अरौत्स्म । रन्पे । रुन्धाते । रुन्धते ) । “आ-
त्मनेपदेषुः” इत्यद्धावः । ८ रुन्त्से । रन्धाथे । रन्ध्ये । रुन्ध्वहे । रदधे । रुरुधाते । सरुधिरे ।
रुरुधिषे । ररुधिवहे । रोद्धा । रोत्स्यते । सन्धाम् । रन्धाताम् । रन्धताम् । रन्त्स्व । स्ण-
धे । रुणधावहै । अरन्ध । अरन्धाताम् । अरुन्धत । अन्धाः । अर्न्धि । अरुन्ध्वहि ।
रन्धीत । शन्धीयाताम् । रुन्धीथाः । रन्धीय । रन्धीवहि ) आशिषि । ८ रुत्सीष्ट । रुत्सी
` यास्ताम् ) । “छिङ्सिचो” इति कित्वम् । ( अरुद्ध । अरत्साताम् । अरुत्सत । अर
द्धाः । अरत्सि । अरत्स्वहि ) । कमकर्तैरि ८ र्द्धयते गौः स्वयमेव । अर्द गौः स्वथ
मेव ) इत्यन्न “न रघ, इति चिणो निषेधः । शद्धे त॒ कमेण्यरोधीति भवति । ( रर-
त्सते । रर्त्सति । “हलन्ताः, इति सनः कित्त्वम् । ( रोरध्थते । रोरोद्धि. । रोधयति ।
अरूरुधत् ) । अस्या प्रधाने कमणि खादयः । ( अङ्घरोधी ) । ग्रहादित्वाण्णिनिः, ( अनु.
रोधी ) । “सम्प्रचा"” दिना धिनुण् , ८ प्रतिरोधी ) । “भविष्यति गम्यादयः इति इन्नन्तां
( १ ) पिश्ितेपृवादश्धातोरणि इतशब्दस्य रोपः, रकारस्य चकाररंश्च कारस्य जरत्वा*
भदशचे पृषोदरा देत्वात् । पिरे तमरदनाताति पिञ्चाचः।
३४< धातुवृत्तो- [ भिदिर्
मविष्यदथ, ( बजउपरोधं, बनेन उपरोधं, ) “सप्प्थां चोपपाडदय", इति सम्पन्ते तृतो
यान्ते चोपपदे णमुट् , । “तेतीयाप्रश्ठतीनिः" इति समासविकल्पः । के चिदु पशजरस्य पीड
यतिनेव सम्बन्धमाट्ः । भद्धिकारस्य तूपोपसमगंग्रहणमतन्त्रमिति प्रागेवोक्तप् । ( रोधः ) ।
असुन् ! ( रधिरम् ) । “इ षिमदि"” इत्यादिना किरच् ! अनुरुश्यत इति इयनि गतम् ॥१॥
भिदिर् विदारणे ॥ (भिनत्ति । भिन्तः। भिन्दन्ति । भिनत्सि । भिन्थः । भिन्थ। नि
नद्मि । भिन्दवः । सिन्द्मः। बिभेद । बिभिदुः । बिभिदुः । बिभेदिथ । बिभिदिव । भेत्ता ।
भेत्स्यति । भिनत्त ¦ भिन्तात् । भिन्ताम्। भिन्दन्तु । भिन्धि । भिनदानि । अभिनत् ।
अभिन्ताम् । अभिन्दन् । अभिनः । अभिन्तम् 1 अभिन्त । अभिनदम् । अनिन्द्र ।
भिन्यात् । भिन्याताम् । भिन्याः। मिन््ाम् ) । आशिषि । ( भिद्यात् । भिधास्ताम् ) ।
लङि ( अभिदत्। अभिदताम् । अभैत्सीत्। अभेत्ताम् । भिन्ते। भिन्त्से। भिन्द ।
बिभिदे । बिभिदिषे । .सेत्ता। भेत्स्यते । भिन्ताम्। भिन्दाताम् । भिन्त्स्व । भिनद ।
अमिन्त । अभिन्दाताम् । अभिन्दत । अभिन्त्थाः। अभिन्दि। भिन्दीत)। आशिषि
( भित्सीष्ट । अभित्त । अभित्माताम्। बिभित्सति । बिभित्सते । बेभिधते । बेभिरीति ।
बेभेत्ति । भेदयति । अबीभिदत् ) । सर्वत्र रुधिवत्प्रक्रिया । भिदेछिपानि काष्टानि । [ केलि-
मर उपसंख्यानम् ] इति केलिमर् । अयं कर्मकर्तरि, ( भिद्यो नदः ) । “मियोध्यौ नेः"
इति कतेरि क्यपि निपात्यते । कतैरि ( काष्ठभित् । प्रभित् ) “सत्सृद्धिष इत्यादिना
किप् । ( भिदुरं काष्ठम् ) । “विदिभिदिच्छिदेः कुरच्” इति ऊरच् । स्वभावादयं कमेकतेरि ।
( भिदा )। भिदादित्वादङ। तत्र भिदा विदारणे इतिपाटादुन्यत्र भित्तिरिति भवति ।
भित्तम् ) । “भित्तं शकलम्” इति शकटे निष्ठानत्वाभावादन्यत्र भिन्नमिति भवति ।
( भिदिरं वञ्च् ) । “इपिमदि'” इत्यादिना किरच् । (उद्धित् ) क्किप् । (उद्भिदः) । इगु
पधलक्षणः कः ॥ २ ॥
छिदिर् देधीकरणे ॥ ( छिनत्ति ) इत्यादि भिनत्तिवत् । ( छिदुरम् ) । “विदिभिदिच््छि
रच” इति कुरच् । अयं कमेकतैरीति वृत्तिः.। करीन्द्रदपच्छ्दुर' श्गेन्दरं, रसज्ञाया इत्थ
विदुरशरिधामश्नमकरानित्या दिप्रयोगदशैनात् कमैकतरीति वृत्तिकारोक्तं प्रायिकमित्यात्रेयः।
र(१)ज्जच्छित् ( प्रच्छित् ) । “सतसुद्विष इत्यादिना किप् । ( चिदा ) । छिदा द्वैधी
करण इति भिदादिपाठादङ. । अन्यत्र ( छित्तिः, ) घन् ( छेदः, ) ( छेदिकं ) “छेदादिभ्यो
नित्यम्” इति “तदहैति" इत्यस्मिन्नथं ठक् । (रीषेच्छेद्यः । रैषच्छेदिकः) । “शीर्षच्छेदा
दच्च” इति । तदहेतीत्यथं यतठ्को, अत्रैव निदेशात् प्रत्ययसन्नियोगेन शिरसः शीषभावः।
( छिदिरम् ) । “इ षिमदि"” इत्यादिना किरच् । ८ चिरम् )। “स्फायितच्चि," इत्यादिना
रक् , छेद द्वैधीकरणे चुरादौ ॥ ३ ॥
रिषिर विरेचने ॥ ( रिणक्ति । रिक्ते ! रिणक्षि । रिडक्थः । रिडक्थ । रिणच्मि । रिज
च्वः । रिरेच । रिरिचतुः, रिरेचिथ । रिरिचिव । रेक्ता । रेश्ष्यति ¦ रिणक्त । रिङन्तात् । रिड-
क्ताम् । रिज्न्तु । रिङग्धि । रिङ्क्तात् । रिणचानि । अरिणक् । रिजच्यात् । रिनच्या
ताम् ) । आरिषिः( रिच्यात् ) । लुङः । ८ अर्चत् । अरक्षीत् । रिङन्ते । रिरिचे । रेच्छा ।
रक्ष्यते । रिक्ताम् । रिदश््व ।` रिणचे । अरिक्त । अरिडक्थाः। अरिन्चि । रिज्ीत ।
रिक्षीष्ट । अरिक्त । अरिश्चाताम् । रिरिक्षति । रिरिक्षते । रेरिच्यते । रेरिचीति । रेरेक्ति ।
रेचयति । अरीरिचत् । रेकः ) । धनि “चजोः कुधिण्ण्यतोः, इति कत्वम् । ( रिकिथम् )
रिचि विरेचनसम्प्चनयोरिति चरादौ ॥ ४॥
““पातृतुदिविचिरिचिसिचिभ्यस्थक्, ( विरिञ्चः । विरञ्चिः । विरिचिनः, ) एते प्रषोद्रादयः। `
( १ ) वभ्रच्छिदिति रे पाठ।
॥
-विजिर् ] उक्षमगणः। ३४६
विजिर् परथगभावे ॥ (1वनक्ति । विडन्तः । विरक्ते । ) इत्या दि रिचिवत् । ( विवेकी ) ।
-संपचादिना घिनुण् । ( विवेकः, ) घञ् , “चजोः” इति कुत्वमुभयन्र ॥ ९॥
दिर संपेषणे ॥ (्चुणत्ति । श्चुन्तः । छ्चन्दन्ति । श्चुणत्सि। क्षुणद्चि । चन्द्रः । न्ते । ्षु-
-न्दाते । ्चनत्ते । ्चन्ध्वे । श्चन्द्रे । चक्षोद ।चक्षदतः । चक्षोदिथ । चुश्चुदिव । च्॒षुदे । चक्षु -
;दिषे । चु्षुदिवदे । क्षत्ता । क्षोत्स्यति । क्षोत्स्यते । श्चुणततु । श्चन्ताव् । क्षन्ताम् ।क्न्दन्तु ।
-शन्धि । क्षणदानि । श्ुन्ताम् । श्षन्दाताम् । श्चन्दताम् । क्न्तस्व । क्षणदे । श्रुणदावरै ।
अक्षणत् । अक्षन्ताम् । अक्षन्दन् । अश्षुणत् । अक्षुणद् । अश्षुणः । अक्षणदम् । अक्षन्द्र ।
। अष्घन्दाताम् । अक्षन्दत । अश्षुन्थाः । अश्चुन्दि । अष्चन्द्रहि । श्चन्यात् । श्चन्या-
ताम् । ्चन्दीत । श्चन्दीयाताम् ) । आशिषि ( श्चुद्यात् । क्षुद्यास्ताम् । श्चुत्सी्ट । श्चुत्सी-
-यास्ताम् । अश्षुदत । अश्चुदताम्। अश्चुदन् । अक्षौत्सीत् । अक्षौत्ताम् । अक्षुत्त ।
+अश्चुत्साताम् । चुश्चुत्सति । च॒श्चुत्सते । चोक्ते । वचोक्षोत्ति । क्षोदयति । अचु्चुदत ।
“शद्रः ) “स्फायितच्चि" इत्यादिना रक् । क्षुद्राभिः तं ( क्षोद्रम् मधु ) । “श्दरा्रमर इति
तेन तमिति विषयेऽन् । ( क्षोदिष्टः । क्षोदीयान् । क्षोदिमा ) “स्थूलदूर› इत्यादिना य-
"णादर्छप इषटेमेयस्सु पूवेस्य च गुणः, पृथ्वादित्वादिमनिच्, । ( श्षोदयति ) णाविष्ठवदिति 3
-यणादेर्खोपो गुणश्च ॥ £ ॥
युजिर् योगे । ८ युगक्ति । युङ्: । युज्ञन्ति । युनि । युनज्मि । यु । युन्जाते। यु-
डक्षे । युञ्जे । युञ्ज्वदे । युयोज । युयोजिथ । युयोज । युयुजिव । युयुजे । योक्ता । योक्ष्य-
ति । योक्ष्यते । युनक्तु । युड्गत् । युङ्ाम् । युञ्जन्तु । युङ्ग्धि । युङ्ात् । युद्धम् । युन-
जानि । युनजाव । युनजाम । युङ्ाम् । अयुनक् ¦ अयुनग् । अयुङ्म् । अयुङ्कः । अयुज्जि ।
अयुनूज्वहि । युज्ज्यात् । युनज्याताम्। युञ्जीत) । आशिषि (युज्यात् । युक्षोष्ट । अयु-
जत् । अयोक्षीत् । अयुक्त । अयुक्षाताम् । अयुक्षत । युयुक्षते । योयुज्यते । योयोक्ति । यो-
जयति । अयूयुजत् । प्रयुङ्के । उपयुङ्क ) । “प्रोपाभ्यां युजेरय्षपात्रषु" इत्यकत्रेमिप्रायेऽपि
-तङ् । यत्तपात्रे तु पात्राणि प्रयुनक्तीति । अत्र प्रग्रहणं स्वरान्तस्योपसगैस्योपलक्षणम् । उप-
-अहणमपि स्वरादेः । तथा च वात्तिकं [स्वरा्यन्तोपखष्टादिति वक्तञ्यम् ] इति । (युज्यते
जद्चचारी योगम्) । “खजियुज्योः शय॑स्तु” इति कमैवद्धावः, इयंच यकोऽपवाद्ः । अत्र केयरे
युज्यते इति योगः, ब्रह्मचारिणं योगो युनक्ति संवध्नातीत्यथैः । ततो ब्रह्मचारिणः कठत्ववि-
वक्षायां युज्यते ब्रह्मचारी योगमिति भवतीति, इयन्यकोः स्वरे भेदः । “तास्यनुदात्तेत्, इति
खसार्व॑धातुकानुदात्तत्वे यकि प्रत्ययस्वरेण स एवोदात्तः स्यात् । श्यनि तु नित्स्वरेण धातुर.
दान्तो भवति। (युग्यं वाहनम् ) । “युग्यज्च पुत्रे, इति कमणि करणे वा क्यपि कुत्वन्निपा-
त्यते । अन्यत्र योग्यमिति ण्यति कृत्वम् , ८ प्रयोज्यः । नियोज्यः ) । “प्रयोज्यनियोज्यौ
| इक्या? इति ण्यति कत्वाभावो निपात्यते । ( युङ् । युज्जो ) । “त्विक् इत्यादिना
` किन् , ऋत्विगादिभिनिपातनेः साहचर्यादन्चुयुजिकरुजामन्यदपि कायम्मवतीति ज्ञानाद्
| -उपपदाधिकारेऽपि निरूपपदादयं प्रत्ययो भवति, “युजेरसमासे इति सवेनामल्थाने नुम् ।
| पदान्ते संयोगान्तरोपः, “क्िन्प्रत्ययस्य कुः, इति कृत्वम् । अन्यत्रानुस्वारपरसवरोः । अस-
वेनामस्थाने (युजः । युगम्याम् ) इति, (यु्च) इत्यत्र कत्वे “खरि च, इति चत्वेम् । (अश्च-
युक् ) । “सत्सृद्िषः? इत्यादिना क्विप् । अत्र सूत्रे युजेत्यकारो न विवक्षित इति युनक्ति-
| युज्यत्योद्वेयोरपि ग्रहण, “युजेरसमासे” इतीकारवतः स्वनामत्थाने समासे नुन्निषेधोकारा-
। विवक्षायां क्तापकः । यदि हि युजेः किप् न स्यात् “टत्विक्?' इत्यादिना क्िन्नपि निपातनैः
| साहच्यादनुपपदादेव स्या दित्यइवयुगिति रूपमेव नारतीति छिन्नुम्निषेधेन । (योक्त्रः ) ।
दाम्नी" इत्यादिना टन् । अत्र स्तोत्यादिसाहचरयादुभयपदिनोऽख्येव ग्रहो न तु युज्यतेः,
-अकारस्त्चारणमानत्रा्थः । हरदत्तोऽप्यनभिधानादयज्यतेने ग्रह इति । ८ योगी ) । संप्चा-
@
[-9.,
२५० धातुवृत्तो- ` [ उच्छरृदिर्
दिना धिनुण् । अत्र युनक्तियुज्यत्योद्रेयोरपि भ्रहणं निरनुबन्धकस्योपादानादकारेप्रश्केषेऽपि
नास्ति प्रमाणप । ( प्रयोगः ) । घन् । ( प्रायोगिकम् ) । भवां अध्यात्मा दित्वात् ठन् ।
अनुशतिकादित्वादुमयपदवरद्धिः । योगाय प्रभवति ( योग्यः, यौगिकः ) । “योगाय,
इति यतठनौ । ८ युगम् )। घन् । उज्छादिपाठादगुणत्वम् , विरिष्टव्िषयं चेतत्, रथाङ्ख
कारूविशेषे च, ८ युग्यम् ) । “तद्वहति रथयग, इति यत्। संयुगे साधु ( सांयुगोनम् ) ।
“प्रतिजनादिभ्यः खन्?” इति खन् , प्रतिजनाद्विपाठादेव संयुगज्ञब्दस्य घजि गुणाभावः ।
८ परियोगः, पचियोगः ) “परेश्च घाङ्कयोः” इत्यत्र योगे चेति वक्तव्याद्वा कत्वम् । रुधाद्-
योऽनुदात्तारस्वरितेतः ॥ ७ ॥
अथ सेटौ स्वरितेतावाह ।
उच्छरदिर् दीस्िदेवनयोः ॥ उकारः क्तवायामिड़कल्पाथैः । ( छृणत्ति । दछृन्तः। छृन्द-
न्ति । दणत्सि । द्न्थः । दन्ते । दछृन्त्से । चन्दे । दृन्द्रहे । चच्छदे । चच्छृदतुः । चच्छुदुः ।
चच्छदिषे ) । ““सेसिचि?' इति सकारादाविडिविकल्पं बाधित्वा क्रादिनियमाश्नित्य एवेडभ-
वति । अन्ये तु विकर्पमाह्ुः, ्रादिनियमस्य प्रतिषेध विषयत्वात् । ( छदिता । छदिष्यति ।
छदिष्यते । छ्त्येते ) । “सेसिचि” इतीड़िकल्पः । ( छ गन्त । दन्तात् । दछृन्ताम्। इन्द्
न्तु । अच्छुणत् । अच्छन्ताम् । अच्दन्त । अच्छन्दाताम् । न्यात् । दछन्दीत ) । आशि.
षि ८ छृद्याव् । छदिषीष्ट । दृत्सीष्ट । अददत् । अच्छत्त । अच्छृत्साताम् । अच्छुत्सत ।
अच्छदिष्ट । अच्छदिषाताम् । चिच्छदिषति । चिच्छृत्सति । चरीच्छुयते । चेति । छदैय-
ति । अचच्छदेत् । ) अत्र सन्वदित्वादन्तरङ्त्वात्तक् । न चास्ति वार्णादाङ्गं बरीयः” इति,
व्याश्रयत्वात् , तुकः छकार आश्रयः, इत्वस्य तु चडपरो णिः । ( भचिच्छृद्त् । अचच्छदत् )
उदा । ( दत्वा । छदित्वा ) । उदित््वादिड्विकल्पः ( दृण्णः । दछृण्णवानू ) । “यस्यः
विभाषा?” इत्यनिटत्वम् । छदी सन्दीपने यजादौ ॥ ८ ॥
उतृदिर् हिसानादरयोः ॥ ८ चृणत्ति ) इत्यादि दुणत्तिवत् ॥ ९॥
छरती वेष्टने ॥ ( छणत्ति । कृन्तः । कृन्तन्ति । करुगत्सि । छणद्चि । छरणत्त् । अद्णत् । कः
न्त्यात् । कतिता ) इत्यादि तोदादिकवत् ॥ १० ॥
जिदहन्धी दीक्चौ ॥ उदात्तोऽनुदात्तेत् । ( इन्धे । इन्धाते । इन्त्से । इन्धे ) । “धनान्नरो-
पः” इति इनात्परस्य प्रञ्तेनेकारस्य रोपः क्ङितोः । “इनसोरल्छो १५ इत्यलोपः, ( इन्धाञ्-
के ) । “इजादेः” इत्याम् । अच्र न्यासकारा दयः । केचित् “इन्धिभवतिभ्यां च, इति |
परस्य खटः किनत्वविधानसामर्थ्यादामो विकल्पमिच्छन्ति तदिन्धेश्छन्दो विषयत्वाद्मु
वुको नित्यत्वादित्यादि माष्यवातिकविरोधादुपेक्षयम् । ( इन्धिता । इन्धिष्यते । इन्धाम् ।
इन्धाताम् । इन्धताम् । इन्त्स्व । इने । रेन्ध । रेन्धाताम् । रेन्धत्त । रेन्धाः। रेन्धि ।
इन्धीत । इन्धोयाताम् ) । आशिषि ( इन्धिषीष्ट । इन्धिषीयास्ताम् । रेन्धि्ट । रेन्धिषा.
ताम् । इन्दिधिषते ) । ५ नन्द्रा इति नकारवजितस्य द्विव चनम् । (इन्धयति । पेन्दिधत् । )
इद्धः ) । जित्वाद्रतैमाने क्तः । $दित्त्वादनिटत्वम् । { एधः ) । “अवोदेधोद्यः, इति निपात
नाद्नि नरोपः । सान्तस्त्वेधसशब्द् ओणादिकेऽसुनि बाहुरुकान्नरोपे । अभ्चिमिन्धे इरि
(अग्निमिन्धः) । “शराष्टःगन्योरिन्धे” इति सुम् । ( समित् । समिद् । समिधो )। सम्प
दादित्वात् किप् । (सामिषेन्यो मन्त्रः) । “समिधामाधाने षेण्यण्, इति षेण्यण् । ( सा
मिषेनी) ऋ । पित््वान्डीष् । “इरुस्तद्धितस्यइति यखोपः, अिमिन्धे इति ( अभ्ीत्
जरत्विग्विश्ेषः, “क्विप् चः, इति क्विप् । ( आश्नीधः ) । “अश्रीधः शरणे रण् भं च” इति
रणप्रत्ययः, भं चेति भत्वात्पदत्वाभावाञ्रत्वं न भवति । ( शरणं गृहम् ) । जित्वाद् ब्रू
द्धिः । “आभ्नीधः साधारणादञ्च इति स्वाथंऽनयद्यपीदमेव रूपम् । प्रयोजनन्तु खियाम् (अ
क्ीनध्री ) शठेति “यिड्ढा"” इति ङीप् । विविधमिन्धे इति ( वीध्रः ) । अभिविमल्श्च
] सक्तमगणः । ३५९
"वाविन्पेः", इति वावुपसग उपपदे इन्येः कन् , 1कत्त्वादनुनासिकरोपः ॥ ११ ॥
खिद दैन्ये ॥ ( खिन्ते । विन्दान्ते । खिन्त्ते । खिन्दे । खिन्ताम् । खिन्दाताम् । बि.
न्त्स्व । खिनंदे । अखिन्त । अखिन्दाताम्। अखिन्दि । खिन्दीत । चिखिदरे । चेत्ता ) इत्या-
दिखिद्यतिवत् । खिन्दतीति शे गतम् ॥ १२ ॥ |
विद् विचारणे ॥ ( विन्ते ) इत्यादि खिनत्तिवत् ॥ ८ वित्तः, विन्नः ) । “नुद्विदोन्दत्रा
इति निष्ठानत्वविकल्पः ॥ उन्दिना साह च्याद्स्येव तत्र ग्रहः । खिदिविदी अनुदात्तावनुदा-
त्तेतो ॥ १३ ॥ 148
श्चिष्ड विशेषणे ॥ इतो मुनकत्यन्ता अनुदात्ता उदात्तेतः । ( शिनष्टि । शिष्टः । शिष-
न्ति । शिनश्चि । शिनषप्मि । शिष्वः ) । ष्टुत्वं तवस्य, सकारादौ षस्य कत्वम् । ( लिशे-
ष । शििषतुः । दिशे षिथ । शिश्िषिव । शेशा । रोक्ष्यति । शिनष्टु । शिष्टात् । हिण्टाम् ।
शिण्डि ) । हेधित्वं षत्वजरत्वानुस्वारपरसवर्णां यथायोग्यम् । ( शिनषाणि । अशिन् ।
अशिनड् ) । षकारस्य “श्चलां जशोऽन्ते,” इति जरत्वे चत्वेविकल्पः । ( अरिष्टाम् । अकि-
| नट् । अशिनषम् । अशिष्व । हिष्यात् । शिष्याताम् ) । आशिषि। ( शिष्यात् ) लुङि
| ( अशिषत् ) । छदित्वात्परस्मेपदेऽङः। तङि तु क्सः, ( व्यत्यरिक्चत ) इत्यादि । ( शि्चि-
| क्षति । लिशिश्चते । शेशिष्यते । शेशिषीति । शेशेष्टि । शेषयति । अशीरिषत् । शिः । शि-
| श्वान् । विशेषः । वैशेषिकम् , ) “विनया दिभ्यश्च” इति स्वार्थ ठक् । महत्या विशिष्टः (म-
हाविशिष्टः ) [ महदात्वे घासकरविशिष्टेषूपसंख्यानम् ] इति युवद्धाव आत्वं च । शेष-
| तीति दण्डके हिंसायां शपि । शेषयतीति युजादिपाखादसर्वोपयोगे ॥ १४ ॥
` पिषल्ड संचूणेने ॥ { पिन ) इत्यादि शिषिवत् । ( छुल्कपेषं पिनष्टि ) । ( चूणेपेषं पि-
नष्टि ) । ( रंक्षपेषं पिनष्टि ) । "यष्कचूणरकषेषु पिष” इति उुष्कादौ कर्मण्युपपदे णुट् ।
खुष्कं पिनष्टीत्यथैः । ( उदपेषं पिनष्टि ) । “स्नेहने पिष इति स्नेहवाचिनि करणे उपपद
| णमुल् , उदकेन पिनष्टीत्य्थग्रहणम् । “पेषं वासवाहनधिषु चः इति उद्धावः । सवत्र कषा-
[दित्वाचथा विध्यनुप्रयोगः । ( पिष्टमयम् ) । “पिष्टाच्च इति विकारे मयद् । ( विष्टकणैः ) । .
[कर्भ लक्षणस्य, इति कणं उत्तरपदे श्चणवाचिनो विधी मानो दी्ेस्तत्रेव विष्टादिपर्युदा -
| सान्न भवति 4 { चोरस्य पिनष्टि) । “जासिनि प्रण” इत्यादिना कमणि शेषे हिंसायां
ष्टी, अशेषे चाहिसायाञ्च चोरं पिनष्टि, धानाः पिनष्टीति द्वितीयेव भवति ॥ १९॥
भञ्जो आमने ॥ ८ भनक्ति । भङ्क्तः । भञ्जन्ति । भनक्षि । भनज्मि । भन्ज्वः ) ।
|““इनान्नलोपः, इति प्रङ्रतिनकारस्य रोपः । नकारे परतोऽकारस्य “अतो दीर्घो यजि? इति
दधौ न भवति । अकारान्तस्यानङ्त्वात्। किडितोस्तु “इनसोरह्छोपः"” इत्याकाररोपो,
क्षि “चोःकुः” इति कुत्वे “खरि च” इति चत्वेम् । (वभजे । बभञ्जतुः । बभज्ञिथ । बभङ्थ ।
| बमञ्ञिव ) । कादिनियमादिर् , थलि “उपदेशेऽत्वतः, इति निषेधाद्धारद्वाजनियमाचच विक-
[ल्पः । ( भडग । भङ्क्ष्यति । भनक्तु । भङक्तात् । भङ्गधि ) । हेरपित्त्वात् “₹नसोरछोपः"
धित्वे कुत्वं गकारः । ( भनजानि । अभनक्् । अभनग् ) । पदान्तत्वात्कुत्वे चत्वविकल्पः ।
ं ( अभड्गम् । अभज्ञन् । अभनक् । अभनजम् । भनुज्यात् ) । आशिषि ८ भज्यात्। अ-
भाङ्खीत् । अभाङ्गम् ) । टि सिचो रोपः । ( बिभङ्कति । बम्भज्यते । बम्भज्ञीति । ब-
म्भङ्् ) । “जपजभदहद्शभञ्ज'” इति यङि यङ्क चाभ्यासस्य नुक् । तस्य अनुस्वार
पदान्तवद्रचनात्परसवणेविकल्पः । ( भज्ञयति । अबभन्नत् ) । कमणि ( अभक्जि । अभा-
| जि ) । “भञ्ञेश्च चिणि” इत्यनुनासिकरोपविकल्पः । ( भक्त्वा । भक्त्वा ) ^“जान्तनक्ां
{| विभाषा, इति क्त्वायामनुनासिकलोपविकल्पः । ( भश्नः । भभ्नवान् ) “ओदितश्च” इत्यो-
| दित्त्वान्निष्टानत्वम् , तस्यासिद्धत्वात्पूवेमेव कुत्वम् । ( भङ्खरा ) । “भञ्जभास, इति कमे-
[कतरि घुरच् । “चजोः ऊविण्ण्यतोः” इति कुत्वम् । ( भङ्गः ) । धन् । ( भङ्गा ) इसुम्भम् ।
३५२ धातुवृत्तो- [ भुजः .
कर्मणि घजन्ताद्चप् । भङ्गानां भवनं क्षेत्रं ( भङ्गम् ) । “विभाषा तरमा बामामङ्गाणु--
भ्यः, इति यत् । विभाषाग्रहणात् खनि ( भाङ्गीनं ) भङ्गापि धान्यमिति स्थितं, भङ्गानां
रजो ( भङ्गाकटम् ) । “अलावृतिलोमाभङ्गाभ्यो रजसि कटच्" इति कटच् । (मङ्गी) पिप्प- `
ल्यादित्वान्डीष्, भाज् दीप्त्यथे इति खुरादो दण्डके इदित् । भजते भजतीति सेवायां शपि ः
गतम् ॥ १६ ॥
भुज पालनाभ्यवहारयोः ! ( अनक्ति । भुङ्ः । अञ्जन्ति । नक्षि । भनज्मि । बुभो--
ज । बुभुजतुः । बुभोजिथ । करा दिनियमाननित्यमिद् । ( भोक्ता । भोक्ष्यते । भुनक्तु । अभु-
नक् । मुन्ज्यात् ) आशिषि ( अुज्यात् । अभोक्षीत्। अभोक्ताम् । बुसुश्चति ) “हलन्ता-
चः, इति सनः कित्वम् । बोभुज्यते । बोभुजीति । बोभोक्ति । भोजयति । अवूुजत् । ङे १.
भुञ्जाते । युजते । द्धं । बजे । उथुजिषे । भोक्ता । भोक्तासे । भोक्ष्यते । अङ्गम् । अ~
ङ् । अशचज्ञाताम् । अजीत । सुन्नीयाताम् ) । आशिषि । ( भुक्षष्ट । अभुक्त । अभुक्षा--
ताम् ) । “छिङ्सिचावात्मनेपदेषु" इति कि्वाइगुणत्वम् । ( बुभुक्षते )। “भुजोऽनवने इत्ति.
तड । भुजोऽदने इति वक्तव्ये अनवनइतिवचनमभ्यवहारादन्यत्रापि तडथेम् , तथा चेदमपि
सिध्यति श्ुमुजे प्रथिवीपारूः पृथिवीमेव केवलाम्? अनुभव इहाथैः । ( भोजयति देवद्-
त्तं यज्ञदत्तः ) । “गतिबुद्धि” इत्यादिना प्रयोज्यं करम । निगरणाथैत्वान्नित्यम्परस्मेषदम् +.
( इदमेषां भुक्तम् , ) “क्तोऽधिकरणे चः” इत्यधिकरणे भावे कमेणि वत॑माने क्तः । एवं भा-
वकर्मणोरदाहार्यम् । भुक्ता ब्राह्मणा इति, भुक्तमेषामसूतीत्यदोभच्यजन्तः, ( भोज्यम् ).
“भोज्यं भक्षये, इति ण्यति कुत्वं निपात्यते । अभक्ष्ये तु ( भोग्या ) क्ष्मीः । ( भोगः )~.
शारीरं “हख्श्च?इ ति संज्ञायां घन् । ( मातृभोगीणः ) । “आत्मन्विश्वजनभोगोत्तरपद्ात्” इकति
“तस्मे हितम्”इति विषये खः ¦ (आचायमोगीनः) इत्यत्र “आचार्यादणत्वं च"इति णत्वा-
भावः । ८ राजमोगीनः ) । राजाचा्याभ्यान्तु नित्यं भोगोत्तरपदाभ्यामेवेति मोगोत्तरपदा-
भ्यानेवाभ्यां हितेप्रत्ययनियमादाचार्याय हितं राज्ञे हितमित्यत्र वाक्यमेव भवतिनतु सा-
मान्यतकछः प्रत्ययः । मात्रे हितमित्यादौ तु (मात्रीयम् ) इत्यादि भवत्येव । ८ भुजः)
` नहरश्च"” इति करणे घन् , “युजन्युञ्जो पाण्युपतापयोः"? इति अगुणत्वमङ्कत्वं च निपाति-
तम् । ( भुजा ) । अयमेव टाबन्तः। ( भोजः ) । पदाद्यच् । भजतीति शपि । भुजतीति शेः
कौटिल्ये । रिषादयश्चत्वारोऽनुदात्ताः उदात्तेतः ॥ १७ ॥
वृह हिंसायाम् ॥ ( तृणेडि । वृण्डः । वहन्ति । तृणेक्षि । तृण्डः । वृण्ड । तृगेह्धि । तृ-
हवः । तह्य: ) “तृणह इम्इति हलादौ पिति सावधातुके तृणह इमागमः । “आद्गुणः क्ञ--
लि पदान्ते च “हो ठ“इति हो उत्वे “क्षस्तथोधाऽधः” इति धत्वे शत्ये“ढो ढे लोपः"इति पू
वैर्य रोपः । अपिति इनसोरललोपे ऽनुस्वारपरखवर्णो,खिपि ढत्वे“षदोः कः सि"इति कत्वम्। |
(तते । ततृहतुः । तवृहुः । ततरि । ततृहिव । तदहिता । तरिष्यति । तृणेढु । त्ण्डात् ।
तृण्ठाम् । वृहन्तु । वृण्ड । तृणहानि ) । तातङो ङिन्वान्डिच्च पिन्न र
“सेद्ध पिच्च!'इत्यपित्त्वान्नेमागमः । उत्तमस्य तु पित््वेऽप्यहखादित्वान्न भवति । ( अतृणेट् +
अतृणे । अवृण्डाम् । अवृहन् । अतृणेट् । अवृणेड । अवृणहम् । अतह ) तिप्सिपोहेरङ्या-
दिलोपे प्रत्ययलक्षणेन हरादिपित्सावैधातुकपरत्वादिमागमः । वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षण.
मृति निषेधो वणैमात्रप्रत्ययविषयत्वा दिति हला दिप्रत्ययस्याश्रयणान्न प्रवतेते, †मपि नित्य--
त्वात्पू्वमेवामि भला दित्वान्नेमागमः । तातश्च छिन्त्वात् इनसोरछोपे तृणहरूपस्या भावा -
न्नेमागमप्रसङ्गः । ( वंद्यात् । वद्याताम् ) । यासुटो ङित्वेन “ङ्च पिन्न भवति, इति तिबा-
देरपित्वान्नेमागमः । आशिषि ( तृद्यात् । वद्यास्ताम् । अतर्हीत्। अतद्िषटाम् ) । “नेटि
इति वृद्धिनिषेधः । ( तितर्दिषति। तरीतद्यते । तरीतडि । तहंयति । अतीवृहत् , अततहैत् )
उकैद्रा । वृहितम् । तहित्वा ) “नक्त्वासेड”” इत्यकिल्वम् ॥ १८ ॥
हिति ] सक्मगणः | ३५
हिसि हिंसायाम् ॥ ८ हिनस्ति । हिरूतः । हिंसन्ति । हिनस्सि । हिनस्मि ) । इदि-
। तस्य “इनान्नरोपः” इति रोपः । डिति इनसोरलछोपे “नश्चापदान्तस्य इत्यनु-
स्वारः । ( जि्हिंस, जिहिसतुः । जिहिसिथ । जिहिसिव । हिंसिता । हिसिष्यति । हिनस्तु
हस्तात् । हिस्ताम् । हिसन्त॒ । हिन्धि ) । इनान्नरोपरनसोरह्लोपयोः “धिच” इति सलो-
वेऽनुख्वारपरसवर्णो । ८ हिनसानि । अहिन्त्। अहस्तम् । अहिंसन् । अहिनत् । अहि-
नद् । अहिनः । अहिनसम् । अहिस्व ) । तिपि “तिप्यनस्तेः? 4 सस्य द्: । “सिपि धा-
तोख्वा"» इति दत्वर्त्व, ( हिस्यात्। हिस्याताम् । हिंस्यात् । हिस्यास्ताम् ) । डौ ।
< अहसीत् । अहिसिष्ट । जि्हिंसिषति । जेहिस्यते । जेहिस्ति । हिसयति । अजिहिसत् ।
हिंसकः ) । “निन्दहिस इति बुन् । ( हिखम् ) । “नमिकम्पि” इत्यादिना रः। (हिसा)
“शुरोश्च हः» इत्यकारः । ( हिसित्वा । हिंसितः ) । हिनस्तीवि ( सिंहः ) अच् । एषो-
द्रा दित्वादाद्यन्तविपयेयः ॥ १९ ॥
उन्दी क्लेदने ॥ ( उनत्ति । उन्तः । उदन्ति । उनत्सि । उनि । उन्द्रः। उदाञ्चकार )
“इजादेश्च गुस्मतोऽनृच्छः* इत्याम् । ( उन्दिता । उन्दिष्यति । उनत्तु ! उन्तात् । उन्धि।
उनदानि । ओौनत् । ओौन्ताम् । भैन्दन् । ओनः । भौनत्। ओौनद् । ओौनदम् ) “दश्च?
ईति सपि वा रुत्वम् । ( उन्द्ात् । उन्ध्ाताम् । उधात् । उद्यास्ताम् ) । छि्डो, ( ओन्दी-
च् । ओौन्दि्टाम् । उन्दिदिषति ) “न न्द्राः”, इ ति नकारस्याद्वित्वम् । ( उन्दयति । ओौन्दि-
दत् । उन्दित्वा । उन्नम् । उत्तम् ) । शदित्त्वादनिरत्वम् । जुदविदोन्द्, इति निष्टानत्वविक-
ल्पः । ( अवोदः ) घन.। किच्चिदाद्रः । उन्दनम् (आदम) मनिन्नोणादिकः । ( ओदूमः )
“अवोदेधोद् मः” इति नखोपो घन्यगुणत्वञ्च निपात्यते । ८ इन्दुः ) ““उन्देरिचादेः” इति
प्रत्यय इकारश्चोकारस्य । ( ओदनम् ) । ““उन्देनरोपश्च, इति युचि नलोपः । ( उद्रम् )
+“₹्फो यीतञ्िः इति रक् । ( उदकः । उदकम् ) । क्वुन्नन्तो निपातितः । ( उदधिः । क्षीरो-
द्: ) #“उद्कस्योद्ः सज्ञायाम्*# इति पूवंपदस्योत्तरपदल्योदादेशः । ( उदवासः ) उदकस्य
-चाहनः ( उद्बाहनः ) उदधिंटः । “पेषं वासवाहनाधिषु च इति पेषमादादुत्तरपदे उदक-
-स्योदादेश्चः, असंज्ञाथं वचनम् । उदकस्य पात्रम् ` ( उदकपात्रम् । उदपात्रम् ) *“एकह-
खछादौ पूरयितव्येऽन्यतरल्याम्* इति वोदभावः । इह पूरयितञ्यं पूरणीयं, तद्राचिन्यसहाये
| हरादावुत्तरपदे उदकस्योद् इति सूत्राथैः । ( उदमन्थः ) ¦ “मन्थोदनसक्तुबिन्दुवन्नमारहार-
॥ वीवधगाहेषु च» इति मन्था दिपूत्तरपदेषूदकस्योद भावः । ( उदौदनः ) इत्यादि चोदाहारयम् 1
< उदन्वान् ) घटः, ( उदन्वान् ) नाम ऋषिः । “उदन्वानुदधौ चः, इति मङुप्युदकस्योदभाव
उदधौ संज्ञायां च निपात्यते, उदधिग्रहणमसंक्लर्थम् । ( उदन्यति ) । पिषसतीत्यथैः । “अ -
-दानायोदन्यः इति क्यच्युदकस्योदभावः पिपासायाम् । (उदक्यः) “उदकस्योदः संज्ञायाम्?”
इति दिगादिषाखा्यत् ॥ २० ॥
अञ्जू व्यक्तिन्रक्षणकान्तिगतिषु ॥ ( अनक्ति । अदन्तः । अञ्जन्ति । अनक्षि । अनन्मि।
अन्ज्वः ) । ““इनान्नरोपः,› । “इनसोरलटृलोपः,° । “चोः कुः" अङि पदान्ते च “खरि चः इति
-चत्वेम् । ( आनञ्ज । आनज्जतुः । आनञ्जिथ । आनङ्थ । आनज्ञिव । आनन्ज्व ) । ऊदि-
¶ त्वादिड्विकल्पः । क्रादिनियमः प्रतिषेधविषय इत्युक्तम् , “अत आदेः» इत्यभ्यासादेीघें
॥ ““तस्मान्नुड्”” इति नुट् । ( अङ्क्ता । अञ्ञिता । अङ्क्ष्यति । अन्लिष्यति । अनक्तु । अङ
क्तात् । अङ्धि । अनजानि । आनक् । आङ्क्ताम् । आनजम् । आन्ज्व । उगञ्ज्यात् ।
॥ अज्यात् ) । लिड । ( आज्जीत् । आञ्ञिष्टाम् ) । “अज्जेः सिचि इति नित्यमिट् ।
॥ ( अञ्ञिजिषति ) “स्मि पूडःरजज्वकशां सनि, इति नित्यमिट् । “नन्द्रा इति नकारस्य
॥न द्विवचनम् । ८ अज्यति । आज्ञिजत्1 अञ्जित्वा । अङ्क्त्वा । अक्त्वा ) अनिटपक्षे
“जान्तनशां विभाषा” इति पक्षेऽनुनासिकरोपः । इयपक्षे “नक्त्वा सेद्” इत्यकि-
षि रौप
३५४ धातुचत्तो- ( वन
त्वम् । ( अक्तः । अक्तवान् ) । “यत्य विभाषा? इत्यनिदृत्वम् । ( आल्यम् ) । “अङ्प्-
वादन्जेः संज्ञायाम्” इति क्यप्यनुना सिकलोपः । ( उद्यम् ) । ण्यति कुत्वम् । ( अङ्धः )
भावे घज् । { अ्ञिका ) । संज्ञायां ण्बुट् । छिपि विशेषः । ८ अञ्जनम् ) ल्युट् । ( काञ्ञि-
कम् ) । अजिः-अभिष्यक्तिः । केन जलेन अनजिरस्येति बहुबोहो कप् । ( अञ्जलिः ) “वत~
न्यज्ञि” इत्यादिनाऽलिच् । दवे अञ्जली प्रमाणमस्य ( इयज्नरम् । च्यञ्जखम् ) श द्वित्रिम्या-.
मज्ञलेः इति समासान्तोऽच् द्विगौ । ५अद्भयंपूर्वाद्विगोः"इत्याही यस्य ठको लुक् । अद्विगो
ग्यञ्जलिः ॥ २१ ॥ | |
तजचू सङो चने ॥ ( तनक्ति । तद्ुःः । तञ्चन्ति । तनश्षि । तनचमि । ततञ्च } ततञ्चतुः \:
ततच्चिथ । तत्थ । ततञ्चिव ) । ऊदित्त्वात् स्वरत्यादिना इड़िकल्पः । करा दिनियमः प्रति-
षेधविषय इत्युक्तम् । (तदग । तच्चिता । तद्यति । तच्चिष्यति । वनक्तु । तडगत् । तङग्धि ।`
तनचानि । अतनक् । अत्नम् । अतच्चनू । अतनक् । अतनचम् । अतज्च्च । तनृच्यात् )`
आशिषि (तच्यात् । अतञ्चीत्। अताङ्कीत् । तितञ्चिषति । तितङ्कति । तातच्यते । तातङ
तज्चयति । अततञ्चत् । आतञ्चनम् › ) ल्युट् । ( आतङ्कः ) । घज् ( तच्चित्वा, ) इयपक्षे “नः
क्तवा सेट्” इत्यकितत्वान्नखोपाभावः । ( तक्तः ) “यस्य विभाषा इत्यनिटत्वम् । अयं प्रथ-
मान्तोऽपि वृतीयान्तमध्ये उदित्प्रसङ्गादेकवर्गयत्वाच्च पठितः । आत्रेयादयस्तु वृतीयान्तमेवः
पठन्ति । ( तक्रम् ) । “स्फायितञ्चि इत्यादिना रक् । बाहुलकाचकारस्य ककारः ॥ २२ ॥:
ओविजी भयचलनयोः ॥ (विनक्ति । विडः । विज्ञन्ति । विनक्षि । विनन्मि । विज्ज्वः +`
विन्ज्मः । विविजतुः । विविजिथ । विविजिव ) “विज इट्” इति इडादिप्रत्ययल्य पित्वेऽपिः
चिन्त्वान्न गुणः । ( विजिता । विजिष्यति । विनक्छु । विङ्ात् । विडङ्ग्धि । विनजानि । अ-
विनक् । अविङ्ाम् । अविनक् । अविनजम् । विज्ज्यात्। विज्ज्याताम् । विज्यात्। विज्या-
स्ताम् ) चिडो । ( अविजीत् । अविजिष्टाम् । विविजिषति । वेविज्यते । वेविजीति । वेवे-
क्ति । वेजयति । अवीविजत् । विजित्वा ) । “नक्त्वा सेद् इत्यकित््वेऽपि “विज इट»
इति इिन्त्वान्न गुणः । ८ विश्नः । विश्चवान् ) । ईदित्तवादनिटत्वम् । ओदित्त्वान्निष्ठानत्वम् ।
( वेगितम् ) इति घनन्तात्तारकादित्वादितजित्युक्तम् ! ( वेवेक्ति । वेविक्ते ) इति श्छौ गत-~
म् । उद्टिजत इति शे ॥ २३॥
वृजी वजेने ॥ ८ वृणक्ति । ब ङ्ः । बञ्जन्ति । ववज । वचरृजतुः । ववजिथ । ववृजिव ॥ `
वजिता । वजिष्यति । वृणक्तु । बरड्गत् 1 बरङ्म् । वृङ्ग्धि । ब्रृणज।नि । अवृणक्॥ अवरू-
ड्गम् । अवण । अब्रडः । अवरृणजम् । अवरृन्ज्व । बृम्ज्यात् । बरृज्यात् ) । छिडो, ( अव-
जीव् । अवजिष्टाम् । विवजिषति । वरीघरृज्यते । वरिवरजीति । वरीवक्ति ) इत्यादि । ( वज.
यति । अवीवरृजत् । अववजैत् । वजित्वा ) । «न क्त्वा सेट्” इत्यकिन्तवादूगुणः । ( वृक्तः ).
ईदित्वादनिट्त्वम् । ( प्रवग्येम् ) । ण्यति कुत्वम् । अचर वची वरणे इति दु्गादयः पठन्ति, `
तस्यापि वृजिवदरपन्नेयम् ॥२४॥ `
पूची सम्पकं ॥ ( प्रणक्ति । षड् । धृञन्ति । पपच । पण्रचतुः । पपविथ ) इत्यादि वृजि-
चत् } ( संपकी ) । सम्प्रचेत्यादिना घिनुण् । वृहादय उदात्ता उदात्तेतः ॥ २२ ॥
वृत् ॥ रुधादयो वृत्ता इत्यथैः । धातुपारायणे तु गणसमा्िनेंष्यते, तेन लुनति पुनतीतिः
सिध्यतीति ॥
इति श्वीपृरवेदक्षिणपश्चिमसमुदराधीशचरकम्पराजघुतसङ्गममहाराजमहामन्विणा सायणसुतेन
माधवसहोद्रेण सायणाचायेण विरचितायां माध्रवोयायां धातुत्रत्तो रधादयः सम्पूर्णाः ॥
॥
११००५०७४ ५८ 0
अथ तनादयः॥
तनु विस्तारे ॥ तनोति । तनुतः । तन्वन्ति । तनोषि । तनोमि । तन्वः । तन्मः । तनुमः)
““तनादिङ्कज्भ्य उः” इति उप्रत्ययः । रापोऽपवादः । तस्य पिति “सावैधातुकाधेधातुव्तेः
इति गुणः, अन्यत्राजादौ यणादेशः । वकारमकारादौ “लोपश्वास्यान्यतरस्यां म्वोः" इति
पक्षे रोपः । ( ततान । तेनुः । तेनुः । तेनिथ । तेनुः । तेन । ततान । ततन । तेनिव }
किति छिटि “थलि च सेदि” इत्येत्वाभ्यासरोपौ । (तनिता । तनिष्यति । तनोतु । तनुता `
त् ॥ तचुताम् । तन्वन्तु ¦ तनु । तनवानि ) । “उतश्च प्रत्ययात्, इति टेक । ( अतनोत् ॥
अतनुताम् । अतन्वन् । अतनोः । अतनवम् । अतन्व । अतनुव । तनुयात् । तनुयाताम््
तनुयाः । तनुयाम् ) । आश्लिषि ( तन्यात् । तन्यास्ताम् । अतनीत् । अतानिष्टाम् । अत-
निष्टाम् ) । “अतो हरादेः" इति वा बुद्धिः । ( तनुते । तन्वाते । तन्वते । तनुषे । तन्वे १
तनुवे । तन्वहे । तेने । तेनाते । तेनिषे । तेनिवहे । तनिता । तनिष्यते । तनुताम् । तन्वा-
` त्ताम् । तनुष्व । तनत्रै ¦ अतनुत । अतन्वाताम् । अतन्वत । अतनुथाः । तन्वीत । ठन्वी-
याताम् । तन्वीथाः । तन्वीय ) । आश्चिषि । ( तनिषीष्ट । तनिषीयार्ताम् । अतत ॥ अत-
निष्ट । अतनिष्ठाः । अतथाः । अतनिष्वम् ) । “तनादिभ्यस्तथासोः इति तथासोः पके
सिचो लक् । थासा साहचर्यादात्मनेपदस्य तशब्दस्येह प्रहणादतनिष्ट यूपमित्यन्न लन
भवति । ( तितनिषति । तितांसति । तितंसति ) । [ तनिपतिदरिाणासुपस्षख्यानम् }
इतीड़कल्पः। “तनोतेविभाषा?” इति क्लि सनि वा दीर्धैत्वम् । एवं तञ्यपि त्रैरूप्यम् ‹
( तन्तन्यते ) । “नुगत, इत्यभ्यासस्य नुक् ( तन्तन्ति । तन्तान्तः ) । “अनुनासिकस्य”
इति दीधः । लकि “अनुदात्तोपदेश” इत्यादिना नुनासिकरोपस्तनोत्यादीनामिति गणनि-
देशान्न भवति । ( तानयति । अतीतनत् । तायते । तन्यते ) “तनोते कि” इति वात्वम् ।
अवतनोतीति ( उवतानः ) [ तनोतेण उपसंख्यानम् ] इति णः । ( तनित्वा । वन्त्वा }
““उदितो वा" इतीड़िकल्पः । “अनुदात्तोपदेश” इत्यनुना सिकरोपः । ( ततम् ) “यस्य वि-
भाषा,” इत्यनिटत्वं, पूवैवदनुनासिकलोपः । ( सततम् , संततम् ) “समो वा हितततयोः”
इति।पक्षे मलोपः । ष्यजि ( सातत्यम् ) इति नित्यमरोप इष्यते । ( वितत्य )। “वा
ल्यपि इत्यस्य उयवस्थितविभाषात्वानिनित्यमनुना सिकलोपः । ( तन्तिः) “न क्तिचि
दीधेश्च'› इति क्तिचि दीर्घानुनासिकरोपयो निषेधः । ८ ततिः ) । क्तिनि नलोपः । “तितुत्र”
इतीण्निषेधः । ( परीतत् )। “गमः क्रो” इति अत्र गमादोनामितिवचनादनुना सिकलोपे
तक् “नहिन्रति” इत्यादिना पूर्वपदस्य दीः । ८ तन्तुः ) । “सितनिगमि इति तुन् ।
( तन्त्रम् ) शन् । ( तातः ) । “दुतनिस्यां दी्ेश्च' इति तप्रत्यये अनुनासिकरोपे पूर्व॑स्य
दीधेः। ( तनुः ) । ^“तनु्ष्टश्चि? इत्या दिनो प्रत्ययः गुणवचनत्मेन “वोतो गुणवचना -
- त इति वा ङीषि ( तन्वी ) तनुशब्दः खीजा तिवचनोऽपि, तत “उङ्त, इत्युडि (तनूः)
तथा च प्रयुज्यते “ननु सुतनृमनुपाख्यानुयान्ती, "वरतनु सम्प्रवदन्ति कुक्कुटा» इति ‹
केवखस्य त्वस्या प्रसिद्धत्वादरप्रयोगः । ( तनूः ) शरीरम् । “छरषिचमितनि'› इत्यूररः । ( व-
चः । तनुषी ) । “अतिप्रवपियजितनिधनितपिभ्योनित्" इति उस् । ( तन्त्रम् ) । टन् ,
( तातः ) । “दुतनिभ्यां दीषेश्च,” इति क्तप्रत्यय अनुनासिकलोपे पूवेस्य दीरधंः । ८ तितडः )
परिपवनम् । “तनोतडंडः सन्वच्च'इति डउप्रत्यये डिन्त्वादिरोपः । सन्वद्धावाद् द्विव चनादि,
सूत्रे डडरितिञ्यस्तोच्चारणान्न सन्धिकाय्य॑म् । तनु श्रद्धोपकरणयोरितियुजादौ ॥ १ ॥
, षणु दाने ॥ ( सनोति । सनुते ) । इत्यादि तनोतिवत्। “धात्वादेः षः सः” । णत्वन्तुः
निमित्ता्पायादपेति । विशेषस्तु “जनसनखनां सनञ्चरोः,, इति श्चादौ सनि किड्वि
च नित्यमात्वम् “भे विभाषा? इति यकारादौ कूडति वात्वं च । ( सिषासति ) । “सनी-
३५६ धालुवृत्तो- [ क्षणु
वन्त” इत्या दिनेडिकल्पः । इटपक्षे-( सिसनिषति ) । अत्र षण्परत्वात् “स्तौतिण्योरेव?
इति नियमात् प्रकृतेरूसस्य न षत्वम् । ( सात्वा ) उदित्त्वादिड्िकल्पः। इटि ८ सनित्वा ।
सातः । सातवान् ) “यस्य विभाषा इत्यनिरत्वं, तादावनुना सिकलोपं बाधित्वा “जनस.
नखन' इत्यात्वं भवति । ( असात । अप्ाथाः ) इत्यन्न “तनादिभ्यस्तथासोः” इति सिचो
लकि तथासोजन्त्वमाश्रित्य आत्वं भवति । ८ सायते । सन्यते । संसन्यते । सासायते) इति
यकि यङि च “ये विभाषा?इत्यात्ठं वा भवति । ( सन्यात् ) इत्यत्र तु “ये विभाषा"इत्यात्वं
मे इत्थत्वतो निदृदशान्न ` भवतीति धातुपारायणे । ( सातिः, सतिः । सन्तिः ) “सनः
क्तिचि रोपश्वास्यान्यतरस्याम्ः, इत्याकारः, पक्षे तदभावे वा नलोपश्च । ८ सातिः ) । “ऊ.
ति?” इत्यादिना क्तिनि निपात्यते
५. (न ( बाति ५ चक्षाण । चक्षणे । क्षणिता । क्षणितासि । श्च-
णितासे । क्षणिष्यति । क्षणिष्यते । शक्षणोतु । क्षणुतात् । शक्षण॒तम् । क्षण्वाताम् । अश्च-
णोत् ।` अक्षणुत । श्चणुयात् । क्षण्वीत । क्षण्यात् । क्षणिषीष्ट । अक्षणीत् । . अक्ष-
णिष्टाम् ) “इययन्तः इत्यादिना “अतो हरादेः” इति वृद्धिनिषेधः । ८ अक्षत । अक्षणि ।
अक्षथाः । अक्षणिष्ठाः) “तनादिभ्य, इति वा सिचो लुक , तदा तनोत्यादित्वादनुनासि-
कलोपः । चिक्षणिषति । चडक्षण्यते । क्षाणयति । अचिक्षणत् ) । “सन्वल्लघुनि” इति
त्वनेकहर्वयवधानेऽपि भवति, “अत्सखहत्वरः'इत्यादिना इत्वापवादादत्वविधानाज्जाप-
कात् । अयमप्युपदेशे तवर्गीयान्तः । रक्षणवज्ञान्त॒ णत्वं, तेन चक्षन्तीत्यन्राजुस्वारपरसवर्णौ
भवतः । णत्वं त्वनुस्वारीभरतो णत्वमतिक्रामतीति तत्र. तत्रोक्तत्वान्न भवति । € क्षत्वा ।
क्षणित्वा ) “उदितो वा” इत्युदिच्वा दिड्कल्पः । ८ क्षतः ) “यस्य विभाषा इत्यनिद्-
त्वम् । ( क्षन्तिः ) इत्यत्र “न क्तिचि दीर्घश्च", इति दीधानुनासिकलोपनिषेधः॥ ३ ॥ `
क्षिणु च ॥ हिसायामित्यथैः । ८ क्षिणोति । क्िणुते । चिक्षेण । चिक्षिणे । क्नेणितासे ।
क्षेणिष्यति । क्नेणिष्यते । क्षिणोतु । क्षिणताम् । अक्षिणोत् । अक्षिणुत । क्षिणुयात्। श्ि-
ण्वीत । क्िण्यात् । क्षि(१)णिषीष्ट । अक्षेणीत् । अक्षित । . अक्षेणिष्ट । अक्षिणि.
ष्टाः ) । पृवेवत्पाश्षिके सिज्टक्यनुनासिकरोपः ( चिक्षिणिषति । क्षेणयति । क्षिणित्वा ।
क्षेणित्वा) “रर व्युपधात्? इति कित्वविकसर्पः । क्त्वायासुदित््वादिडभाषे तु (क्षित्वा) ।
तनोत्यादित्वादुनुनासिकलोपः । ( चेक्षिण्यते । चेक्षेणति ) । अयमपि तवगीौयोपदेश्चः ॥
त्वन्तु लाक्षणिकमितीह क्षणिवदनुष्वारीभरूतो णत्वमतिक्रामति ( क्षितः )। “यस्य वि.
माषा? इत्यनिट्त्वम् । ( क्षितिः ) । “तितुत्र” इत्यनिरत्वम् , अत्र॒ सर्वत्र पिद्वचनेषु
विकरणापेक्षो गुणः संज्ञापूर्वको विधिरनित्य!इति न भवतीत्यात्रेयमेत्रेयौ । तथा चापिशकिः ।
दान्विकरणेषु धातुगुणमभिधाय करोतेश्च मिदेश्चेत्यसृत्रयत् , ^“पुगन्तल्धुपधसल्यच इत्यत्र
रक्षितेन चोक्तम् । एवञ्च पञ्चबाणः क्षिणोतीति सिद्ध्यति । शाब्दिकाभरणे तु गुण एवोदा-
इतः । ज्ञाकटायनक्षीरस्वामिभ्यामयं धातुने पव्यते। अत एवात्रेयमेत्रेयाभ्यामपि स्वादे.
श्छान्दसेषु पठितस्य क्षेधातोभांषायामपि प्रयोगाङ्गीकारेण क्षेणोतीति साधितम् । श्ाकटा-
यनः पुनस्तत्र छान्दसमेवाह । इहापि क्षिणु न पपाठेति । तन्मते क्षिणोतिप्रयोगो भाषाया-
मा ( तवर्गीयान्तोपदेशः । खाक्षणिकं णत्वम्। (अणति । अणैतः। अण्व-
न्ति । अर्णोषि । अणामि । अणते । भर्ण्वाते । अण्वते । अण्वं । आनणे । आनृणतुः। आन-
-णिथ । आनृण । आनृणिव । आनृणे । आनृणिषे । आनृणिवहे ) । किणो तिवल्लिट्प्रक्रिया ।
< अणिता । अणिष्यति । अणिष्यते । अ्णातु । अणि ) । गुणे छते संयोगपूवेत्वादुकार-
( १ ) क्षीणिर्षीषटेति पुस्तकान्तरे पाठः।
ठ्णु ] श्टमगणः। ३५७
स्य “उतश्च प्रत्ययात्? इति हेन भवति । ( आर्णोत्। आणुताम् । ऋरण्यात् । अणु-
यात् ) । सर्वत्र विकरणापेक्षो गुणः । आशिषि ८ ऋरण्यात् । अणिषीष्ट । आर्णीत् । अणिश-
मू । आणिष्ट । आते । आणिष्ट । आर्णिष्टाः। आर्थाः , ) - तनादित्वात्सिज्लक्यनुनासिक-
लोपः । ( अणिनिषति ) गुणे कृते “न न्द्राः” इति रेफवजितस्य द्विवचनम् । अत्रात्रेयो,
नान्तोपदेदात्वेऽपि द्विव चने कतैव्ये णत्वस्य नासिद्धत्वम् , [पूर्त्राविद्धीयमद्विवेचने ] इति
न्यायात् । तेन प्रङ्त्यभ्यासयोद्वेयोरपि णकारावित्याह । पारायणे तु णत्वस्यासिद्धत्वाद्-
णत्वस्य द्विवंचने परस्य ठ्यवधानात् गत्वाभावो दरतः । श्राणिगव्इत्यादावनितेः साम्या-
सस्य णत्वविधानात् छिङ्वत् [पूत्रासिद्धीयमद्वि्वं चने] इत्यस्या नित्यत्वज्ञापनाण्णत्वविषये
तस्या प्रृत्तेरू्णानूयते इत्योदिवण्णत्वस्यासिद्ध्रैव भवितञ्यमिति पारायणिकपक्षो ज्यायान् ।
अत एव पारायणिकरपक्षविरोधाण्णोपदेश्चस्य पक्षो दूष्य एव । ( अणैयति । आणेयत् , मा भ-
वानणिनत् , माभवानृणिनत् ) । उकऋंद्रा ( माभवानृणिनेताम् । माभवानृणिनथाः ) । पू्वे-
वेवत्परस्य णत्वं न भवति । ८ ऋत्वा । अर्गिंत्वा ) । उदित्वादिड्विकल्पः । अनिद्पक्चे
“अनुदात्तोपदेश” इत्यनुनासिकरोपः ( करतः । ऋतवान् । ऋतिः ) ८ स्वणैः ) पचाध्चि
गुणः । उपसगेस्य यण् । [ तनादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ] इत्युपसम॑स्योवङि (सुवणम् ) सं-
्ाशब्दत्वाद्धाषायामप्यस्य प्रयोगः साधुरित्यात्रेयमेत्रेयो । शोभनो वर्णोऽस्येत्यपि शक्यते
वयुत्पादयितुम् । द्वाभ्यां सुवर्णाभ्यां कतं ( द्विसुवर्णम् । द्विसोवणिकम् ) । [ सुवणैशतमान-
योरूपसंख्यानेम् ] इत्याहीयस्य ठकः पक्षे लक् । लुगमावे “परिमाणान्तस्य, इत्युत्तरपद्-
बृद्धि; । ( अणेः ) । असुन् । ( अणवः ) । “अणैसो रोपश्च, इति मत्वर्थीये वप्रत्यये
सल्येपः । अत्रात्रेयमेत्रेयादिभिः शब्विकरणे गुणः, करोतेश्च मिदेश्चेत्यापिशरिस्मरणाद्िक-
रणापेक्षो गुणोऽन्यस्य धातोने भवतीति क्षिणो(१)तीत्यादि दशितम् , तथा च क्षीरस्वाम्य-
पि क्षिणिप्रश्रतीन्प्रस्तुत्य इमे सावधातुके सन्दिग्धिगुणा इत्याह । सार्वधातुके परे उप्रत्थये
इत्यथः । चन्द्रस्तु गुणाभावं न सहते । यदाह । अर्णातोत्याद्यद्ाहत्य क्षिणेधांतोरेवोरु ग.
न्त्यस्य गुणो नेष्यत इत्येतल्यान्योऽभिप्रायो श्ग्य इति । अतः काश्यपादयः “करोतेश्च?
“"मिदेश्चः, इति सूत्रमन्यथा ऽउ्याख्यन् । करोतेः सम्बन्धिनि विकरणे धातोगैणो भवतोति ।
अत्र वद्धंमानः। करोतेः सम्बन्धिनि गुण इति व्याख्यानं न्याय्पमिति, सुनित्रया पिरोधाद्-
स्य न्याय्यत्वम् ॥ ९ ॥
तृणु अदने ॥ ( त्णाति । तणंते । ततणे )` इत्यादि पूववत् । ८ तृणम् ) । घजथें कः । `
( तण्या ) । “पाज्ञादिभ्यो यः इति समूहे यः । ८ कत्तृणं ) वृणजा तिविशेषः , “तृणे च
जातौ” इति कोः कद्धावस्तत्पुरुषे । स्वाभाविकमस्य धातोणैत्वमिति केचित्, तेषां यङ्लकि
तरीतरणीति भाव्यम् । अन्येषां तु अनुस्वारीभूतो णत्वमतिक्रामतीति तरीतृन्तीति ॥ ६ ॥
घृणु दीपौ ॥ ( घर्णोति । षणुते । जघणे ) इत्यादि पूववत् । ८ धृणा ) । भिदादेराङ्ति-
गणत्वादङ् । शिवस्वामी वकारोपधं पपाठ । तनादय उदात्ताः स्वरितेतः ॥ ७ ॥
वनु याचने ॥ दन्त्योष्ठयादिः । ८ वनुते । वनुषे । वन्वे । वनुवे । ववने । ववनिषे ) ।
वादित्वादेत्वाभ्यासलरोपनिषेधः । ( वनिता । वनिष्यते । वनुताम् । अवनुत । वन्वीत ).
आशिषि ( वनिषीष्ट । अवनिष्ट । अवत ! अवनिष्टठाः । अवथाः; । विवनिषते । वंवन्यते । वं-
वन्ति ) ^शछास्नावनुवमां च” इत्यनुपखष्टा नां मितत्वविकल्पे वनु च नोच्यत, इति घटादि.
कस्याग्रह इत्येके । अन्ये “अनन्तरस्य विधिः, इति न्यायेन घटादिकस्य वनतेरेषेति । तेन
८ वानयति । प्रवानयति ) इत्येव भवति । ( वनित्वा । वत्वा ) । उदितवादिडभात्रे तनो.
त्यादित्वादनुनासिकरोपः । ( वतः । वतवान् ) “यस्य विभाषा?इत्यनिट्त्वम् । ( वन्तः )
( १ ) ऋणोतीत्यादीति पुस्तकान्तरे पाठः ।
३९म बालचृत्तो- [ मु
श4नक्तिचिदीरधंश्च, इत्यनुनासिकरोपस्य दीषेस्य च निषेधः । (वनी) ०।(१)न्छा, ता-
मिच्छतीति कयजन्तात् ण्वुल् , ( वनीयकः ) । अथिपर्यायः । अन्ये तु वनीपेत्यकारान्त पठ-
न्ति । तेषां वनीयतीति वनीयः, ततः संज्ञायां कन् । चान्द्रास्त्विमं परस्मेपदिनमाहूः । त
न्मते वनोति । ववानेत्यादि ॥ ८॥
मनु अवबोधे ॥ ८ मनुते । मेने ) इत्यादि वनुवत् । उदात्तावनुदात्तेतौ ॥ ९ ॥
इङ्रन् करणे ॥ ( करोति । ऊरुतः । कुन्ति । करोषि । करोमि । कुवः । ऊमैः ।
दते + ऊर्वाते । कुरुषे । कवं । ऊजे ) । *“अत उत्सावेधातुके* इति सार्वधातु-
कपरस्यो प्रत्ययान्तस्य करोतेरकारस्योकारः । तपरकरणाल्खघूपधगुगो न भवति । “नित्य
रोते इति वकारमकारादौ नित्यञुकारस्य लोप तेऽस्मिन्. “हरि च» इति
दी “न भकुछराम्” इति निषिध्यते । न चोदिति तपरत्वेनेव विकारनिव्रत्यथन
गुणदूदीर्घोऽपि न भविष्यतीति मन्तव्यम् । तस्मिह्वि विकारनिद्र्यथं प्रसक्ते दीर्य
चूरद॑तऋ लिद्धत्वात् । न चोकाररोपस्य स्थानिवद्धावेनेह हल्परत्वाभावः १ दीधैवि्धि
ग्रक्ति न स्थानिवदिति वा [ पू्ेत्रासिदधे न स्थानिवत् ] इति वा स्थानिवत्वस्य निषेधात् ।
{ चक्रार । चक्रतुः । चकथं । चक्रव ) । क्रादिऽप्रतिरेकाभावाल्ख्टीडभावः। ८ चक्रे ।
चकते । चङषे । चक्रवेहे ) 1 न चाजादृावन्तरङ्गत्वात्पूवं यण्यनचूकत्वाद् द्विव चनाप्रसङ्ध
ज्ंक्यः } “द्विवचनेऽचि” इति यणः स्थानिवत्वात् । ( कतां । करिष्यति ) । “क्रदनोः स्ये?
इतीट् । (करोतु । ऊरुतात् । ऊरुताम् । ऊर । करवाणि । रताम् । रुष्व । करवे ) ।
“अत उत्सार्वधातुके” इत्यस्मिन्कतेव्ये “उतश्च प्रत्ययात्, इत्यस्य हिलुको “अ सिद्धवदत्र»
इत्यसिद्धत्वात्सावेधातुकपरत्वेनोत्वं मवति । ( अकारोत् । अकरोः । अकरवम् । अकुरुत ।
अङुख्थाः । कुर्यात् । कुर्याताम् । कुर्याः ) । भ्ये च” इति यकारादौ करोतेरुप्रत्यय-
स्य नित्यं लोपः । ( कुवीत । ऊर्वायाताम् । कुर्वीय ) । यणादेशः । आशिषि । ८ क्रियात् ।
च्ध्यास्ताम् ) । “रि शयग्लडश्चु” इति रिडादेशस्य रीडिः प्रकृते रिडविधानात् “भ्र.
ल्सर्वश्चातुकयाः” इति दीर्घो न भवति । ( छृषी , छषीयास्ताम् ) । रिङादेशे यकारा-
दाविति सीयुरिन मवति । “'उश्वः, इति खिङ्सिचोरात्मनेपदे कित्वान्न गुणः। ( अकार्षीत् ।
उकार्ष्यम् ) । सिचि बुद्धिः । ८ अचरत । अङृषाताम् )। “स्वादङ्गात्” इति सिचो-
स्पे } “तनादिभ्यस्तथासोः” इति विकल्पितो ल ङन भवति । तना दित्वादेवास्यो प्रत्यये
किद्धे षृथग्विधानादन्यत्तनादिकायै न भवतीति ज्ञापनात्। यद्वस्तु विकल्पः, तथापि
“दस्वादङ्ात्,, इति ल्ुगभावे रोपो भविष्यति । न च विकल्पेनास्य बाधोऽसिद्ध-
ल्वर्त्पेपस्य । न च विकल्पविधानसामर्थ्यादसिद्धत्वेऽपि 'बाधः । तस्यान्यत्र ( अतत, अत. .
निष्ट) इत्यादौ चरितार्थत्वात् । एवं च विकरणविधो कज उपादानं प्रपन्चाथै' भवति । कर्मणि
च््ते। अकारि) । ““रिडः शयग्किङक्ष' इति रिडादैशो यकि । अत्रात्रेयः। कर्थं
क्रियतीति पुरुषकारशत्युपादाय “ज्यत्ययो बहुलम्” इति . कमेण्यपि परस्मेपदसिद्धे
तथा च गुरुटीका्यां कताः पुरोडाशाः, करिष्यन्ति(२)निर्वापा इति, अत्र कमेण्येव
खरि चतृप्रयोगो दश्यते । . प्रयोगमुखे तु तिङन्तप्रतिरूपको निपात इत्युक्तमि
स्फाटः । ( कमेकर्तरि क्रियते कटः स्वयमेव, अकारि अङ्त कटः स्वयमेव ) । “अचः कर्मक
करिः इति तशब्दे च्ठेवां चिण । ( चिकीषेति ) । “इको क्लसट” इति कित्वान्न गुगः ।
(१) यश्चेति पुत्तकन्तर पाठः ।
( २ ) कचित् पुस्तके करिष्यन्तो नि्वैपा इति कमण्येव छटि शतृप्र्ययो र्यते इति
शट उपलभ्यते स तु प्रयोगमुख तु तिङन्तप्रतिरूपको निपात इत्युत्तर्रन्थासङ्गत्या ऽसंगतः
तभतीत चन्त्यं विद्वद्भिः ।
+ ३५९
“अज्डनगमाम्” इति दीं “ऋतं इद्धातोः” इतीत्मे रपरत्वे “हरि च!” इति दीः । ( चेक्कि-
यते ) रिडः। ( चकंति ) इत्यादि । ( कारयति कटं देवदत्तं यज्ञदत्तः, देवदत्तेनेति बा }
कोरन्यतरस्याम्”' इति वा प्रयोज्यं क्म । ८ संस्करोति ) । अलङ्करोतीत्यथः । तत्र सं-
स्कुवेन्ति समवयन्तीत्यथेः । ८ समस्करोत्। सञ्चस्कार । सञ्चस्करतुः । सञज्चस्करिथ । स्च
रकरिव ) । “मुट् कात्पूर्वः” । “अडभ्यासन्यवायेऽपि, इति अधिकारे “सम्पयुंेभ्यः करोतौ
भषणे” “समवाये च" इति कात्पूवैः सुट्, समवायः समुदायः । “समः सुरि"? इति सभ्ये
मकारस्य र । तस्य “खरवसानयोः, इति विसजैनीये “विसजेनीयस्य सः” इति सत्वस् ६.
“वा शरि, इति विसजेनीयो न भवति, व्यवस्थितविभाषा विक्ञानात् । वातिके तु [स्प॑कानां
सो वक्तव्यः] इति रोरपवादः स एव विहितः । भाष्ये तु “समः सुटि” इति द्विसकारकनि-
इंशात्सुत्रेणेव सविधिः सिद्ध इत्युक्तम् । “अत्रानुनासिकः पूर्व॑स्य तु वा” इति पक्षे सा्पर-
वेस्यानुनासिकः, अच्रग्रहणं स्प्रकरणोपलक्षणम्, अनुनासिकाभावे “अनुनासिकात्परोऽनु-
स्वारः” इत्यनुर्वार आगमः । क्रादिसुत्रे [ छरनो सुडिति वक्तव्यम् ] इति वचनात्समुट्कः
कराद्न्यो भवतीति ल्टीडागमः। भारद्राजनियमोऽप्यसुर एतरेष्यत इति वत्यादौ स्थित(१}-'
मिति नेड़्िकल्पः, सुटि कात्पूर्व॑प्रहणं सुटोऽभक्तत्व्तापनाथेमिति व्यवस्थितत्वात्संक्रियव
इत्यादावरकारान्तत्तरेऽपि संयोगा दित्वाभावात् “गुणो तिसंयोगायोः” इति गुणो न भवलि ॥
तथा (संस्कृषी्, समस्ङृषाताम् ) इत्यादौ ^“खिडसिचोरात्मनेपदेषु"'इति “रतश्च सयोगादेः*
इतीण्न भवति ) “वहतश्च संयोगादेगैण'"इत्यत्र तु संयोगोपधग्रहणं कर्तव्यं कनोऽथमिति उक्त.
त्वात्संयोगाद्यवयवत्वाभावेऽपि ऋकारस्य (सञ्चस्करतुः) इत्यादौ किति छिटि युणो भवति ८
एवसुपस्करेतोइत्यादि, परिपूवेत्वे तु “परिनिविभ्यः, इत्यादिना सुटः षत्वं भवति परि
घ्करोतीत्यादि । अडञ्यवाये तु ““सिवादिनां वाडञ्यवायेऽपिः इति विकल्पो भवति ८ परय.
ष्करोत् , पयैस्करोत् ) इत्यादि । ८ प्ररिचस्कार ) इत्यादौ “स्थादिष्वभ्यासेन इति च
षत्वं, तत्र यतः प्राक् सितादित्यनुवर्तते, सम्पूर्वस्य कचिदुभूषणेऽपि सुडिष्यते । तडषिः सम.
स्ुरतेति, सूत्रे च हश्यते “संस्कृतं भक्षाः इति । उपात्करन “उपात्प्रतियतवेङ्गतवाक्या-
ध्याहारेषु"” इत्येतेष्वपि कात्पूवेः सुड भवति । प्रतियतर्सतो गुणान्तराधानदेतुरिहा, ऽसावा-
धिक्याय बद्धस्य वा तादवस्थ्याय, विकरतमेव वैकृतं प्रज्ञा दित्वात्स्वार्थंऽण् , गम्यमानार्थस्य
वाक्येकदेशस्य स्वरूपेणोपादाने वाक्याध्याहारः । ८ एधो दकस्योपर्ुरते ) । (नः प्रति-
यत्ने” इति कमणि शेषे षष्ठी, “गन्धना दि, सूत्रेण प्रतियत्ने तङपि, उपस्करोत्यन्न, विकरे-
तीत्यर्थः । ( उपस्करोति, ) वाक्येकदेशमध्याहरतीत्यथैः । (उपस्ृतं थु डः) उपल्ङ्ृतं जल्पती-
त्युदाहरणे हरदत्तेन क्रिया विशेषणं व्याख्यातम् । ( उत्कुरुते दोषं, शयेनो वतिकामपङुङ्ते,
राजानं प्रकुरुते, परदारान्प्रङुर्ते । एधो दकस्योपस्कुर्ते । गाथाः प्रकुरते । शातं प्रकुर्ते ) 4
` सूचयति, भत्रंयति, सेवयते, सहसा प्रवतैते, गुणान्तराधानाय ईहते, प्रकषण कथयति, विचि.
युङ् इति करमेणार्थाः । “गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिकय प्रतियत्नप्रकथनोपयोगेषु छनः इत्ये.
तेऽवथषु वतेमानात्छरनो ऽकत्रैभिप्रायेऽपि तङ् । ( तमधिङकर्ते ) । “अधेः प्रसहने, इति तङ्,
प्रसहनमभिभवः, अपराजयो वा, पराजयः शक्तस्य क्षमयेव यसर्तदभाव सः, तथा च भारविः,
भवादयाश्वेदधिकुवेते परा८२)निति । क्षमया न पराजयन्ते क्षमन्ते इत्यथैः । ( कोष्ट विङ्-
रुते स्वरान् ) । “वेः शब्दकर्मणः” इति तङ् । अत्र क्म॑ति कारकं गृह्यते न क्रिया । अत्र सु-
ङ्ज } अषटटमगरः।
( १ ) त्थितत्वात्थलीति पुस्तकान्तरे पाठः ।
( २ ) अयतनपुस्तकेषु रतिमिति १5 उपलभ्यते, तत्र॒ यद्यपि अ्रघहनस्यास्षगतेरक्षि.
पूर्वात्करोतेः “अधेः प्रसहने” इत्यात्मनेपदं न प्राप्नोति तथापि कत्रभिप्रायविवक्षायां “छवि.
तजित इत्यात्मनेपदबोध्यम् ।
| 14 धातुवृत्तो- [इन्
धाकर्: । “वेः शब्द् कमणः इति वचेदुनुवाकं शोकं वा विकरोतीत्यत्रातप्रसङ्गः । नेह चञ्-
, विषयो व्यापारो यस्य शाब्दो निवंत्येः । अत्र हि करोतिविनाश्ञयतीत्यर्थो न निवैतेयतीति,
६ विकुरते सैन्धवः साधु दान्तः, सा(र)घु वल्गतोत्यथैः । “अकमेकाच्च" इति पूवेवत्तड् ।
-यदायं वल्गनायां छन् तदा सो कार्यातिशयाद्वल्गनावचनस्तद्ा कठः कमेवद्धात्ेऽपि [ “यक्-
` चिणोः प्रतिषेधः ] इत्यात्मनेपदाकमकत्वान्न यक्चिणा विति विकुहते सैन्धवः स्वयमेव, व्यक्त
-सेन्धवः स्वयमेवेति भवतः । अत्रात्मनेपदाकमेकेत्यनेनात्मनेपदविधावर्थान्तरबलखादकमणा-
मन्तर्भावितण्यर्थानां सकर्मैकाणां सौकर्यातिशयविवक्षथा पुनरकमैकाणां कर्मकते विषयाणां
विग्रह इति येषां दर्शनं तेषां "विकारहेतौ सति विक्रियन्तः इत्यन्न न यक्निषेधप्रसङ्धः । य-
तोऽत्र स्वत एव सकमेकस्य कर्मा विवक्षया ऽमैकत्वम् , येषां त्वात्मनेपदाकमेकेति धातूपल-
श्ण, तेषां विकरोतिरपि अर्थान्तदतत्या क्रवचिदात्मनेपदनिमित्तं दृष्टमिति “विकारदेतौ सति
विक्रियन्ते, इत्यत्रापि कर्मकर्तरि यक्निषेेन भाव्यम् । ८ संस्कुरते कन्या स्वयमेव, समस्ङ्ृत
कल्या स्वयमेव ) इत्यत्रापि भरषाकमैकत्वान्न यक् चिणौ । ८ पदं मिथ्या कारयते ) स्वरादि.
दुष्टमसङ्ृदुच्चारयतीत्यथेः । “मिथ्योपपदात्छरनोऽभ्यासे” इति ण्यन्तात्तङ। “गन्धना दि?
सूत्रचतुष्कमेव चाकत्रेभिप्राया्थम् । ( अनुकरोति ) ।५अनुपरा म्यां कनः" इति परसूमेषदम् ।
इदं च कत्रेभिप्राये गन्धनादौ च प्राक्चस्य तङोऽपवादुः। अनेन च कृनस्तङ्निमित्तत्वमेव
निषिध्यत इत्यनुचिङ्गीषतीत्यादौ “पूवेवत्सनः' इति तङ् न भवति । अत्रात्रेयः । “संज्ञापू-
वैको विधिरनित्य, इति मा नः सर्वान्पराङृथा इति परस्मेपदाभावमाह । (त्यम् । कायेम् )
“विभाषा छृदरषोः, इति क्थर्ण्यतौ ! वासरूपेण तवन्यादयोऽपि, ( कतैव्यं, करणीयम् ) ।
विद्या ( यशस्करी । श्राद्धकर आस्तिकः, प्रेषकरो भ्रत्य) । “कनो हेतुताच्छील्यानुलो-
म्येषु" इति कमैण्युपपदे प्रत्ययः । देतुरेकान्तिकं कारणं, ताच्छील्यं तत्स्वभावता, आनु-
शेम्यमनुद्धलता । टितत्वाल्सियां प् । ( शङ्करा नाम परिवाजिका ) तच्छीलाचेत्थत्र ता-
च्छीखिकं परमपि टप्रत्ययं “शमिधातोः संज्ञायाम्" इत्यचूप्रत्ययस्तत्र धात्वधिकारेऽपि पुन-
रधातुग्रहणाद्वाधते। तथा च वातिकं [ शमिसंज्ञायां धातुग्रहणं कृनो हेत्वादिर्प्रतिषेधाथम् ]
इति । अयं च टप्रत्ययो “न शब्दश्छोककर्हगाथावेरचाटुसुत्रमन्त्रपदेषु,, इति निषेधाच्छ- .
-ब्दादिषूपपदेषु न भवतीत्यणेव, ( शब्द्कार ) इत्यादि । दिवा हि प्राणिनरचेशायुक्तान्क-
-रोतीति ( दिवाकरः )। “दिवाविभानिज्ञाप्रभामास्कारान्तानन्तादिबहुनान्दीकिलिपिकि- `
-बिबरिभक्तिकततेचित्रकषेत्रसंछ्याजङ्ा बाह्वहयत्तदध नुररूषु, इति, दिवा दिषूपपदेषु छनष्टः । अहे-
-त्वा्यथे आरम्भः । तन्र दिरवशब्दस्याधिकरणप्रधानत्वाकमेत्वं न भवतीति तच्र सुपीति
- संबध्यते । अन्येषु कर्मणीति । विभां करोतीति ( विभाकरः प्रभाकरः ) इत्यादीनि उदाहा-
-यांणि । ( भास्करः ) इत्यत्रेव भास्कर इति ! करोतो परे सकारस्य निदृर्देशात्सत्वम् । “अतः
कमि" इति सत्वं तपरनिदंशान्न प्राप्रोति कर एव कार इति प्रज्ला(२)दिः। अच्रानन्त-
करस्य नन॒समासेनेव सिद्धे ऽनन्तग्र हणं कटु त्तरपदप्रकुतिस्वराथम् । अन्यथा “तत्पुरूषे तुल्यः?
@ (~ ९
-इत्याद्यदात्तत्वं स्यात् । बहुशब्दो वैपुल्यवचनः, अन्यस्य संख्यात्वादेव ग्रहः । अत्रेष्टिः ।
-कियत्तद्रहृषु कृनोऽन्विधानमिति । प्रयोजनं किकरेत्यादौ खियां राप् । ( किंकरी ) इति त॒
पुंयोगे डीषि । देत्वादो वा पूर्सूत्रेण टप्रत्यये (तस्करः) इत्यत्र [ तदब्रहतोः करपत्योश्वोखदे-
` वतयोः सुर् तलोपश्च ] इति सुटतरोपौ, ८ धनुष्करः, अरष्करः ) । “नित्यं समासेऽनुत्तरप-
` दस्थस्यः, इति विसजैनीयस्य नित्यं षत्वम् । ( कमैकरः ) “कर्मणि श्तौ» इति कमेशब्द
-उपपदे श्चृतो गम्यमानायां प्रत्ययः, ( शतिः ) वेतनम् । अन्यत्र कर्मकारः । (रतम्बकरिः)
( १ ) शोभनमिति पाठन्तरम् ।
(२) कर एव कारः, भङ्ञादित्वादण् । इति पुस्तकान्तरे शठः ।
छन् ] श्रष्टमगणः । 1 ३६१
ब्रीहिः । (शङ्कत्करिः) वत्सः । “स्तम्बशकृतोः” इतीन् । [नीहिवत्सयोरिति वक्छव्यम् ]इत्यु-
क्तत्वादन्थत्र स्तम्बकारः शकृत्कार ` इति, ( मेषङरः । ऋतिङ्करः । भयङ्करः ) । ^मेबतिम-
येषु इन” इति मेधा दिषु कमेसूपपदेषु खच् । खित्वान्मुम् । उपवित भयाढया दिग्रहणं
तदन्तविधि प्रथोजतोत्युक्तत्वाद्भया दिशब्देऽप्युपपदे खच् भवति (अभयङ्करः) इति । (क्षेमङ्रः ।
श्चेमकारः ) । “क्षेमप्रियसदरेण् च” इति खजणो । खचो विकलर्पनेनेव क ण्यणि किद्धेऽणब्रहणं `
हेत्वादिषु रप्रसिषेधाथम् , एवं प्रियमद्रयोरप्युदाहायैम् । अनाढ्य आदयः क्रियते येन तत् (आ-
द्ंकरणम् ) । “आढयसुभगस्थूलपछितनरनान्धप्रियेषु उअयथष्वच्चौ छनः करणे ख्युन्" इतति
आढ्याद्िष्वभूततद्धावविषयेषु अच्ञ्यन्तेषु कमेसूपपदेषु करणकारके ख्युन् । च्ियाम्-(आद्यं- `
करणो) । ^दिद्ढाणन्” इत्यादिना ङीप् । एवं सुभगङ्करणमित्यादि, खित्त्वान्मुभ् । उप-
प्रदविधो भयाढथादिप्रहणं तदृन्तविधि प्रयोजयतीत्युक्तत्वादनाब्यादिष्व्युप्पदेषु सख्युन्
भवति । अनाद्यंकरणमित्यादि । ( सुत्) . शोभनं कृतवानित्यथैः । “सुकमेपापमन्त्रपु-
ण्येषु करन» इति स्वादिषु कमेसूपपदेषु कनः किप् , एवं कमंकृदित्यादि । राजानं कृतवान्
{ राजङ्कृत्वा ) । “राजनि युधि कूज” इति राजनि कमेण्युपपदे भूते कनिप् तुगागमः, लिया .
“वनो र चः, इति डीब्रेफौ, ( राजक्रत्वरी ) । ( सहङ्त्वा ) । ५सदहे चः" इति भूते कनिप् ।
( अलङ्करिष्णुः ) । “अलद्धननिराङ्ृम् इति ताच्छीलिक इष्णुच् » ( चक्रिः, ) “भाषायां
धाजङ्कन्” इति किंकिनोरन्यतरः, लिड़द्धावाद् द्विव चनम्। ( चक्रम् ) घनं कः, “छ्रनादीनां
के दवे भवतः, इति द्विवं चनम् । (चक्रोवान्नाम राजा,) “आसन्दीवदष्टीवच करोवत्*इ ति मतुपि
चक्रीभावो निपातनात् । ( क्रिया । कृतिः ) । “कुजः शच चः, इति शक्तिनो । छन इति
घोगविभागात्क्थप् , तुगागमः, इत्येति, शस्य भावविषयत्वात्सावेधातुकत्वाचच यकि विक-
रणे “रिङ् शयग्ल्ङ्च", इति रिडादेशः । ( हैषदेाढंकरो देवदत्तः, दुराढ्य करः, ) “कतरेकमे-
गोश्च अङ्कनोः इति करोतेः कठृकमेवाचिनि चकारादीषदादिषु चोपपदेषु खलयप्रत्ययः ।
"कतृकर्मणोश्ूल्यथेयोः, इति वचनादभूततद्धावविषयोऽयं प्रत्ययः । तदुयमथेः । अनाब्योऽ- `
नायासेन दुःखेन सुखेन वा आढ्यः क्रियते इति । ( चोरङ्कारमाक्रो्ति, ) “कमेण्याकोचेः
छनः खमुञ्”, इति कर्मण्युपपदे आक्रोशे गम्यमाने खमुन् । अत्र करोतिः स्वभावादुच्रारण-
क्रिय इति चोरशब्दोऽपि स्वरूपपरः, तदयमथेः-चोरशब्दमुच्चार्याक्रोश्चतीति । अस्य धातु-
सम्बन्धमात्रे विधानेऽपि णसुलन्तार्थानुरोध्ायाकोश्चा्थस्येवानुप्रयोगः । (स्वादुङ्कारं थुङ्) ।
“स्वादुमि गुल” इति णसुल् । स्वादुमित्यथेग्रहणात-(सम्पन्नकारं शङ लवणंकारं सुक
इत्यत्रापि णस् भवति । अत एव स्वादुमीतिनिदंशादुपपदसल्य मान्तत्वम् । ननु प्रकृतः
खज् विधीयतां ित्त्वान्मान्तत्वं भविष्यति किं निपातनेन, एवं तहि लिङ्विशिष्टपरिभा-
-षया “वोतो गुणवचनात्, इति ङीषन्तस्य स्वाद्रीशब्द्स्योपपदत्वं माभूदिति निपातनम् ,
भावग्रत्ययविषये हि मान्तत्वनिपातने उकारान्तत्वांभावान्नास्ति . डीषः प्रसङ्कः। किच
-च्व्यन्तस्य स्वाद्वादेमान्तताथे , तस्य इ्यभ्ययत्वात् खित्वनिबन्धनो सुम्नास्ति । अत्र णञुल्.
\विषये वासरूपविधिना क्त्वापि भवति (स्वादुङ्घत्वा भुङ) इत्यादि । (अन्यथाकारं सड) ।
-#*“अन्यथेवंकथमित्थंसु सिद्धा प्रयोगइचेत्”* इत्यन्यथा दिषु उपपदेषु णमुल् , सिद्धशब्दः प्राक्त
वचनः, प्रा्षप्रयोगदचेत्करोतिरित्यथेः, प्राकषप्रभोगत्वं च निरथकल्वात् , तेनान्यथेति यावानथै-
-र्तावानेवान्यथाकारमिति । एवमेवङ्कारमित्यादि । अत्रापि वासरूपेण क्त्वापि भवति । ते-
-नान्य (१)थाङ्घतवा परिहरतीत्यादि भवति । (यथाकारमहं भोध्ये तथाकारमहं भोक्ष्ये किन्त-
वानेन) । #“यथातथयोरसूयाप्रतिवचने?% इति करजः सिद्धाप्रयोगा्यधातथयोसूपपदयोरसया-
प्रतिवचने गम्यमाने णसल् › यत्र प्रशन प्रतिवचनमसूयायां भवति तदसूयाप्रतिवचनम्। (अङ्क
( १) तेनान्यथा चेदितमन्यथाहृतवा परिहार इत्यादि भवतीति पुस्तकान्तरे पाठः ।
३९१
३६२ , धातुवृत्तो - [ कयः
+:
तकारं) करोति, अङ्घतं करोतीत्यर्थः । “समूलाक्रतजीषे नकु जग्रहः' इति णमुल् । कषा-
दित्वा्यथादिध्यनुप्रयोगः । ब्राह्मण पुत्रस्ते जातः । किं तहिं ( नीचेःकारमाचक्षे, नीचैःकत्य,
नीचेःकुत्वेति वा ) । “अव्ययेऽयथाभिप्रेताख्याने कनः क्तवाणयुलौ", इति कत्वागसुलौ' ।
. यथाभिप्रेतं न मवति तथा ऽऽख्याने गम्यमाने, अच्र हि पुत्रजन्मनि प्रियमुच्चेराख्येयं गोप-
नीयवत्केनचिन्नीचेराख्यायते, “तृतीया प्र्तीन्यन्यतरस्याम्» “क्त्वा च" इति समासवि.
कर्पः, ( तियक्कुत्य गतः तियेककुत्वा गतः, तिथकारमिति वा ) ! समाप्य गत इत्यर्थः ।
भ तिर्यच्यपवर्गं” इति क्त्वाणमुलौ, । अपवर्गः समाक्िः, पूर्वैवस्वमासविकल्पः, ( सुतः-
कृत्य, सुखतःकुत्वा, सुखतःकारं गच्छति ) । “स्वाद्धे तस्प्रत्यये कुभ्बोः” इति क्त्वाणमुलौ,
पू्ैवदत्रापि समासविकल्पः । ( नानाकृत्य, नानाकृत्वा नानाकारं, विनाकुत्य, विनाकृत्वा,
विनाकारम् । द्विधादुत्य, द्विधाकृत्वा, द्विधाकारम् । दवेधाकृत्य्, द्वेधाकुत्वा, दवेधाकारम् , )
एवं दवैधंकुतवेत्यादि । “नाधाथपरत्यये =व्यथेः” इति क्तवाणमुलो । पूर्ववत्समासः । सूत्रा
भवतावुक्तः । ८ कतः । कुतवान् ) । छृतं गृह्णाति ( छतयति ) । “सुण्डमिश्र" इत्यादिना
णिच् , स्वभावादृगृह्ात्यथे प्रत्ययः । कुतमनेन ( कती ) । “इष्टादिभ्यश्च इतीनिः । कुतर
तदप्रतं च--( तापकं, ) [ छृतापङ्ृतानासुपसंख्यानम् ] इति समासः । ( छ्त्रिमम् }
डितः कतरः,” ““कत्रेमेम्नित्यम्? इति । कडति मायतीति ( कडः ) 1 अच् । कड करोतीति
` कडंकरो माषसुदूगादिकाष्. तदहेतीति ( कडङकयः, कडड्रीयः, ) “कडङ्करदश्चिणःच्छ चः»
इति अईतीत्यथें यच्छो । अत्रेव निरदेशादवि समागमः । ( कमं ) । मनिन् । कमे शीरोऽस्य
(कार्मः) “छत्रादिभ्यो णः”! इति णः । “कामर्ताच्छील्ये,, इति निपातनाद्लोपः। “नस्त.
दधित” इति टिरोपे सिद्धे निपातनं णेऽपि क्चिदणङतं कायै भवतीति ज्ञापनार्थ", तेन ताप्रसी
चोरीत्यत्र णेऽप्यण॒ङतो ङीब् भवतीति पूर्वत्रोक्तम् । कर्मणे प्रभवति ( कार्यकम् ) “कर्मण
उकज, इति “तस्मै प्रभवति? इत्यथे उकल्। सर्वकमे व्याप्नोति ८ सर्वकर्मीणः ).
"“तत्सर्वादिः इत्यादिना खः, कमेणि घटते ८ कमेटः ) । “कमणि घटो ऽच्” इति अर्च् ।
( कमी, ) बरीद्यादित्वादिनिः । (कामणम् ) “तद््तात्कमैणोः” इति व्याहृतारथैवाग्युक्तात्क-
मणः स्वाथऽण । “अन्” इति प्रकतिभावः । ८ कारः ) “कुवापाजि, इत्युण् । ८ कतुः )
“कुजः कतुः, इति कुप्रत्ययः । ( कार्पासः ) “कनः पासण् इति पासण् , ( कुकः )
““कदाधाराचिकलिभ्यः कः" इति कः, बाहुलकात्करोपगुणयोरभावः। ( उरीक्त्य, पट
पटाङत्य ) । ““उर्यादिच्िडाचश्च इति कृभ्वस्तियोगे ऊर्यादीनां गतिसंज्ञा । तथा च वृत्तिः ।
च्विडाचोः कृभ्वस्तियोगे विधानादूर्यादीनामपि तेरेव योगे गतिसंक्तेति, वातिकमपि [ छ्रम्ब-
स्तियोग इति वक्तव्यम् ] इति । संज्ञाप्रयोजनं समासादि । अर्यादीनां प्रयोगोऽपि कभ्बस्ति-
योग एवेति कैयरपदमनज्नर्योः । कथं तहि भवति 'आविश्चक्षुपोभ॑वदसाविव रागः? इति । .अभ-
वद्युगपद्विरोलजिह्वा युगरीढोभयखक्भागमाविः इति च । स्वतन्त्राः कवय इति हरदत्तः ।
तत्राप्या विःप्रादुःशब्दौ सुक्त्वा अन्येषामूर्यादीनामथैस्वभावात्करोतियोग एव प्रयोगः ।
अत एव वृत्तिकृता गणनृत्तिक्कता अन्येश्च शाकटायनादिभिः करोतियोग एवोदाहरणं
द्रदितम् । श्रच्छब्दस्य दधातिनेवयोग इत्यन्ये, श्रौषट् वषट् स्वाहा स्वयेत्येतेषा
पञ्चानां चादिषु पाखादक्रियायोगेऽपि प्रयोगः । अन्येऽप्यू्यादय उदाहार्याः । ८ कारिका-
करस्य ) । क्रियां छरत्वेत्यथैः । [ कारिकाशब्दस्योपसंख्यानम् ] इति गतित्वम् , “धात्वर्थं
निद् दंशे ण्वुलः इति ण्वुखन्तः कारिकाशब्द इति न्यासे, ( खाटृक्रत्य ) “अनुकरणं चानि-
तिपरम्"” इति गतिसज्ज्ञा, अनुकरणस्य इति परत्वे तु खाडिति कृत्वा । ( सत्क्रत्य )
“अादरानादरयोः सदसती, इति गतित्वं , प्रीतिपूवेकप्रत्युल्थानादिविषयत्वरा आदरः,
अवक्तया कततैवयं प्रत्युत्थानादिकं प्रत्युपेश्चा ऽनादरः । अन्यत्र सत्कृत्वा, असत्कृत्वा । शोभ-
नमसोभनञ्च कृत्वेस्यथैः ( अरंङ्कत्य ) । “मूषणे ऽलम्? इति गतित्वं, भूषणादन्यत्रालै
छन् ] श्रष्टमगणः । ठ ३६३
कृत्वा, करणेनामित्यधैः । अनुकररणमित्याद्यश्चयो योगाः स्वभावात् छ्रन्व्रिवयाः, पुरह्ङत्य
पूर्वदेे कृत्वेत्यर्थः । “पुरोऽव्ययम् इति गतिसंज्ञा , ^पूर्वाधरावराणामसि रघवर चे -
घामू्५इति सक्तम्यन्तात् स्वां ऽसिप्रत्ययः पुरादेशश्च,^तद्धि तश्चा सवेविभक्तिः?इत्यज्ययत्वम् ,
-“+नमल्पुरसोगंत्योः'” इति विसजेनीयस्य सत्वम् । अव्ययादन्यत्र, पुरः त्वा गतः । ` ( अ-
स्तंङ्घत्य ) । “अस्तज्च,, इति गतिसंज्ञा, चक्ारोऽव्ययमित्यनुक्षणाथैः, तेनात्रेव निर्हशा-
इर्तंशज्दो मकारान्तो ऽव्ययमस्तीति ज्ञायते । अस्य त्वदशेनमथैः । अन्यत्रास्तङ्खतः ्चिषषं
छृत्वेत्यथः । द्वाविमो योगो करोत्यविषयावपि श्येते, यथा तुरासाहं पुरोधाय! । अस्तङ्कत्य
सविता पुनरेति, । (अदःकृत्य) । “अदोऽनुपदेशे” इति गतित्वम् । उपदेशः पराथं वाक्यप्र-
योगः । ततोऽन्योपदेज्ञः , स्वयमेव बुद्ध्या परामर्शं इति यावत् , परस्य कथने त्वद्ः कृत्वा
गत इति, सूत्रे ऽद इति द्वितीयान्तानुकरणेनामुना कत्वेत्ययंऽदः कत्तरेत्येव भवतीत्यात्रेयः ।
€ तिरस्कृत्य ) “विभाषा कनि", इति तिरसो वा गतित्वम् , अन्तर्द्धौ ^“ तिरसोऽन्यत-
रस्याम् इति विसजेनीयस्य वा सत्वम् , अन्यदा तु “ङप्वोन्<क पौ च" इति जिह्वामू-
रीयविसर्जैनीयो द्रष्टव्यौ , अगतित्वे “^तिरसोऽन्यतरस्याम्”, इति सत्वं गतेरितीह न भवती-
त्यात्रेयः । केचित्तु तत्र गतिग्रहणं नानुवतयन्ति, तेन तिरस्ङृत्येत्यत्रापि सत्वम् । अत एव
-पराभवेऽपि तिरस्कार इति, अयं पक्षो भाष्यव्ृत्तिन्यासपदमज्ञयादौ न इश्यते । ( उपाजे-
छरृत्य । उपाजेङृत्वा । अन्वाजेकृत्य । अन्वाजे कृत्वा ) इति, “उपाजेऽन्वाजे” इति वा छनि
गतित्वम् । उपाजेऽन्वाजेशब्दो विभक्तिप्रतिरूपको निपातो दुबैलस्य सामर्थ्याधाने वर्तते ।
-(साक्षालङ्त्य । साश्चातङ्ृत्वा ) । “साश्ात्प्रश्तीनि च इति जि वा गतित्वम् , अत्र वा-
-तिकम् [साक्षात्प्र्तिषु चञ्य्ग्रहणम् ] तत्र च्विप्रत्ययप्रतिषेध इति । तेन चवयन्तस्योर्यादि-
त्वाद् नित्यं मतित्वम् । अस्य च प्रयोजनमकारान्तेषु ख्वणोकृत्येत्यादौ । अच्र लवणमुष्ण-
खदकं शीतमाद्र॑मिति पञ्च पण्यन्ते, एषामन्रैव निपातनादूगतित्वसन्नियोगेन मान्तत्वम् ।
अत्रागनोवशेप्र्तयः केचिदेजन्ताः पण्न्ते, ते विभक्तिप्रतिरूपकञा निपाताः, प्राुस्भाविस्-
शब्दाविह प्येते, तयोरूयादित्वाज्नित्ये प्राप्ते विकल्पाथेः पाटः । ऊर्यादिपारस्तु छृम्बस्ति-
-योगे नित्यार्थः । अत्र नमःशब्दः प्यते स यदा गतिसंक्तकस्तदोपसगेवदूवत्या करजः प्रणाम-
वचनत्वं च्योतयतीति प्रणामापेक्षया कमणि देवादौ ^नमःस्वल्ति” इत्येतद् बाधित्वा “उप.
पद्विभक्तेः कारकविभक्तिवैरीयसीः इति नमस्यति देवानितिवत् नमस्करोति देवानिति.
द्वितीयैव भवति । अगतित्वे तु करोतिक्रियाकम्मभावापन्नं बिशेष्यभूतं प्रणाममाचष्ट
इति देवादावकमणि “नमः स्वस्ति इति चतुथा । तथा च मद्िः--नमश्चकार
देवेभ्यो, रावणाय नमस्कु्ाः, इति । स्वयं भुय नमस्कृत्येत्यत्र तु नमसो गतिन्मे कनो
विशेषकत्वात्प्रा्ठां कारकविभक्ति द्वितीयां “क्रियार्थोपपदस्य” इति चतुर्था बाधते,
तदत्रायमथों वाच्यः, स्वयम्भुवं प्रीगयितुं प्रणम्येति । वद्धैमानस्तु श्राद्धाय निगृहणते इति
-चत्किथाग्रहणं कतेव्यमिति चतुथोमाह । ( उरसिङृत्य । उरसि कृत्वा । मनसिकृत्य ।
सनति कृत्वा ) । बद्धो छत्वेत्यथैः । “अनत्याधानउरसिमनसी? इति उरसिमनसी.
त्यनयोवां गतित्वम् । अत्याघानसुपश्टेषस्तदभावोऽनत्याधानम् । अत्याधाने तु उरसि
हृत्वा पाणि शेते इति । सम्यन्तप्रतिरूपकावेतो ( मध्येकृत्वा । मध्ये्त्य । पे कृत्वा पै.
त्य । निवचने कृत्वा । निवचनेकृत्य, ) “मध्येपदे निवचने चः, इति वा गतित्वम् । अनत्या-
धाने मध्येपदेशब्दो विभक्तिप्रतिरूपको, निवचनं वचनाभावः । सतृगमितिवदञ्ययीमावः ।
उच्चारणसामर््यात्सक्तम्या लड न भवतीति न्यासे । हरदत्तस्तु निपातनादेकारान्तत्वं न
नेषा सक्षमी । वाचं नियम्येति व्याख्यानात् । निपातनं चाविशेषेण न लु संजञासंजञियुक्त,
-निवचनेङृत्परत्यु रा हतत्वा दिल्या रिति । अत्याधाने परेङ्ृत्वा शिरःशेते ( हस्तेङ्घत्य । पाणौ-
त्य ) “नित्यं हस्ते पाणावुपयमने” इति नित्यं गतित्वम् , निषातनादलुगिति
३६४ धातुचत्तो- ` ¡ इकीर्
न्यासे, सक्षम्यन्तप्रतिरूपकाविति हरदत्तादयः । उपयमनं दारकमति वृत्तौ, अन्ये
तु॒स्वीकरणमात्रमिच्छन्ति ) हस्तेकृत्य महाखाणीति । आत्रेयस्तूपयमनत्रा मपर्त्या-
गलक्चणं स्वीकरणं, तथा च भद्िः--हस्तेकृत्य त्वमाञ्वासीः इति । ( प्राठंक्त्य,
दवाकटं गतः ) बन्धनेनाकररं कृत्वा गत इत्यथः । “प्राध्वं बन्धने इति गतित्वम् । पाध्वंज-
ब्दस्य मान्तस्याञ्ययस्यानुकूल्याभैत्वादरन्धनद्त्यथेदरारेग बन्धने सक्ति यदानुङट्यमिति,
अबन्धने त प्राध्वं कत्वा दाकरटं गतः । विनापि बन्धने नानुचलं छत्वेत्यथेः, ( जीविकामिवः
छरुत्वा जीविकाकृत्य, उपनिषदमिव कृत्वा उपनिषत्टरत्य, ) “जीविशोपनिषदावोपम्ये? इति
गतित्वम् । इवशब्दप्रयोगे जीविकोपनिषदौ स्वां वतेते नोपम्यदइत्यगतित्वान्न समासः ।
मामधिङत्वा हवरो भवेति, मां भिनियुज्येत्यथैः । यथा स्वरितेनाधिकारः, ग्रामे ऽधिङ्खतः?
इत्यनयोः प्रयोगयोविनियोगो द्यैः । “विभाषा जि"? इत्यधेरेहवयं गम्यमाने कमप्रवच-
नीयसंज्ञा । अस्याः फम् “आकडारात् इति गतिसं्नाबाधः । द्वितीया त्वधि इनोविनि-
योगार्थत्वात्कर्मणीत्येव सिद्धा । अगतित्वे तु प्रादिसमासस्य [ कम॑प्रवचनीयानां प्रतिषेधः ]
इति निषेधाद्राक्यमेव भवति । कमेप्रवचनीथत्वाभावे तु गतित्वात्समासे मामधिङ्कत्येति !
अनुदात्त उभयतोभाषः ॥ ८ ॥
इति श्रपूवेदक्षिणपश्चिमससुद्राधीरवरकम्पराजघुतसङ्महाराजमहामन्त्रिणा मा-
णयपुत्रेण माघवसहोद्रेण सायणाचायंण विरचितायां माधवीथा्यां धातुवृत्तौ
उविकरणास्तनादयः सम्पूर्णाः ।
अथ क्यद्यः)
इक्रीन् द्रऽ्यविनिमये ॥ (कीणाति । करोणीतः। कीणन्ति । कीणाति । कीणामि । कीणीवः#
ऋीणीते । कीणाते । कीणते । कीणौषे । कोणे । कीणोवहे) इत्यादि । “कयादिभ्यः इना"इति
दापोऽपवाद्ः इना “इनाभ्यस्तयोरातः, इति किति सार्वधातुकभाखोपः ! ह खादौ तु “$हल्य-
घोः" इतीत्वम् । क्चिञ्जयोः परत्वान्नित्यत्वादन्तरङ्त्वादीत्वात्पूवंमन्तादेश्ात् श्राभ्यस्तयोरा-
छोपः। (चिक्राय । चिक्रियतुः । चिक्रयिथ । चिक्रेथ । चिक्रियथुः । विक्रिय । चिक्राय । चि-
कय । चिक्रिये । चिक्रियाते । चिक्रियिषे । चिक्रियिध्वे । चिक्रिये । चिक्रियिवहे) क्रादिनिथ-
मादिट् , थलि तु भारद्राजनियमादिडविकल्पः । अगुणन्रद्धि विषये इयङ् । “एरनेकाचः, इति
यण् तु संयोगपूवैत्वान्न भवति । ८ केता । केष्यति । कष्यते । क्रीणातु । कीणीतात् ।
क्रीणीताम् । कीणन्तु । कीणीहि । कोणानि । कीणाव । करीणीताम् । ऋीणाताम् । कीण-
वाम् । कीणीष्व । क्रीणावंहै ) । तातः स्वतो डिन््वादूधेश्वा पित्त्वेन डिनत्वादीत्वम् । उत्तमे
त्वाटः पित्त्वेन डिन्तवाभावादीत्वाभावः । ( अक्रीणात्। अक्रीणोताम् । अक्रीणाः। अक्रीणी-
तम् । अक्रीणीत । अक्रीणाम् । अक्रोणीव । अक्रीणीत । अक्रीणीथाः। अक्रीणाथाम् । अक्री-
णीष्वम् । अक्रीणि । अक्रोणीवहि । क्रीणीयात् । कीणीयाताम् । क्रीणीयाः । क्रोणीयाम् ।
कीणीयाव ) । यासुटो छ्नत्वात्िपिद्रचनेष्वपीत्वम् । ( ऋीणीत । कोणीयाताम् । करीणीथाः ।
करणीय । क्रीणीवहि । कीणीमहि । ) सीयुटि (१) भालोपः । आशिषि ( क्रीयात् । क्रीया-
स्ताम् । केषीष्ट ! केषीयास्ताम् ) इत्यादि । ८ अक्रेषीत्। अकरेशाम् । अक्रेषम् ) सिचि,
वृद्धिः । ( अक्रे्ट । अक्रेषाताम् । अक्रेष्ठाः । अकेषि । चिक्रीषति । चिक्रीषते । चेक्रीयते ।
चेक्रेति । क्रापयति । अचिक्रपत् ) । “ऋीड्जीनां णो" इत्यात्े पुक् । ( शतेन शतायः
( १) आतो लेप इत्याधेकं पुस्तकान्तरे ।
श्रीज् ] नवप्रगणः | ३६५
वा परिक्रीणीते )। “परिव्यवेभ्य इत्यकरत्रैभिप्रायेऽपि तङ्। एवं व्यवाभ्यामपि ।
इह पर्यादय उपसगा गृयन्ते इति बहू विक्रीणाति वनमित्यादौ न मवति । “परि
क्रयणे सम्प्रदानमन्यतरस्याम्” इति परिपूर्वस्य क्रीणातेः साधकतमस्य पक्षे सम्प्रदान-
त्वम् । परिक्रयणं वेतनादिना नियतकालं स्वीकरणम् । { क्रत्रिमम् ) “इवितः क्रिः” ।
(कतरेमम् नित्यम्, । ( क्रीतः । कीतवानू ) । अश्वेन क्रीता ( अद्वक्रीती ) । धनेन करोता
( धनक्रीति ) “कवैकृरणे ता बहुलम् इति वृतीयासमासः । स॒ च “गतिकार-
कोपपदानां कद्धिः सह समासवचनं प्राक्सुवुत्पत्तेः इति ऋीतशब्देनेति “करीतात्करण-
पूर्वात्" इत्यदन्तात् क्रीतान्तात्प्रातिपदिकाद्विधीयमानो ङीष् भवति । “सा हि तस्य घनक्रो-
ता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी इत्यत्र तु बहुलप्रहणादाबन्तेन समास इति अनदन्तत्वान्डीषभावो
वाच्यः । अन्तवद्धावेन राबन्तोऽपि कृदन्त एवेति कृढन्तलक्षणसमासलाभः । ( कयः )
५द२च्१ । अवक्रियते उ्यवद्ियतेऽनेनेति ( अवक्रयः ) । आयस्थानेषु वणिजा दिभिदीयमानः
स्वामिग्राह्यो भागः, यस्य पिण्डक इति प्रसिद्धिः । “पुंसि संज्ञायाम्? इति घः । क्रपाथ
प्रसारितं (कथ्यम्) । “अचो यत्” “क्रय्यसूतदू्थ,” इत्ययादेशः । अत्र तच्छब्देन क्रयः पराग्ु-
इयते । अन्यत्र गुणे कयः । (करायकः,) ण्वुल् , (क्रयिकः) “क्रिय इकन्? इति इकन् ॥९॥
प्रीज् तपणे कान्तौ च ॥ कान्तिः कामनेति पुडषकारे । ( प्रोणाति । प्रीणीते ) इत्यादि
क्रीणातिवत् । ( प्रीणयति । अपिग्रीणव् ) [ धूज्प्रनोचैकवक्तञ्यः ] इति नुक्। प्रीणातीति
८ प्रियः ) । “इगुपधन्नाप्रीकिरः कः" इति कः । प्रेष्ठ इत्यादि दिवादाबुक्तम् । २ ॥
श्रीज् पाके । ( श्रीणाति । श्रीगीते ) इत्यादि करीणातिवत्। ८ श्राययति । अशिश्रयत् )
बृदूध्यायो ॥ ३ ॥ ८.
मीन् हिसायाम् ॥ ( मीनाति । सीनीतः । मीनासि । मीनामि । मीनीवः। मीनीते ।
सीनाते । मीनीषे । मीने! मीनीवदे। ममो । मिम्यतुः.। ममिथ । ममाथ । मिम्यथुः ।
मिम्य । ममौ । मिभ्यिव) । “मीनातिमिनोति"इत्येल्विषये आत्वं ल्यपि च । अन्यत्र ““एर-
नेकाच'इति यण् । (मिम्ये । भिम्यिषे । मिम्ये । भिम्यिवहे । माता । मास्यति । मास्यते ।
मीनातु । मीनीतम् । अमीनात् । अमीनीत । मीनीयात्। मीनीत ) आशिषि । ( मीयात्)
यासुटः कित्त्वादनेज्विषयत्वान्नात्वम् । ( मासीष्ट । अमासीत् । अमासिष्टाम् । अमास्त ।
अमासाताम् ) । आत्वे “यमरमनमाताम् इति सगिटौ । सनि ८ मित्सति । मित्सते )
“सनिमीमा? इत्यच इस् । “सः स्याद्धेधातुके"इति तत्वम् । “अत्र रोप इत्यभ्यासलोपः ।
( मेमीयते । मेमेति ) । “मीनाति” इति ह्तिपा निदंशा न्नात्वम् । ८ मापयति ) । आत्वे
पुक् । ( अमीमपत् । प्रमोणाति ) । “हिनुमीना?” इत्युपसर्गस्थान्निमित्तात्परस्य मीनाश-
ञ्दनकारस्य णत्वम् । (प्रमीणीतः । प्रमीणन्ति) इत्यादौ परनिमित्तकस्येत्वस्याल्लोपल्य च
पूवं विधो स्थानिवत््वादेकदेश विङ्कतस्यानन्यत्वाद्वा णत्वम् । ( मीत्वा । मीतः। मतवान् ।
"प्रमाय ) । “मीनाति” इति स्यप्यात्वम् । ८ ईषत्प्रमयः । मयः ) । ( निमिमीलियां खलचोः
प्रतिषेधः ] इत्यात्वन्िधः ॥ ४ ॥
षिज् बन्धने ॥ (लसिनाति। सिनीते) । इत्यादि क्रीवत् । (सिषाय । सेष्यति) इत्यादि ।
“आदेशप्रत्यययोः”? इति षत्वम् । (सिष्यतुः) इत्यादौ ““ए्रनेकाचइति यण् । (सिसीषति)
इत्यत्र “स्तो तिण्योः” इत्यपत्वम् । “अज्ज्ञनगमा, इति दीर्धः । ( सितः । सितान् ) ॥९॥
स्कुञ् आप्रवणे ॥ सोत्रोऽयमित्याचार्या इति । “स्तम्मुस्त॒म्मुस्कम्मुस्कम्भुस्न्म्यः
दनुश्च” इत्यत्र वृत्तिकारः, एते सोत्रा धातवः, स्ङुन_ आप्रवणे क्रथादिरिति । ( स्ङुनाति।
-स्कुनीतः । स्फुनन्ति । स्कुनासि । स्ङनामि । स्ङनीते । स्ुनीषे । चस्काव । चुस्कुवतुः
चुस्कविथ । चुस्कोथ । च्छव । चुस्कुविव । चुस्कुवे । चस्कुषिपे । चुसकुविवरे) “शपूर्वाः»
इति खयः रोषः, ( स्कोता । स्कोप्यति । स्कोष्यते । स्कुनातु । स्कुनीताम् । स्कुनीदि ।
३६६ धातुचत्तो- [ युन
सनानि ! स्कुनाव । स्कुनीताम् । स्कुनाताम् । स्कुनीष्व । स्न । सुनावै । स्कुनोतु ।.
स्छनुताम् । स्ङुन्वन्तु । स्कुचु । स्कुनवानि । स्ङ्नुताम् । स्कुन्वाताम् । स्कुन्वताम् ।
स्कुनीष्व । स्कुनवे । अस्ङनात् ) अस्कुनीताम् । अस्ङुनाः । अस्कुनाम् । अस्कुनीत ¢
अस्कुनाताम् । अस्ङनीथाः ॥ अस्छुनि । अस्कुनीवहि । अस्कुनोत्। अस्ङुनुताम्् +
असूढनोः । अस्कुनवम् । अस्ङुचुत । अस्ठुन्वाताम् । अस्छुनुयाः । अस्कुन्वि । स्नी-
यात् । स्कुनीथाः । स्कुनीयाम् । स्नोत । स्कुनीयाताम् । स्कुनीथाः । स्ङुनीय । स्ङुनु-
यात् । स्ङुन्वीत । स्ङनीथाः । स्ङुन्वीय ) । आशिषि । ( स्कूयात् । स्कूयास्ताम् । स्को-
षीष्ट । स्कोषीय । अल्कोषीत् । अस्कोष्टाम् । अस्कोषट । अस्कोषाताम् । चुस्करषति । चस्क-
षते । चोस्करयते ) चोरकोति । स्कावयति । अचुस्कवत् । स्कुत्वा । स्कुतः । स्कुतवाच् ) ॥६॥५
युज_ बन्धने ॥ (युनाति । युनीते । योता) इत्यादि स्कुनातिवत् । ८ युयूषति ) इत्यत्र
““सनीवन्तदूधे"इत्यादो युग्रहणेन उणूडसाह चर्यान्निरनुबन्धकत्वाच्च मिश्रगाथैस्यादादिकस्य
महणादिड्विकल्पो न मवति । कयादयोऽनुदात्ता उभयतो भाषाः ॥ ७ ॥
अथ सेर आह ॥ |
कनून् शब्दे ॥ एतद्ादयो धूजन्ता उदात्ता उभयतो भाषाः । (कनूनाति । क्ननीते) इ
त्यादि स्कूनातिवत् । ( चुक्ताव । चुक्नुवतुः । चुक्नुत्र । चुक्वुवाते ) । आद्धैधातुके त्विडभ-
वति । ( क्रविता । क्रविष्यति । क्रविषी्ट । अक्तावीत् । अक्तविष्ठाः ) सनि तूगन्तत्वात्
“सनि ग्रहगुहोश्च” इतीण्निषेधः । ( चुक्नूषति । चुक्नूषते ) इत्यादि ॥ ८ ॥
दन् हिसायाम् ॥ ( द्रुणाति । द्रुणौते ) इत्यादि कनूञ्व(१)त् ॥ ९ ॥ |
पूज् पवने ॥ पव॑ पूतीकरणे, सकमैकोऽयम् । तथा च पुनात्यग्नि, पुनीते आत्मानं कर्ष
केण, व(२)ख्जं पुपूषतडइत्यादौ सकर्मकत्वं हर्यते । ८ पुनाति । पुनासि । पुनामि । पुनीते ।
पुनीषे । पुने ) । “प्वादीनां हस्वः” इति शिति परे हस्वः । ( पुपाव । पुपुवतुः । पुपविथ +
पुपुविव । पुपुवे । पुपुविरे । पुपुदिषे । पुपुवे । पविता । पविष्यति । पविष्यते । पुनातु । पुनी-
ताम् । पुनीष्व । पुने । अपुनात् । अपुनीताम् । अपुनाः । अपुनाम् । अपुनीव । अपुनीत +,
अपुनाताम् । अपुनीथाः । अपुनि । अपुनीवहि । पुनीयात् । पुनीयाः । पुनीयाम् । पुनी-
त । पुनीयाताम् । पुनीथाः । पुनीय ) । आशिषि ( पयात् । पूयार्ताम् । पविषीष्ट । अपा-
वीत्। अपाविषटाम् । अपाविषुः । अपविष्ट । पुपूषति । पुपूषते) । उगन्तत्वादनिटत्वम्। (पो-
पूयते । पोपोति । पावयति } अपीवत् ) “ओः पुयण्जि इत्यभ्यासस्येत्वम् । “दीर्घो रघोः"
इति दीधः । ८ पूत्वा । पूतः । पूनाः ) यवाः। विनष्टा इत्यथैः । “पूजो विनाशे” इति नि.
छानत्वम् । शोषाः छतः पवत्तिवत् ॥ १० ॥
लज् छेदने ॥ ( हनाति । लनीते ) इत्यादि पुनातिवत् । ( खवित्रम् ) । “अतिल"-
इति इत्रः । ८ दत्वा । हनः ) । “ल्वादिभ्यः” इति निष्ठानत्वम् । ८ छनिः ) । “करल्वादि-
भ्यः क्तिन्निष्ठावत्,, इति नत्वम् । ( रुवकः ) । ““प्रखल्वः समभिहारे बुन्, इति बुन् । ८ अ-
भिखावः) । “निरभ्योः पूल्वोः, इति घन् । अपोऽपवादः । (लोनत्रम् ,) करणे ष्टन् । (लोतः).
““हसिधग्रिणवाऽमिदमिलषुधुविभ्यस्तन्? इति तन् । उभयत्र “तितुत्र, इतीण्निषेधः ॥१२॥
स्तृज् आच्छादने ॥ ( स्तृणाति । स्तृणासि । स्तृणामि । स्तृणीते । स्तृणीषे । स्तृणे ।
तस्तार । तरूतरतुः । तरूतरिथ । तस्तरिव । तरते । तस्तरे । तस्तरिवहे ) । “कच्छत्य- `
ताम्? इति गुणः । चृद्धिविषये तु पूववि प्रतिषेषेन ब्द्धिः । छते वा गुणे बृद्धिरित्युक्छम् । (स्त- `
रिता । स्तरीता । रूतरिष्यति । स्तरिष्यते । स्तरीष्यति । स्तरीष्यते ) । “वतो वा इत्य~. |
खिरीरो दीधेविकल्पः । ( स्तृणातु । स्तरणीहि । स्तृणानि । स्तृणाव । स्तृणीताम् । स्तृणीष्व ¢
ज- ~ -2---~-----र-
( १ ) केनूनातिवदिति पुस्तकान्तरे षाठः । ( २) शालजान् इति पुस्तकान्तरे पाठः +
1 |
न् ] नवमगणः | २६७
स्तृणे। अस्दृणात् । अस्त्रणीताम् । अस्तृणाः, अस्तृणाम् । अस्तृणोत । अस्तृणीयाताम् । स्त्-
णीत । स्तीर्यात् । स्तीरपीष्ट । स्तरिषीष्ट ) । ““खिडसिचोरात्मनेपदेषुः, इतीड़िकल्पः । “उश्च
इति कित्वम् । इटपक्षे “वृतः? इति दीधेस्य “न किङ? इति निषेधः । ( अस्तोरीत्। अ.
स्तारिष्टाम् ) । “सिचि च परस्मेपदेषुः इतीटो न दीधः । ८ अस्ूतीष्टे। अस्तरीष्ट । अस्त-
रिष्ट ) । “छिडिसिचोः” इतीड्धिकल्पः इटि “वृतः इति वा दीधः । अनिटि “उच इति कि.
त्वम् । ८ तिस्तीष॑ति । तिस्तरिषति । तिस्तरीषति ) । “इद् सनि वा? इति वेट् । इटि
पूवेवद्दीधेः । ८ स्तारयति । अतहतरत् ) । ““अत्सुगरद स्वरः इत्यभ्यासस्यात्वम् । ( मणि-
प्रस्तारः ) । “प्रे खोऽयक्ल” इति घज् । यन्ञविषये त्वपि (प्रस्तरः । विस्तारः) । «प्रथने वा-
वशब्दे"” इति घन् । शब्दविषये तु विस्तरः । ( विष्टारः-पङ््च्छन्दः ) ““छन्दोनाश्चि च
इति योगाभ्यां घन्षत्वे । (अवस्तारः) । “अवे तृश्चोधैन्” इति करणाधिकरणयोधेन् । (स्तौ.
णैः । स्तीणिः ) “ऋरल्वादिभ्यः क्तिन्निष्ठावतवःः इति नत्वम् ॥ १२ ॥ |
कन् हिसायाम् ॥ ( कृणाति । कछ्णीते । चकार । चकरतुः । चकरः ) । इत्यादि स्तृणा-
तिवत् ॥ १३ ॥
वुन् वरणे ॥ ८ वृणाति । बरणीते । ववार । ववरे । वरिता । वरीता, वरिष्यति । वरीष्य-
ति । वरिष्यते । वरीष्यते । वृणातु । वृणीताम् । अवृणात् । अच्रुणीत । वरणीयात् । वृणीत )
आशिषि ( वूर्यात् ) । “उदोष्टयपू वस्यः, इत्यगुणव्रद्धि विषये उत्वे रपरत्वे च “हङि चः” इति
दीधः । वरिषीष्ट । वृर्पी्ट ) । “खिडसिचोरात्मनेपदेषु,, इतीडभावपक्षे “उश्च” इति कित्वादु-
त्वादि । इटपक्षे पूववत् ““न लिड इति अदीेत्वम् । ( अवारीत् । अवारिष्टाम् ) । पूञेवत्
“^वृतः” इति दीषेस्य “सिचि च परस्मेपदेषु,, इति निषेधः । ( अवरिष्ट । भवरीष्ट । अवृष्टे )
““जिङ्सिचोः? इतीड्िकल्पे “वतः इति दीर्धः । अनिटि “उश्च, इति कित््वादुल्वादि ।
( इनृषति । विवरिषति । विवरीषति ) । “इट् सनि वा इतीड्िकल्पे “वृतः इति दीधे-
विकल्पः । अनिटि “इको क्षद्” इति सनः कित्त्वे उत्वादि । (वोवृर्यते । वावति ) “करतश्च"
इति तपरनिदंशान्न सुगादो्युक्तम् । ( वारयति । भवीवरत् । वृणः । वूणेवान् । वणिः) ॥१४॥
धूज् कम्पने ॥ ( धुनाति । धुनीते । दुधाव । दुधुवतुः। दुधविध } दुधुविव । दुधुविम ।
दुधुवे । दुधविषे । दुधुविद्धबे । दुधुविद्धे । दुधुविवहे )। स्वरत्यादिसूत्रेण प्रा्षमाद्धेषा-
तुकनिबन्धनमिडिकल्पं पुररतात्प्रतिषेधकाण्डारम्मसामर्यत् “श्रयः किति, इति निषेधो
बाधते, तमपि क्रादिनियमो बाधतइति नित्यमिडित्यादि तत्र तत्रोक्तम् । (धोता । धविता ।
धोष्यति । धविष्यति । घोष्यते । धविष्यते ) । ““स्वरत्यादिनाः इड़्िकिल्पः । ८( धुनातु ।
` धुनीताम् । अधुनात्। अधुनीत । धुनीयात्। धुनीत ) । आशिषि.( धूयात् । धोषीष्ट । ध.
विषीष्ट । अधावीत्। अधाविष्टाम् । अधोष्ट । अधविष्ट ) । “स्तुसुधूल्भ्यः परस्मेपदेषु, इति
। नित्यं सिच इ । ८ दुधूषति । दुधूषते ) । “सनि ग्रहगुहोश्च” इतीण्निषेधः पूर्वेवत्पुरस्तात्प्-
तिपेधकाण्डारम्मसामर्थ्यात् स्वरत्यादि विकल्पम्बाधते । ( दोधूयते । दोधोति । धूनयति ।
` अदृधुनत् ) । [ धून्प्रीो्ैग् ] इति चक् । ८ धूत्वा ) । पूर्ववत् “श्रयुकः किति इतीण्नि-
चेधः । ( धूतम् ) । “यस्य विभाषा? इत्यनियृत्वम् । धुनोति, धूनोतीति स्वादो । घुवतीति
कुटादौ । क्नूजाद्य उदात्ता उभयतो भाषाः ॥ १९ ॥
यृ हिसायाम् ! इतो गुणात्यन्ना उदात्ता उदात्तेतः । ( श्णाति । श्णीतः । श्णासि ।
` श्णामि ।{श्ार । शश्रतुः । शशरतुः 1 शश्रुः 1 शरः । शशरिथ । शश्र । शशार । शशर ।
ङाश्चिव । शाशचरिि ) । “असंयोगाद्िद्”” इत्यपितो खटः कित्वे ““गुदुप्रां हस्वो वा” इति
हस्वपक्षे यणादेशः । अन्यदा “च्छत्यृताम्”, इति गुणः । अपितो खटः कित्त्वेन “श्रयुकः
किति» इति प्राक्षस्येण्निषेधस्य क्रादिनियमेन बाधः । ( शरिता । शरीता । शरिष्यति । श-
रीष्यति । श्णातु । श्रणीताम् । श्णीहि । अश्रणात् । अश्रणीताम् । अश्रणाः । अश्णाम् ।
३६८ धालुचृत्तं- [ ष
अश्णोव । श्रणीयात् । श्वणोयाताम् ) । आशिषि ( श्यात् । शीर्यास्ताम् ) । “ऋत इद्धा-
तोः"? इतीत्वे रपरत्वादि । ( अश्ञारीत् । अश्चारिष्टाम् ) । इटो दी्स्य “सिचि च परस्मेपदेषु?
-इति निषेधः । ( शिशरिषति । शिशरीषति । शलोषति ) । “इट् सनि वा” इति पाक्चिक-
-स्येयो “वृतः” इति दीर्घैः । अनिटि “इको ज्र» इति सनः कित््वादित्वम् । ( शेशी्यते । शा-
शति । शारयति । अश्नीशरत् ) (शारो वायुवेर्णश्च) । ( नीशारः ) । अ्कतप्रावरणः, नेः ^उ-
-पसगर्य घजि इति दीधः । “शुवायुवणेनिव्त्तेषु", इति घन् । निचियतडति ८ निधृत्तं )
"प्रावारः । ( शासकः ) । “लषपतपद” इत्यादिनोकन् । ( शरारः ) । ““शवन्धयोराङः"इत्यारः।
< किंशारू ) सस्यशूकं, “किञ्जरयोः श्िणः इति किरब्द्डपपदे उण्। ( शरः, ) आयुधं
“ुस्डस्नि!हत्रप्यसिवसिह निङ्धिदिबन्धिमनिम्यश्च” इत्युप्रत्ययः । (शरीरम् ) “कृशुपृकटिपटि-
शौ टिभ्य रन्” इति ईरच् प्रत्ययः । ८ शरत्) “श हमसोदिः इत्यादप्रत्ययः । ( शरदिजः )
“प्राच् शरत्कारूदिवां जे” इत्यलुक् । शरदि भवं श्राद्धं ( शारदिकं, ) “श्राद्धे शरद्, इति
खज् । ऋत्वणौऽपवाद्ः । (शारदो सेगः। शारदिको रोगः) । “विभाषा रोगातपयोः" इति वा
-उज् । अन्यदा ऋरत्वण् । एवमातपेऽपि । ८ शारदका सुद्भाः। शारदका दर्भाः ) । “संज्ञायां
शारदो बुति “तत्र जातःइत्यस्मिन्विषये बुन. । दर्भविशेषस्य मुद्गविशेषस्य चेयं संजा ।
"परा शणातीति ( परयः ) । “आङ्परयोः खनिशृभ्यां डिच्च्” इत्युप्रत्ययः । डिन्तवादिरोपः।
बाहूर्कात्परोपसगेस्य हस्वः, परशवे हितं ८ परशव्यम् ) । “उगवादिभ्यो यत्! इति यत् ।
परश्यस्य विकारः ( पारशवम् ) । “कंसीयपरशन्य योयंननो लक् च, इत्यज्प्रत्ययः, यत्प्र-
त्ययस्य लुक् । (१)पराश्रणाति पापानाति ८ पराशरः, ) अच् । ८ पाराश्येः ) गर्गादित्वाद्-
पत्ये यन. । परायण प्राक्तं भिष्चुसूत्रमधीयानाः ( पाराशरिणः ) । “पाराशयैरिलारिभ्यां
भिक्षुनटसूत्रयोः इति प्रोक्ते णिनौ तदन्तात् “छन्दोब्राह्मणानि,” इत्यध्येतृवेदिन्रोरणः प्रो
्ताटलुक् इति लुक् । सूत्रस्यापि छन्दस्त्वं तत्रेऽ्यते, णिनावह्धोपयलोपो ॥ १६ ॥
प॒ पाखनपूरणयोः ॥ ( प्रणाति । पपार । पपरतुः । पप्रतुः । परिता । परीता । परिष्यति ।
परीष्यति ¦ प्रणातु ।.अप्रणात् । प्रुणीयात् ) । आ्िषि ( पूर्यात् ) । “उदोष्टयपूवैस्य"” इत्यु
त्वम् । ( अपारीत् । अपारिषटाम् । पिपरिषति । पिपरीषति । पुपूषंति ) । “इट् सनि वा”
-इतीडभावे “इको चल् इति कित्वादुत्वादि । ( पोपूरेते । पापति । पारयति । अपीपरत् ।
-पूतेः । पूतेवान् ) । “न ध्याख्यापृमुलिमदाम्*इ ति नत्वनिषेधः,“उदो्टयपू वर्यः इत्युत्वम् ।
-निष्टानत्ववजे ` प्रकिया श्रणातिवत् ॥ १७ ॥
व् वरणे ॥ ८ ब्रृणाति ) इत्या दि वृन्वत् । तेनेव बरृणातीत्यादिसिद्धावपि पुनरस्योपादाने
-न् प्रयोजनम् । नेतदयक्तम् । वजो नितत्वात्सिद्धेऽपि पदद्वये यदनितो वचस्तत्कत्रीमिप्राये क्रि-
याफठे परर्मेपदसिद्धयइति । आद्यं पवर्गतृतीयादि बहवः परन्तीति पुरूषकारेणोक्तम् । त-
त्राद्यराब्देन जित् वृणातिर्च्यते, स्वामिशाकटायनावप्येवं पठित्वा भरणमथैमाहतुः ॥ १८ ॥
भू भत्संने ॥ भरणेऽप्येके । (ऋणाति । बभार) इत्यादि वृन्वत् । (भरः) । “क्दोरप्”
भरणेन निवरैतं ( भरिमम् ) [भावप्रत्ययान्तादिमन्वक्तन्यः] इतीमप् ॥ १९ ॥
म हिसायाम् ॥ ( शृणाति । ममार ) इत्यादि ववत् । भ्रियतइति तुदादौ ॥ २० ॥
द् विदारणे ॥ ( दृणाति । ददार । ददरतुः । ददतः । ददरः । दद्रुः ) इत्यादि श्रगातिवत् ।
विशेषस्तु “अत्स्ृद् इत्वर» इत्यभ्यासस्य णौ चजङ्यत्वम् ( अदद्रत् ) इति । अयं घटादिपा -
-खान्मित्। भये ( द्रति ) । अन्यत्र दारयति । ( द्रः) । अप् । ( दरी )। गौरादि
त्वाडीष् । ( पुरन्दरः ) । ^“पूःसक्योर्दारिसहो५ इति खच् । ( भगंदरः ) । “भगे च दरिः?
-डति वक्तव्यात् खच् । “खचि हस्व» इति उत्तरपदस्य हस्वः । ( दारः )1। “दारजारौ क-
( १ ) आशरः पचार्याजत्यधिकम्पुत्तकान्तरे ।
ज] नवमगखः | ३६ &
तरि णिलक् च इति धनि णिलुक् । ( दरत् ) जनपदः । ` “शृदुभसोऽदिः, इत्यदिप्रत्ययः ।
८ इषत् ) । “इणातेः षुक् हस्वश्च" इति षुगागमो धातोहस्वोऽदिश्च । प्रत्ययः । द्रियते इकति
तुदादौ ॥ २१ ॥
जु वयोहानौ ॥ इनागिषये ( जृणाति ) इत्यादि । अन्यत्र जायैत्तिवत् । यथा तु माष्य-
वातिकनब्रृत्तिन्या सपदमज्ज्यादि तथायं धातुर्नास्तीति प्रतीयतदति जीरयैताबुपपादितम् । आ-
तरेयमैत्रेयदेवपुरषकारादिषु दसैनादिहास्मामिरिखितः \॥ २२ ॥
ध॒ इति त्वेके इति मेत्रेयः । ( णाति ) इत्यादि ॥ २३ ॥
नू नये ॥ ( नृणाति । नीणैम् । नीणेवान् । नरः ) । पचाद्यच् । ( ना ) । “नयतेडिच्च
इति नयतेकरैन्प्रत्ययः स च डित् । ( नारी ) । “नृनरयोव्दधिश्च” इति शचाङ्गरवादिपागन्डीन.
वृद्धिश्च ॥ २४॥
क् हिसायाम् ॥ ( कृणाति ) इत्यादि कुल्वत् । तेनेव सिद्धे पुनः पाठः कत्रैभिप्राये क्रिया
फठेऽपि वरृणातिवत्परसमेपदार्थः ॥ मू हिंसाया मित्येक इति मेत्रेयः, एवं वदृतोऽस्य पूवं शणातेः:
पाठोऽनभिमत इति प्रतीयते ॥ २९ ॥
ऋ गतो ॥ (ऋणाति । ऋणीतः । ऋणासि । ऋणामि । अराज्चकार) इत्परादि, ““इजादेश्चः
गरमत इत्याम् । ( अरिता । अरीता । अरिष्यति । अरीष्यति । ऋटणातु । ऋणोताम् ¢.
णीहि । ऋणानि । आर्गात् । आणीताम् । आर्णाः । आर्णाम् । आणीव । ऋणीयात् । चट-
णीयाताम् ) । भशिं ( इयात् । इर्यास्ताम् । इतवरपरत्वादि । ( आरीत् । आरिशम् )
“सिचि च परस्मेपदेषु” इतीटो न दीः । ( अरिरिषति । आरिरीषति । ईषिषति ) । “इद्
खनि वा" इतीड्िकल्पः, इटि गुणः, पूवेवद्वादीर्ैश्च, अनिटि सनः कित्वादित्वादि, “नन्द्राः”
इति रेफवजितस्य द्विकेचनम् । ( आरयति । माम्रानरिरत् । शत्व । समीणेः। समीणेवा-
न् ) । “उदोष्ठयप् वस्यः, इत्यत्र प्रत्यासर्थाऽङ्गावयव एवोष्ठयो गृद्यतदत्युकत्त्वमत्र न भवति ¢
वरच्छतीति शपि । इयत्तौति ररौ ॥ २६ ॥
ग शब्दे ॥ ( गृणाति । जगार ) इत्यादि पूवेवत् । “अवादूप्र, इति तङ्स्य न भवति +`
तथा च भाष्यम् । न चावपृवेस्य गरणातेः प्रयोगोऽरूतीति । “समः प्रतिज्ञान,” इत्यत्र पूर्व॑सू-
तरग्रहीतस्यानुतरुत्तिरिति सङ्गरगातीत्यत्र तङ् न भवति । ( होत्रेऽनुगृणाति, प्रतिगृणाति ).
“अनुप्रतिगृणश्च इत्यनुपू वेस्य प्रतिपूर्वस्य च गृणातेः कारकं पूवैर्याः क्रियायाः कतृभूतं स-
मप्रदानमिति होतुः सम्प्रदानत्वम् । होता चात्र पूवेक्रियायां शंसने कतां भवति । अनुगरः
प्रतिगर इति हि संशितुः प्रोत्साहनमुच्यते । तदयं वाकयाथेः । प्रथमं शंसति होता तमन्यः
प्रोत्साहयतीति । ( जेगिल्यते । जागत्ति। जागीत्तैः ) । “टपसद्, इत्यादावकारविकरणेः.
` साह चययात्तोदा दिकस्येव ग्रहणमिति क्रिपासममिहार एवायं यङ् । इतत्वरपरत्वयोः ^ूर्वत्रासि-
म्” इति पूवं “प्रो यङि” इति रुते रेफाभावान्न “हलि च, इति दी्षैः । रत्वे हि गिरति-
गरणात्योद्रेयोग्रेहणसुक्तम् । गरणातिप्रश्तय उदात्ता उदात्तेतः ॥ २७॥
ज्या वयोहानौ ॥ एतदादयो बऽनात्यन्ता अनुदात्ता उदात्तेतः । ८ जिनाति । जिनीतः +
जिनासि। जिनामि। जिनीवः) । ग्रहिज्यादिना सम्प्रसारणे पूरव॑रूपत्वे “हरः इतिः
दीरधप्वादित्वाद्ध्रष्वः । ( जिज्यो । जिज्यतुः । जिन्यिथ । जिज्याथ । जिज्यिव ) । कादि-
निव्मादिट् । थक भारद्राजनियमाद्विकल्पः । किति परत्वात् पूं सम्प्रसारणे द्विर्वचनम् +
अकिति “ङखिव्यवभ्यासस्योभयेषाम्? इत्यभ्यासस्य सम्प्रसारणम् । ( ज्याता । ज्यास्यति ।
जिनातु । जिनीताम् । जिनीहि । जिनानि । जिनाव । अजिनात् । अजिनीताम् । अजिनाः}.
अजिनाम् । अजिनिव । जिनीयात् । जिनीयाताम् । जिनीयाः । जिनीयाम् ) । आशिषि ¢.
८ जीयात् । जीयास्ताम् । अन्यासीत्। अज्यासिष्टाम् ) । “यमरमनमाताम्”, इति सगियौ ¢
(जिज्यासति । जेजाप्रते । जाज्याति । ज्यापयति । अजिज्यपत्। जीत्वा। जीनः) । “ल्वा-
३७० ध(तुचत्तो- [री
दिभ्यः, इति निष्ठानत्वं, “हः” इति दीषेः । ( प्रज्याय ) । “ज्यश्च” इति ल्यपि सम्प्रसार-
णनिषेधः । ( ज्यानिः ) । (१) ““ग्खाम्खाल्याहाम्यो निः" इति निः ॥ २८ ॥
री गतिरेषणयोः ॥ रेषणं बकराब्दः । (रिणाति । रिणीतः। रिणासि । रिणामि । र्रिया
रियैतुः । रिथिथ । रिरिथ । रियिव, ) कादिनियमादिर् । थछि तु भारद्वाजनियमाद्विकल्पः ।
अजाद “एरनेकाचः, इति यणोऽसिद्धत्वात् “हटि च “उपधायाश्च इति दीधेत्वन्न भवति ।
( रिणा । रिणीदहि । रिणानि । अरिणात् । अरिणीताम् । अरिणाः । अरिणाम् । रिणीया-
ताम् ) । आश्चिषि ( रीयात् । रीयास्ताम् । अरेषीत। अरेशम्। रिरीषति । रेरीयते । रेप.
यति । अरीरपत् ) । “अत्तिदहि" इत्यादिना पुक् । शेषं रीयतिवत् ॥ २९ ॥
टी इटेषणे ॥ !८ छिनाति । लिनातु । अनात् । छिनीयात्। लख । लिखाय । छि-
स्यतु: । लाथ । लिटिथ । लिख्यिथ । छिल्यिव) । “विभाषा लीयतेः” इत्येज् विषये स्यपि
वाऽऽत्वविकल्पः । किति लिटि एज्विषयत्वाभावान्नात्वम् । ( खाता । ठेता ) इत्यादि सर्वं
रीयतिवन्नेयम् ॥ ३० ॥
ञ्छी वरणे ॥ ( ज्लिनाति । ब्लिनोतः । ज्लिनासि । ज्किनामि । जिन्लाय । बिल्लि-
यतु: । बिब्टेथ । बिब्छयिथ । बिच्ियिव । ब्लेता । ब्टेष्यति । ब्लिनातु । ब्लनीहि ।
न्लिनानि। अच्छिनात्। ल्किनीयात्। अब्रेषीत्। अब्लेष्टाम् । बिन्लीषति । बेब्टी -
यते । ब्ठेपयति । अबिन्लिपत् ) । “अत्ति” इत्यादिना पुक् । ( ज्लीत्वा , ज्लोनः ) ।
स््वादित्वान्निष्ठानत्वम् । ८ प्रहीणं ब्छीनाति, नैनं दक्षिणा ब्छोनाति, ) । इत्यादौ दीष.
इछान्दसः ॥ ३९ ॥
ष्टी गतौ ॥ आओष्ठयादिः । (प्ठिनाति) इत्यादि ज्छिनातिवत् । के चिदमं दन्त्योष्टयादि
पठन्तो ञ्छी वरणहइत्यमं न पेटः, मेत्रेयस्तु वरणाथं पटित्वाऽमुं न पपाठ ॥ ३२ ॥
वृत् ॥ ल्वादिपरिसमाप्त्यर्थाऽयम् । अन्ये तु प्वादीनामपि परिसमाप्त्यधेमिति, तत्रान-
न्तर्यात्। “ज्ञाजनोर्जा” इति दीवेनिदृदंशाच्च ल्वादिपरिसमाप्त्यथैत्वमेव युक्तं, जेति हस्वा-
न्तादेशेऽपि जायते जाना तीत्यादौ “अतो दीर्घो यजिइति दीं सिद्धे प्वादित्वाज्जानाती.
त्यत्र हृस्वो माभूदिति हि दी्ैत्वम् । उक्तं चेवं हरदत्तादिभिरपि ॥
बो वरणे ॥ ८ ब्रीणाति । चीणीतः । ब्रीणासि । बीणामि । विवाय । विचियतुः । वित्रेथ ।
विनियिव । बता । बेष्यति । व्रीगातु । बीगोतात् । चीणीहि । बीणानि । अब्ीणात्। अबी-
गीताम् । अवरीणः । अरीणाम् । ब्रीणीयात् ) । आशिषि ( चीयात् । अत्रेषीत् । अत्रैशंम् ।
विन्रीषति । वेनीयते । वेतेति । व्राययति । अवि्रयत् ) । स्वामिकाश्यपादयो “असिहीवि"
इतिपटन्तो बेपयतीति पुकं प्रतिपन्नाः ॥ ३३ ॥
ञ्री भये ॥ भरणगदत्येके । ( श्रीणाति ) इत्यादि ब्रीवत् ॥ ३४ ॥
क्षीष् हिसाथाम् ॥ ( क्षीणाति । चिक्षाय।) इत्यादि बीवत् । पित्वादङ् , (क्षीयः। क्षी -
त्वा । क्चीतवान् ) । “क्षियो दीर्घात्, इति निष्ठानत्वं हस्वान्तस्य क्षियो “निष्टायांमण्यदर्थै"
इति कृतदीधस्य । क्षये क्षयतीति शपि । क्षिथतीति निवासगत्योः । क्िगोतोति तनोत्यादौ
हिसायाम् ॥ ३९ ॥
ज्ञा अवबोधने ॥ ( जानोति । जानीतः । जानन्ति । जानासि । जानामि। जानीवः)
“ज्ञा जनोजौ» इति शित्प्रत्यये जादेशः । दीधेनिदंश्ाम्यात् “'प्वादीनाम्” इति हस्वो
नेति ल्पो गता वित्यत्रोक्तम् । ८ जन्तो । जहतुः । जज्ञिथ । जन्नाथ । जक्िव ) । करादिनिय-
मदिर । थलि भारद्राजनियमाद्विकल्पः। ( ताता । ज्ञास्यति । जानातु । जानोहि ।
( १ ) "विज्याञ्वरिभ्यो निः” “वदिध्रि्चुयुद्ुग्लादात्वरिभ्यो नित्” इत्येताभ्यां ज्या-
निः, ग्लानिरिति संसाध्य बाहुलशात् म्जानिरिपवुक्तमुणादिभ्याप्राने कामयाम् म्न जीदी तैः ।
कत >
बन्ध ] नवमगणः । ३७६
जानानि । अजानात्, अजानीताम् । अजानाम् । जानोयात् ) । आशिषि ( ज्ञायात्।
ज्ञायास्ताम् । ज्ेयात्, ज्ञेयास्ताम् ) । “्वाऽन्यस्यसंयोगादैः? इत्येत्वतिकल्पः । ( अ-
ज्ञासीत् । अन्ासिषशाम् ) । ( शतमपजानीते ) । अपर्पतीत्यथेः । “अपन्टुवे जः"इति तङ् ।
सोपसर्गोऽयमपन्टुवे वत्तेते । ( सर्पिषो जानीते ) । सर्पिषोपायेन प्रवततेतइत्यथैः । “अकममै-
काच्च'' इति तङ । “ज्लोऽविदथेस्य करणे", इति शेषत्येन विवक्षिते षष्टी । (मात्रा सज्ञा-
नीते। मातरं सज्ञानीते । शतं प्रतिजानीते ) “सम्प्रतिभ्यामनाध्याने” इति तड । समपृक्त
४. “संजनोऽन्यतरस्यां कम्मेणिः, इति पक्षे तृतीया । आध्यानसुत्कण्ठापूरवैकं स्मरणं, ततोऽन्य -
द्नाध्यानम् । आध्याने तु ( मातुः सञ्जानाति )। “अधीगर्थ, इति कम्मेणि शेषे षष्ठो ।
अशेषे तु “संज्ञा”, इति द्वितीयातृयीये भवतः । ( मातरं सञ्जानाति । मात्रा सज्ञानाति ) ।
कृद्योगे तु मातः संज्ञानम् । छ्योगलश्षणा षष्ठो परत्वाद्धवति, ८ धम्म॑ज्जानीते ) । “अनुपस-
गाज्जः” इति कत्रैभिप्राये तड् । ( स्वयं जानाति जानीतइति वा, ) “विभाषोपपदेन प्रतीय-
माने? इति कत्र॑भिप्रायत्वे उपपदेन चोत्यमाने तद्विकल्पः । ( धम्मेिज्नासते ) । “नाश्रुह-
खशां सनः” इति तङ । सकरम॑का्थमिदमकमेकात्त “पूवैवत्सनः” तड सिद्धः । ( अनुजित्ता-
सति पुत्रम् ) “नानो इति तङ्निषेधः । अयं च मध्येपवादन्यायेन “ताश्चरुख्हशाम्"
इत्यस्यापवादः तेनोषधघ्यानुजिन्ञासते इत्यत्र धपुवैवत्सन'” इत्यकमेकत्वनिबन्धनर्तङ्
भवति । ओषघेन प्रवतितुमिच्छतीत्यर्थः । ८ जाक्ञायते, जाक्ञाति । ज्ञापयति । अजिन्ञपत् )
मारणादो पयति घटदित्वान्मित्वं प्रपञ्चो घरादावेवाव गन्तव्यः । जानातोति (क्ता) “इगु- `
पधः?इति ^“श्याद्वयध,› इति णापवादे के आल्लोपः । पन्थानं प्रजानातीति (पिप्रतः) । “श्रे.
दाक्ष” इति अणोऽपवादः कः, ( प्राज्ञा ) । “आतश्चोपसर्गे, इत्यङ् । पाणिन्युपल्तमकार्कं
व्याकरणम्, उपत्तायत इत्युपन्ना । प्रथमन्ानं, पूवेवद्ङ् । कार्परिभाषाशुन्यं व्याकरणं
पाणिनिना प्रथमं ज्ञातमित्यथैः । “उपक्लोपक्रमन्तदाद्या चिख्यासायाम्"? इत्युपहोपक्रमा स्तस्य
तत्पुरुषस्य नपुंसकत्वं, तच्छब्दे नोपक्ोपक्रमयोरथैः परा श्यते । तेन यद्यपत्तेयस्योपक्रम्यस्य च
आदिराख्यातुमिष्यतइत्य्थः । अत्र च कार्परिभाषा शुन्यस्य व्याकरणस्य पाणिनिरादिर-
ख्यातुमिष्यते । ८ लक्षः ¦ ज्ञापितः ) "वा दान्तः इति पक्षे णेलैक्यनिटत्वम् ॥ ३६ ॥
बन्ध बन्धने ॥ (बध्नाति । बध्नीतः । बध्नासि । बध्नामि) कड्ति “अनिदित्ताम्^इति
नलोपः । (बबन्ध । बबन्धतुः । बबन्धिथ । बबन्ध । बबन्धिव) । क्रादिनियमादिट् । थछि तु
विकल्पः । संयोगान्तत्वादिटः किन्वाभावान्नलोपो न भवति । (बनूढदधा) “स्षषस्तथोः' इति
धत्वम् , “सरलां जश् अ्लशि” इति पूवस्य दत्वम् , तस्य “रो क्रि” इति पक्षे रोपः। ८ भ.
न्त्स्यति ) । “एकाचः इति भष्भावः । ““खरि च” इति चत्वे' तकारः । ( बध्नातु । बध्नी-
ताम् । बधान ) । “हरः इनः शानज्ञो, इति इनः शानजादेशे देलक । ( बध्नाव । अब-
धनात् । अबधनीताम् । अबध्नाः । अब्रध्नीतम् । अबन्धीत । अबध्नीव । बध्नोयात् )
आशिषि । बध्यात्। अभान्त्सीत्। अबान्द्धाम् । अभान्त्सुः ) “वद्र इति वृद्धिः ।
““पूवेत्रासिद्धम्?' इति भष् भावात्पूे' “क्षरो क्कि", इति सिचो रोपः । ते तस्मिन् प्रत्यय-
लक्षणेन सादिप्रत्ययमाश्चित्य भष्भावो न भवति, प्रत्ययलक्षणे सिज्छोपस्या सिद्धत्वात् ।
८ बिभन्त्सति । बाबध्यते । बाबन्धि । बन्धयति अबबन्धत्। चक्रबन्धं बद्धः ) । चक्रे
बद्ध इत्यथैः । अटा छिकाबन्धं बद्धः । बन्धविशेषस्येषा संज्ञा । “अधिकरणे बन्धः", “संज्ञा
याम्? इति च सूत्राभ्यां सुट् । कषादित्वात् यथाविध्यनुप्रयोगः । चक्रे बद्धः ।
( चक्रबद्धः ) । दृषदि बद्धः । ( दषद्वद्टः ) “सक्चमी? इति योगविभागात्समासः ।
“तत्पुरुषे कृति बहुलम्? इत्यलको “नेन्सिद्धबध्नातिषु च इति निषेधः । ( चके बन्धः + -
चक्रवधः । हषदि बन्धः पदबन्धः ) “सिद्धसयष्कपक्तवन्पेश्च इति सक्मी तत्पुरूषः । “बन्पे
३७२ धातुबत्तौ- {ब्द
च विभाषा, इति हर्दन्ता(१)त्सक्षम्या घनन्ते बन्धश्ब्दे उत्तरपदे विभाषा लुक् । . पचा-
द्यजन्ते तु बन्धशब्दे उत्तरपदे “नेन्सिद्ध" इति निषेधो भवति चक्रबन्ध इति । इयं च विभा.
षा येन नाप्रासिन्यायेन “नेन्सिद्ध' इति प्रतिषेधं बाधते परत्वात् अमू द्धं मस्तकात्, इत्ये
ततं, तेन स्वाङ्धपूवंबन्धनशब्दान्ते बहुबरोहावपि लुग्विकल्पो भवति । हस्ते बन्धोऽल्य ( हस्त
बन्धः , हस्तेबन्धः) इति । (बधिरः) । “इ षिमदिमुदिखिदिच्छिदिभिदिमन्दिचन्दितिमिमि
हिमुदिसुचिरचिर्धिद्युषिबन्धिभ्यः किरच्” इति किरच् प्रत्ययः । (ब्रहनः) आदित्यः (बुध्नः)
सुखम् , “बन्येव्रधबुधोौ चः” इति बध्नातेनैक्प्रत्ययो बघबुधावादेशो च. मवतः । ( बन्धुः ) ।
“शस्व स्निहिच्रप्यसिवसिहनिक्रदिबन्धिमनिम्यश्चः, इत्युप्रत्ययः । ( कोमुदगन्धोबन्धु
<अन्धुनिबह बीहोः” इति ष्यङः सम्प्रसारणे “हल इति दीषेः । ( बन्धुरः ) । “मन्दिवाशिम-
` थिचतिचङ्क ङ्क्य उरच् इति बाहुखकादस्याप्युरच् । अस्याजन्तमध्ये पाठो नित्यपरस्मे-
` पदानुरोनुरोधाव , ज्यादयोऽनुदात्ताः परस्मेभाषाः ॥ ३७ ॥
वृढ सम्भक्तौ .॥ .उदात्त आत्मनेपदी । ८ वृणीते । ब्रूणाते । ब्रणीषे । ब्रृणे । वृणीबे ।
वनने । वन्वे । ववृदवे । वव्रे । वन्वे । वरिता । वरीता । बरिष्यते ।. वरीष्यते । वबृणी-
ताम् । ब्रृणाताम् । वृणोष्व । वृणै । अवृणीत । अबरृणाताम् । अवृणीथाः । अवरणि ।
-चृणात । ब्रृणयीताम् ) इत्यादि ब्ृणोतिवत्प्रक्रिया, प्रपञ्चह्तत एवावगन्तज्यः । ( वर्या ) ।
` “अवद्यपण्यवर्या” इति यां यति निपात्यते । पुंसि ण्यति ( वारयां ) ऋत्विज इति भ-
-चति । वर्यति निपातनमस्येति स्थितम् । ८ वरेण्यः ) “बृङ एण्यः, इत्येण्यः ॥ ३८ ॥ `
श्रन्थ विमोचनप्रतिहषेयोः ॥ एतदादयः खच्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः, विष्णा तिस्त्वनिद् । `
-किरुदना तिस्तु विकलिपितेद् । इष्णातिरपि वात्तिककारमतेन तादौ । (श्रथ्नाति । श्रथ्नासि ।
अरथ्नीमः। श्रथ्नीवः) । “सनिदिताम्इति नलोपः कडिति । (शश्चन्थ । श्रेथतुः । श्रेथुः । -
श्रन्थिथ । ्रेथथुः । श्रेथ । श्रन्थ । श्रेथिव । श्रेथिम) । “श्रन्थिग्रन्थिद्मिः, इत्यादिनाखिटिः
` कित्त्वात् “अनिदिताम्” इति नलोपः कडिति । अत्र हरदत्तः "एत्वाभ्यासरोपावन्र वक्तव्यौ
-इति । अन्यथा “अ सिद्धवदत्र', इति नखोपस्या विद्धत्वादत एकहल्मध्यस्थत्वाभावान्न तौ
-स्याताम् । ये तु श्रन्थ्यादीनां कित्त्वविकल्पमिच्छन्ति तेषां शश्नन्थतुरित्या्यपि । इदं च कितवं
-पिद्रचनेष्वपीति सुधाकरः । तन्मते (शश्राथ । भ्रेथिथ । शश्चथ । शश्राथ ) इति ( श्रन्थिता ।
--श्रन्थिष्यति । भरथ्नातु। भ्रथ्नीताम् । श्रथान ) “इरः ९इनःशानच्" इति शानचि हेटैक् ।
. { श्रथ्नानि। अश्रथ्नात्। अश्रथ्नीताम् । अश्चथ्नाः। अश्रथ्नीव । श्रथ्नीयाव् । अश्नी
याताम् ) 1 आदिषि ( श्रथ्यात् । श्रथ्यास्ताम् ) । कित्त्वादनुनासिकलोपः , ( अश्चन्थीत् ।
-अश्चन्थष्टाम् । अश्चन्थिषुः )। शिश्रन्थिषति। शाश्रथ्यते। शाश्रन्थीति । शाश्रन्ति)
श्रो श्रि” इति लोपो विकल्पेन, रोपाभावे “खरि च इति चत्वेन थकारस्य तक्ा- `
-रः । ( श्नन्थयति । अशाश्नन्थत् ) । कमेकतरि “णिश्चन्थिः, इत्यादिना यक्िणोनिषेधात् ।
श्रथ्नीते मेखला स्वयमेव, अश्चन्थिष्ट मेखरा स्वयमेवेति भवति । ( श्रन्थना )। “ग्यासश्च-
ज्थो युच्» इति युच्प्रत्ययः । ( प्रश्रयः । हिमश्रथः ) । “अवोदधोद्धप्रश्रथहिमश्रथा” इति
निपातनाद्धनि नरोपो ब्द्धयभावश्च ( श्रन्थित्वा । श्न थित्वा ) “नोपधात्थफान्ताद्वा इति
कित्वविकल्पः । श्रन्थत इति शौधिल्ये शपि ॥३९॥ `
मन्थ विलोडने ॥ अयं द्विकमेकः । ( मथ्नाति । ममन्थ । ममन्थतुः ) इत्यादि श्रथ्ना-
तिवत् । अस्य लिटः कित्त्वं नास्ति । कमेकतंरि यक्ष्चिणों सतः । (मथ्यते । अमन्थि) इति ।
{ ममन्थीति ) विलोडने मन्थति, हिसारुक्टेशनयोः शपि ॥ ४० ॥
ग्रन्थ सन्दभं ॥ (ग्रथ्नाति) । इत्यादि से" श्रन्थिवत् । अत्रापि केचित् भ्रन्थि पठन्ति ।
( १ ) परस्या इत्यधिकम् ।
` न्थ ] ` नवमगणः । . ३७३
पुनः पाठोऽ्थमेदात् । तथा च शंणश्चन्थि, इत्यत्र न्यासे ग्रन्थ सन्दभ इात चुरादा वित्युक्त्वा
: ऋछयादावपीत्युक्तम् । “अवोदेधोदप्रश्रथः” इत्यत्र तु श्रन्थ विमोनचप्रतिहषैयोरिति । एवसुभ-
यत्र पदमज्ञर्यामपि । पुरुषकारेऽपि श्रन्थ विमोचनप्रतिहषेयोः, अन्ये तु श्रन्थ ग्रन्थ सन्दर्भ
-इति ऋथादौ पठन्ति । तथा च सन्दभं प्रन्थनक्रियायां श्रन्थिग्रन्थिधात् वतते इति क्षीरस्वा-
सीत्युक्तम् । ग्रन्थिः, इन्प्रत्ययः ॥ ४१॥ ।
` ` कन्थ संदलेषणे ॥ सुक्ल इत्येके । तथा च देवः ¦ ऊुन्थ संक्लेशे इति । ( कुथ्नाति ।
-चुकुन्थ ) इत्यादि मन्थिवत् । कुथेति दुगेः । तन्मते-( ङथ्नाति । चुकोथ 1 कोथिता ) इ-
स्यादि । कन्थतीति शपि । कुथ्यतीति पूतीभावे श्यनि ॥ ४२ ॥ ;
खद क्षोदे ॥ ८ खद्नाति, खद्नीतः । खद्नासि । खदूनामि । ममद । मण्धदतुः । मण्टदुः ।
ममदिथ । मरदथुः । मर्द । मण्धदिव । मण्टदिम । मदिता । मदिष्यति । खदूनातु ।
दान) । “हरुपःदनः, इति इनः शानच् । (द्नानि । अबदूनात् । अख्दनाः । असद् नाम् ।
अशद् नीव । शद् नीयात् ) । आशिषि । ( श्यात् । अमरदौत.। मिमदिषति । मरीष्ध्यते ।
समेत्ति ) इत्यादि । ( मदयति । अममदेत् । अमीश्दत् ) उत्रे्रा । ( खत.) किप् । ( ख-
त्तिका ) । “ृद्स्तिकन्” इति स्वाथ तिकन् । ८ सत्स्ना । सूत्खा ) “सखो प्रशंसायाम्?
इति सखौ प्रत्ययौ ( मदनम् । ख्यः ) । “ऋदुपधात्” इति क्यप् । (खदित्वा) ““डणष्द्ः?
|. इति सेटः कंत्वः कित्वम् ॥ ४२ ॥ #
, ` खड च ॥ सड सुखे चेति केचित्। ड सुखनइत्यपरे । ( खडित्वा ) इ्यादि्दिवत् ।
| “ष्टुना ष्टुः» इति ष्टुत्वं णकारः । खडतीति शे ॥ ४४॥ १ क
गुध रोषे ॥ ८ गुध्नाति । जगोध । गुधित्वा ) इत्यादि श्दिवत्। ८ गुधितः । गुधित-
चान् ) । “उदुपधात्, इति निष्ठायाः कित्वविकल्पो व्यवस्थितविभाषया शल्विकरणानामे-
चेत्युक्तम् । गुध्यतीति परिवेष्टने दिवादौ ॥ ४९ ॥
कुष निष्कपं ॥ निष्करषां बहिनिःसारणम् । (कुष्णाति। कुष्णासि । कुष्णामि । कुष्णीवः)।
«“हटुना ष्टुः इति ष्टुत्वं, “रषाभ्याम्?” इति णत्वम् , ( चुको । चुङृषतुः । चुकोषिथ । चु-
ऊुषिव । निष्कोषिता । निष्कोष्टा । निष्को षिष्यति । निष्कोक्ष्यति । ङष्णातु । कृषाण । अ-
ङष्णात् । कुष्णीयात् ) । आशिषि ( कुष्यात् । निरकोषीत् । निरङुक्षत् । “निरः कुष, इति
चल्छाद्याधेधातुके इड़कल्पः । अनिष्पूवेत्वे तु नित्यमिदेव, लङ्यनिदपक्षे “शरहगुपधाव्??
इति कंसः । ( निष्को षिषति । निषचुङुक्षति ) । पूववदिड्धिकल्पः । इटि “ररो व्युपधात्?”
इति कित्त्वविकल्पः । ( कुष्यति पादः स्वयमेव । ष्यते वा । अकुष्यत् पादुः स्वयमेव । कु-
` भ्यतु ष्यतां वा पादः स्वयमेव ) “कुषिरजोः प्राचां श्यन् परस्मैपदं च" इति इयन् पर-
रूभपदे सावधातुके । अन्यत्र कोषिष्यते पादः स्वयमेव । अकोषि पादः स्वयमेेत्यादि। (नि-
ष्कुषितम् ) “इण निष्ठायाम्” इति नित्यमिट् । ( टः ) । “हनिङकषि” इत्यादिना कथन् ।
< ऊश्िः ) “प्लुषिकुषिद्यषिभ्यः क्सिः” इति क्सिप्रत्ययः । सर्वत्र “तितुत्र” इतीण्निषेधः ।
{ कोक्षयकः ) “कुल्कुकषिभरीवाभ्यः शास्यलङारेषु, इति असावभिषेये शेषिकष्टक् । अ-
न्यत्र ( कोक्षः । कोक्षेयः ) । ““हतिङुक्षि” इत्यादिना भवाथ न् ॥ ४६ ॥
भ संचलने ॥ ( श्चुम्नाति । श्चुभ्नीतः । चुक्षोभ । चक्चुमतुः। चक्चोभिथ । चुक्षुभिव ।
` क्षोभिता । क्षोभिष्यति। श्चुभ्नातु। श्चुमाण । श्ुश्नानि । अक्चुभ्नात् । श्चुभ्नीयात् ) । आशिषि
( म्यात् । अक्षोभोत् । अक्षोभिष्टाम् । चु्ुभिषति ) इत्यादि श्चुभ्यतिवत् । क्षोभतइति
मूवादो । अश्चुभदिति श्घुभ्यतेः पुषादिपाटात् । “श्षुभ्ना दिषु च" इति णत्वनिषेधो यत्रतदुपं
सथ्रेवेति क्षोभणमित्यत्र रूपान्तरे न भवति । श्ुश्नीतः, शचुश्न्तीत्यादौ त्वेकदेशविङ्कतस्यान-
न्यत्वात्स्थानिवद्धावाद्धवत्येव ॥ ४७ ॥ |
` णम तुभ हिसायाम् ॥ ( नम्नाति । तुभ्नाति ) इत्यादि पूववत्। लुडि ( अनभात् ।
4.
२७४ धातुचृत्तो- [ क्िलशू
अनामीत् ) । “अतो हलादेः” इति बृद्धि विकल्पः । € प्रणिनमभ्नाति । प्रनिनभ्नाति )
“शेषे विभाषा? इति णत्वविकल्पः । नम्यति तुभ्यतीति दिवादौ । नभते तोभत इत्ति
इापि ॥ ४८-४९ ॥
क्लिशू विबाधने ॥ (छ्धिदनाति । छ्िरनीतः । छिनासि । किंलरनामि) । “शात्, इति
इचुत्वनिषेधः । (चिक्टेशा । चिकिखिशतुः । चिकखििथ । चिक्लेष्ठ । चिक्लिशिव । चिकिलिध)
ऊदित्त्वात् “ स्वरति» इत्यादिना वलाद्याधेधातुकडड़कल्पः, ( क्टेष्टा । क्लेशिता । क्टेलि.
स्यति । क्लेक्ष्यति ) । अनिटि बश्चादिना षत्वे यथायोगं ष्टुत्वकत्वे । ( किंलर्नात् ।
छ्िल्ान । छधिदनानि । अद्धिदनात् । छदनीयात् )। आशिषि ( छ्धिश्यात् । अद्केशीत् ।
अङ्धेशिष्टाम् ) अनिटपक्षे “र इगुपधात्, इति कंसः, ( अङ्धिश्चत् । चिद्धेशिषति । चिङ्धि.
दिषति । चिद्धिक्चति । चेद्धिश्यते । शयति । अचिद्धिशत् । छ्िशित्त्वा । छिद्रा । किटः ।
छ्िशितः ) । “छिशः क्त्वानिष्ठयोः", इतीङ्किकल्पः 1 क्त्वायामृदिच्वाद्रा सेद् , क्त्वो “रलो
व्युपधात्, इति विकल्पं बाधित्वा ““ग्डग्द्”» इत्यादिना नित्यं कित््वम्। किलं च तदृक्िटि.
शितं च ८ कलष्टाकिलिङ्ितं, ) “क्तेन नजविशिष्टेन इति कमैधारयः, किरश्यते इति दि.
वादो ॥ ९० ॥ - ।
, . अश्च भोजने ॥ ८ अश्नाति । अश्नीतः । अश्नासि । अश्नामि । आज्ञ । भाश्िथ । आ-
शिव । अशिता । अरिष्यति । अश्नातु । अशान । अषनानि । आरनात्। आइनाम् । अ~
इना: । अनीयत ) । आशिषि ( अशयात् । आशीत् । आशिष्टाम् । अशिशिषति । अ ~
साश्यते । आष्ट ) “सूचिसूत्रि” इत्यादिना यङ् , ( आशयति ) । “निगरण, इति नित्यं
परस्मेपदम् , ( माभवानशिषत् । अनाथान् ) । ““उपेयिवानना शान्” इति नज्पूर्वादङ्नातेभः-
षायां भूतसामान्ये छिद् , कसुरनिट् निपात्यते । इदमेवादेशवचनं भूतसामान्ये छिटः कल्पक,
स चादेराविषयः । इदं च निपातनसुत्तरत्रानुत्रत्तरंडखिङ्षिषयं भवति, अस्य चोपादनं सदादौ
छृतमिति तत एवावगन्तन्यम्(१) । ( अशनायति, ) बुभक्चतीत्यथैः, “अ्ञनायोदन्यधनाया?
इत्यादिना बुसुश्चायामीच्वापवाद् आत्वम् , अदनीत पिबतेति यस्यां क्रियायां सातत्येन.
च्यते सा ( अश्नीतपिबता ) मयूरञ्यंसकादो “आख्यातमाख्यातेन क्रियासातत्ये इकति
पाठत्समासे यप्. । अश्ुतइति स्वादौ ॥ ९१ ॥ 1 ६
उध्रस उज्छे ॥ ( धरस्नाति । दधास । दध्रसिथ । भ्रसिता । ध्रसिष्यति । धस्नातु ! ध्र
सान । अघ्रस्नात् । प्रस्नीयोव् ) । आ रिषि ( भ्रस्यात् 1 अध्रासीत्। अध्रसीत्। दिध्रसिष-
ति । दाश्रस्यते । दाध्रस्ति । भासयति । अदिधरसत् । ध्रसित्तवा । ध्रस्त्वा ) । उदित्वादि-
ङ़कल्पः, ( धरस्तम् ) “यघ्य ्रिंभाषा? इत्यनिटत्वम् । अयं चुरादौ । अत्र क्षोरस्वाभ्यु-
कारं धात्ववयवमाह । तन्मते-( उघ्रष्नाति ) इत्थादि, ८ उध्रसांचकार । ओध्रघ्नात् ) इ-
त्यादुदाहायेम् । अनवयवस्वे स्वादिवद् ध्रषु इति ब्रूयादिति तस्याभिप्रायः । ख एव भूवादौ |
यदाह- | ।
दरिद्राजागृदेधीडोऽनिकाचश्च चिरिजिरिः।
चकास्त्यूर्गोतितेवीडः स्मयन्ते णौ तथोरडिः ॥
इति, तदुदाहरणप्रदशनं न तु परिगणनम् ॥ ९२ ॥
इष भाभोष्षण्ये ॥ पोनःपुन्यं श्रशार्थो वाऽऽभीष्षण्यं, तद्विषयायां क्रियायामित्यथः ॥ सा
~ यथायोग्यं, तथा च श्रूयते र इष्णाति पुरुहूतः इति, अच्च भाष्यम्। आसुरीणां पुरो ह `
ननादिर्थ गम्यते इति । ( इष्णाति । इष्णीतः । इयेष । ईषतुः । षुः । इयेपिथ । ईगेप ¦
(१) तत्र हि सदादौ भूतसामन्ये सावका्चस्यास्य टिट्ः परःभ्यां विशेषविदिताभ्यां
२ इ चेद्यां बाधमाश ङ्क तद्धने ऽप्यस्याचुवरतनादिष्युत्तार तानिति ॥ . . `
विष ] नवमगणः । ३५५
| विव) । गुणविषये “अम्पासष्यासवर्णं इतीयङ् । अन्यत्र सवणेदीषेः, (द्वितां । एषिप्य-
॥ ति । इष्णातु । इषाण । इष्णानि । रेष्णात्। रेष्छीताम् । एेष्णाः । ह ष्णोयात् । आशिषि
८ इष्यात् । रेषीत् । रेषिष्यत् । एषिषिषति ) । परत्वाद् गुणे द्वितीयस्यैकाचो द्विवचनम् ।
€ एषयति । माभवानिषिषत् । ) उरदित्करणात्छृत्हस्वे द्विवचनमिति तत्रैवोक्तम् । ( एषि-
ल्वा, इषितः ) । “तीषसह” इतीड्किकस्पस्तौदादिकस्येव न दैवादिकक्रेयादिकयोरेतदरथमेव
तौदादिकसुदितं परित्वा सूत्रे तमु दितं पन्तीतिव्रत्तौ स्थितम् , अनुदित्पाठिनां तोदादिक-
स्यैव ग्रहणे देतुहैरदत्तेनाकारमात्रविकरणेन सिना साह चयेसुक्तम् । एवं धनपारसम्मताक्षी-
रतरङ्किणीकारादयश्च तोद्ादिकस्यैव “तीषसह?” इत्यत्र ग्रहणमा हुः । काडयपस्तु [इषेस्तकारे
श्यन्प्रत्ययात् प्रतिषेधः] इतिवाक्तिकप्रामाण्यादश्यन्विकरणयोस्तोदादिकक्रेयादिकयोद्रेयोरपी-
डकल्पमाह, हरदत्तोऽपि, "यथा तु वात्तिकं तथा क्रोयादिकस्याप्यत्र ग्रहणमिष्यतदति, एवच्च
तौदादित्वं वात्तिकविर्दधम् , उक्तं च तत्र कैयटे पाटद्रयं प्रस्तुत्य “तत्र वात्तिककारस्य मते
त्र्ोऽपीषयो निरनुबन्धकः, इह च तीषसहे तिपाटरूतदाह, इषेरितीति,॥ ९३॥
विष विप्रयोगे ॥ अनिट्कारिका्यां विरिप्रहणेन जौहोत्यादिकोऽयं च गृहते इति न्यासे,
( विष्णाति । विवेश । विवेशिथ । विविरिव ) । क्रादिनियमादिट् । ( विष्णातु । विषाण ।
विष्णानि । अविष्णात् । वेष्टा ) इत्यादि चेष्टिवत् ॥ ९४ ॥ |
॥ प्रषप्टटुष स्नेहनसेवनपूरणेषु ॥ ( प्रुष्णाति । पुप्रोष । पुप्रोषिथ । पुप्रषिव । प्रोषिष्यति।
प्रष्णातु । प्रषाण । प्रुष्णानि । अप्रुष्णात् । प्रष्णीयात्.) । आशिषि ( प्रष्यात् । अप्रोषीत्।
पप्र विषति । पुप्रोषिषति। पोष्यते । पोप्रो्टि । प्रोषयति । अपुप्रषत् । प्रोषिता । प्रषि-
त्वा । प्रषितः ) । एवं (प्लुष्णाति) इत्यादि, ( पृष्टा । प्र्टः । प्लुष्रा । प्लुष्टः) इति भोवा-
दिकयोदाहार्थयोरदितोः, प्र षिस्तु दिवादौ पुषादो ॥ ९९-९६ 1 ॑
` -पुष पुष्टौ ॥ (पुष्णाति । पुष्णीतः । पुषाण । अपुष्णात् । पुष्णीयात् । पुपोष । पुपोषिथ ।
न ) । इत्यादि पोषतिवत् । पुष्यतीत्यनिर् । (पूषा) पु(१)षतीति पुष ब्रृद्धावित्यस्य
शपि । ९७ ॥
| ` मुष स्तेये ॥ ८ सुष्णाति ) इत्यादि पूरवेवत् , अयं ह्टिकमेक इत्युक्तं, तन्निबन्धनानिं च
कार्थाणि तत्रतत्रोक्तानीति नेह प्रतायन्ते । ( सुपितत्वा । मुसुषिषति ) । “स्दविदमुष" इति
क्त्वासनो नित्यं किन्त्व “खो व्युपधात्, इति विकल्पापवादः ॥ ९८ ॥
खच भूतप्रादुभावि ॥ भूतप्रादुर्भावोऽतिक्रान्तोत्पत्तिः। ( खच्जनाति ) श्चुत्वेन जकारः,
€ खाच । चखचिथ । चखचिव । खचिता । खचिष्यति । खच्जातु । चखान । खच्नानि ।
अखच्नात् । खच्जोयात्। खच्यात् । अखचीत् । अखाचीत् ) “अतो हखादेः" इति वा
बृद्धि: । ८ चिखचिषति । चाखच्यते । चाखक्ति। खाचयति । अचोखचत्। खचितवा । ख.
वितः । खव इत्येकडति मेत्रेयः । स्वाम्यपि खच्जातीत्युक्त्वा खौनातिरिति सभ्या इति।
( खोनाति । खोनातु । खोनाहि ) । अनुनासिक्रादावूद , हौ च इनः शानचः पूवं परत्त्वा-
दूटि प्श्वाद्धलन्तत्त्वाभावान्न शानच् , ( अखौनात् । खौनीयात् ) । आशिषि ( खठ्यात् ) ।
शेषं खचिवत् , अत्र कचिद्धेर् चेति पय्यते, तत्र हेठतीत्यादि, हेढ विबाधायामिति शपि, श्र.
न्थादय उदात्ता पिषिवजैम् । छ्िरिस्तु विभाषितेड् । इषिरपि तकारादौ वात्तिकमतेन, सव
परस्मेपदिनः ॥ ९९ ॥
ग्रह उपादाने ॥ उदात्तः । स्वरितेत् । ( गृह्णाति । गृहीतः । गृह्नासि । गृह्णामि ) । “प्र
हिज्या? दिना सम्प्रसारणं कडितोः। ( गह्गीते । गृहषे । गृहे । गृह्रीवदे । जग्राह । जगु,
इतुः । जगृहुः । जगप्रहिथ । जगृहथुः । जग्राह । जग्रह । जगृहिव । जगृहे । जगृहाते । जमर.
---^
(१) पोषततीत पाठे युक्तः । पुषतं।त १३ सञापूवेकां विधिरनित्य ईति गुणाभावः ॥
३.७६ धातुबत्तो- { अह
हिषे । जगृषिट्वे । जगरहिष्वे । जगुाहवरे । ग्रहीता । ग्रहीष्यति । ग्रहीष्यते ) । “्रहोऽखिरि
दीष, इत्यक्टीयो दीषेः। ( गृह्णातु । गृहाण । गृह्लानि । गृहीताम् । गृह्णाताम् । गृह्णशष्व 1
गृहे । अगृह्नात् । .अगृह्णीताम् । अगरह्वीत । अगृहमताम् । गृहरीयात् । गृहठीयाताम् । गृह्री-
याः । गृह्वीत । गृहणीयाताम् । गृह्णीरन्) । आशिषि (गृह्यात् । गृद्यास्ताम् । प्रहीषीष्ट । प्रही-
घीयास्ताम् । अग्रहीत् । अग्रहीशम् ) “इयन्त'इति न वद्धिः । (अग्रहीष्ट । -अग्रहोषाताम् ।
जिघृक्षति । जिधृश्चते ) । “सनि अहगुहोश्च"इतीण्निषेधः । “₹दविदमुषम्रहि"इति सनः
कितत्वात्संप्रसारणम् । ““हो ढः भष्भादः । “षढोः” इति कत्वे षत्वम् । (जरीगरृह्यते,) यङि
संप्रसारणे द्िवेचनम् । “रगत, इत्यभ्यासस्य रीक् । ८ जाप्राडि, ) यज्ञो लुका लघ्त्वाक्न
संप्रसारणं, उत्वघत्वष्टुत्वढरोपदीर्घाः । ( जागडः ) ठत्वादि दीध॑वजं, तत्र हि पर्वाणो परह-
` णम् । प्रसारणं त्वित्सावेधातुका(रपेक्षम् । (जाग्रही ति) । अल्परत्वाभावान्न ढत्वम् । (जा-
क्षि ) । ठत्वभषभावकरत्वषत्वादि । ( जागरहि । जागरृह्णः । जाप्रहां चकार । जाग्रहीता ।
जाग्रहीष्यति) । ““्रहोऽलिरिइत्यत्र गृहेय॑द्विहितमार्धधातुकं तस्य य इडिति विहितविशेष-
णत्वेऽपि द्विःप्रयोगरूपत्वाद् द्विवचनस्य द्विरुक्तोऽपि स एव प्रहिरिति दीर्घं भवति । विहित-
विोषणाङ्गीकारस्य च प्रयोजनं जरिग्रदह्यशब्दाद्रलाच्या्धधातुके इटयल्छोपयरोपयोजेरिगरहिते.
त्यादौ दीधेनिवृत्तिः । अत्र च' न ग्रेविहितमाद्धेधातुकं किं तहि यङन्तात् । ( जाप्राढ् ।
जागराम् । जागरडि ) । अश्र हेरपित्त्वात्प्रसारणादौ त्वादि, ( आजाघ्रय् । आजागृढाम् ।
अजागृहुः । अजाग्रहम् । अजाघ्ट् ) 1 तिप्सिपोहेरुड्यादिलोपे पदान्तत्वाड्ढत्वमषूभावयो- `
जेशत्वचत्वं । ( जागर्यात् । जागृह्याताम् । जागरृद्यास्ताम् । अजाग्रहीत् ) । «““स्यसिचसी -
युट् इत्यादिना चिण्वदिटि भ्राहिष्यत इत्यादि । “्रहोऽछिटि दीधः, प्रक्कतस्येट इतीह ने
भवति । ( प्रगृह्यं पद, ) यस्य प्रगृह्यसंज्ञा विधीयते । ( गृद्यकाः ) शङ्नयः, अस्वतन्त्रा इत्य. `
थः, ( ग्रामगृह्या ) चाण्डाख्वारिका । भ्रामाद्बहिभूतेत्यथैः । ( अज्जैनगृह्यः ) अज्जञैनपश्चः ।
“पदास्वैरिबाद्यापकषेषु च! इति गरेः क्यप्, बाद्येति स्न्रीखिङ्गनिदेशो लिङ्गान्तरे माभूदिति +
तेन ग्रामग्राह्यश्चाण्डार इत्यत्र ण्यदेव भवति । गृह्यका इत्यत्रानुका्पायां कन् ।. ( पाणि-.
गृहीती, ) “पाणिगृहीती? इति ङीष् । ( ग्राहः, ग्रहः )। विभाषा ग्रह” इति कतेरि वा
णः । अन्यदा च व्यवस्थितविभाषाविज्ञानात् जरुचरे < प्राहः )। ज्योतिषि ( ग्रहः )..
गृहात्युपादन्ते धान्यदिकमिति ८ गृहं गेहम् ) । “दे कः” इति ब्ग हे कतेरि कः, ५ ।
रणम् । यदायं तात्स्थ्यात्तद्रवचनस्तदा स्वभावात्मुलिलिङ्धो बहुवचनान्तरच । शक्ति गृहणा-
तीति ( शक्तिग्रहः ) । अच॒प्रकरणे [ शक्तिराङ्लतोमरयष्टिवटघरीधनुःषु ग्रदेरुपसंख्यानम् },
इत्यच् । अणोऽपवादः । एवं खाङ्गलग्रह इत्यादि । सूत्रं धारयतीति ( सूत्रग्रहः ) । “सूत्रे च
धाय इति धारयत्यर्थाद् ग्रदेरच् । (फलेग्रहिः) । अवन्ध्यन्रक्षादिरिति नेवण्टकाः । “फले-
ग्रहिरात्म॑भरिश्च इति इनूप्रत्यय उपपदस्य चेकारान्तत्वं निपात्यते । भदिटकाव्ये तु फल-
ग्राहिमात्रे प्रयुज्यते । ( फलेग्रहीन् ) . हंसि वनह्पतीनामिति । ( उद्ग्राहः ) ।. ““उदि ग्रह"
इति घन् । "गगृहबहनिरिचः, इत्यपोऽपवादः । ८ संग्राहो ५५.५८ ) अङ्कङिसंनिवेशस्य दा -
द्यैमित्यथः । “समि सुटो” इति धल्, अपोऽवादः पूववत् । युष्टाविति सुष्टिविषयश्चेद्धा-
त्वथे इत्यथः । अवग्राहो इन्त ते वृषररूपात्। एवं निग्राहः । “आक्रोशे वन्योग्रेह” इति
घञ् । पूर्वेवद् अपोऽपवादः । आक्रोशः शपनम् । अन्यत्रावग्रहः पदस्य ( निग्रहश्चोरस्य >)
“प्रहवृहनिश्चिगमश्च इत्यप् । (पात्रप्रग्राहेण चरति भिष्षुः) ङ्प्सुः पानं गृहित्वा चरतीत्य
थः। “प्रे ङिप्सायाम्, इति घन् रिप्सायां गम्यमानायाम् । (परिग्रहो 4/६ “परो यज्ञः
इति गरदेषेन्, अन्यत्र परिशरहो धनस्य, पूवेवदप् 1. ( अवग्रहो देवस्य अवग्राह इति वा)
_५अवे ग्रहो वपेप्रतिबन्धे इति धलपो । वषैस्य प्रतिबन्ध इत्यथः । (त॒राप्रप्रादस्तलप्र्रहः)!
` (१) तस्य बादरङ्गवेनासिद्धतान्न रोगादय इति भव्रः ^ , . {~ ¦
चुर ] -- दृशप्रगणः। ` ३७७
्ुल्ासृत्रमित्य्ैः । “त्रे वणिजाम्, इति वा घन् । वणिजामत्यन॑न तुलासूत्रं रुषरयते, तेषां
{तेन सम्बन्धात्, न तु वणिजत्तन्त्रमिति ब्रृत््यादौ स्थितम् । (प्रग्राहोऽखादेः प्रवरह इति वा )
“रमौ चः, इति वा घज् । अश्वानां नियमनार्थं रज्जुरिह ररिमशब्देनाच्यते । ( जोवग्राह
गह्णाति ) । “समूलाकृतजीवेषु हनूङ्कनग्रह'” इति जोवशब्दे कमेण्युपपदे प्रदेणेमुख् । कषादि-
-स्वायथाविध्यनुप्र्ोगः, जोषन्तं गृह्णातीस्यथैः । ( हस्तग्राहं गृहणाति । पाणिप्राहं गृह्णा
ति )। हस्तेन गृहणातीत्यरथैः । “हस्ते वतिग्रहोः” इतिकरणवाचिनि हस्तां उपपदे
'णञुल् । पूवेवदनुप्रयोगः। ( नामग्राहमाह्वयति ) नाम गृहीत्वा ऽऽद्वयतीत्यथेः । “ना-
सन्यादिरिप्रहोः” इति नाम्न्युपपदे णमुट् । तृतीयाप्रश्टतित्वात्समा सविकल्पः । धातुसम्ब-
न्धाधिकारादनुप्रयोगः ।,वासरूपेण क्त्वाप्यनुत्ञायतहइति नाम गृहोत्वेति भवति । गहेत इति
गृेषहणे शपि । कत्सायां गल्हत इति शपि, एवं गहेते इति ॥ ६० ॥
इति शीपूवैदक्षिणपश्चिमससुद्राधोश्वरकम्पराजमुतसङ्गममहाराजमहाम-
न्त्रिणा मायणसुतेन माध्वसहोद्रेण सायणाचा्ंण बिरचि-
॑ नायां माघवीयायां धातुच्त्तो ऋथाद्यः ।
| न्न), + -@ क
अथ चुरादयः।
चुर स्तेये ॥ अकार उच्ारणाथेः प्रयोजनान्तराभावात्। न च तङ्थोऽनुदात्तेर्वं स्यात् ।
“सत्यापपाशः, इत्यादिना चुरादिभ्यः स्वाथ णिचो विधानादणिचः प्रयोगाभावात् । तथा
च काडयपः- कार्याभावादेकश्चुत्या पस्यत इति । अत्राभरणे घुषिरविशब्दन इति ापका-
दुक्रियभाणेऽपि वाग्रहणे चुरादिभ्यो गिन्वेत्युक्त्वा “अत एकह” इत्यत्र वृत्तो (जगणतुः
जगणुः) इति प्रत्युदाहरणसमथेनाथेमनित्यण्यन्ताशचुरादय इति न्यासकारेणाभिधानाद् इं
ज्ञापके सामान्यापिक्षयेत्युक्त्वा “आष्टषाद्रा” इति गणकारवचनं चानुवाद् इत्युक्तम् । राप-
कल्य स्वरूपमल्मामिर्घोषतो किखितमिति नेह प्रदरितं, तघ्यं ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वं
केयटविरदधम् । यदाह “णेरणौ, इत्यत्र गणयति गणमिति भाष्यन्याख्याने नित्यत्वाण्णिचः
केवलानां चुरादीनां प्रयोगाभावादिति । भाष्यविरुदं च । तथाहि । किमथैमविशब्दन
इत्युच्यते, न विशब्दने धुषे{णचा भवितन्यम् । एवं तहि सिद्धे सति यदविशब्दनग्रहणं क-
रोति तज्जञापयत्याचार्यो विशब्दने घुषेविभाषा णिज् भवतीति । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजन,
-“महीपाख्वाचः श्रुत्वा जघुषुः क्षत्रमाखवा, इत्येष प्रयोग उपपन्नो भवतीति विशिष्टविषयत्वे-
नाभिधानात् , “टुपधाच्चाङ्ृपिचुतेः,, इत्यत्रानित्यण्यन्ताश्चुरादय इति सामान्येन यदुक्त
पदमज्ञ्या तदपि मतान्तरापक्षं न तु स्वमतेन, यद्वक्ष्यति । घुषिरविशब्दन इत्यत्र घुषिवि-
षयमेव ज्ञापकमुक्त्वा, अन्ये त्वाहुः । अनित्यण्यन्ताहचुरादय इति सामान्येन ज्ञाप्यत इति ।
यापि “्दुपधाच्च इत्यादावनित्यण्यन्ताश्वरादय इति न्यासङृतः सामान्योक्तिः सापि येषां
खिद्धेन वचनेन वा णिन्विकल्पस्तन्मान्रविषयेव । तथा च “णेरणौ, इत्यत्र तेनैवोक्तं, चौरा-
दिकानामप्यनित्यण्यन्तत्वाद्विमाषितिणिचां केषां चिद्धियमानत्वा दिति, यस्मात् णेः प्राम
कतां वा विद्यते न वचेतस्माण्णेः प्राम कर्ता वा विद्यते इति गणे नित्यण्यन्तत्वाभिधानं
विद्येत । तथा जगगतुरिति प्रत्युदाहरणे पदमज्ञर्यामपि चुरादित्वादत्र णिच् प्राप्नोति,
यदि नेष्यते ५ इति । यदिना द्यपरितोषः सूच्यते । अपरितोषश्च पूर्वोक्तो
माघ्यविरोधः । तदैवं नित्ये णिचि स्वरितेत्वात् प्रहिः क्यादो लक्िश्रकश्चरादिष्वितिवचा-
नाहकषः स्वरितेत्वालिद्गादन्येभ्यश्चुरादिभ्यो “णिचश्च, इति कत्भिप्राये तडनेत्युक्त्वा चभ
, ३९८ ¦ धाठड्त्तो- ‹. चिति
स्त्वत्राप्युभयपदित्वमास्थत । णिन्विकल्पमाह स्वामो । एवं देवो नन्दी चांहतुः । मेत्रेयस्तु
र्बरितेत्त्वमस्य नेच्छति, यदाह स्वरितेत्त्वमस्य कश्चित्परतिषपद्यत इति । “णिचश्च” इत्यत्र
हरदत्तोऽपि लभेः स्वरितेतत्वं प्रस्तुत्याइ । नात्राक्चभाषितमस्ति, पारायगेऽपि चुरादिणिच
आत्मनेपदसुदाहतमिति । एवं च लश्चजिति पित्वा जित्करणादन्येभ्यश्चरादिभ्यो “गि.
चश्च", इति तड न भवतीति च श्रीमद्रवचनमपि प्रत्युक्तम् । प्रक्रियारत्न च चितेरिदिह्वात् `
ज्तापकाच्चुरादिणिचो ऽनित्यत्वाच स्फुट भेदन इत्यादो चटतीत्याद्यपि यथादृष्टं द्ष्टव्यमि.
त्येकायमतसुक्त्वा तद्धाप्योक्तन्ञापकविरुद्धम् । एवं हि घु षिरविशब्दन इत्यल्याप्यण्यन्तस्य
सम्भवात्तद्वयावरस्यर्थां ऽविशब्दनोक्तिः कथं क्तापिका स्यादिति तन्मतं दूषितम् । तस्माथन्न
रिकः वचनं चास्ति तत्र विकल्प इति सिद्धमिति । वचनं स्पष्ट, लिङ्गमपि तत्र तत्र धाताबु-
पददोयिष्यते । यन जगणतुः, जगयुरिति लिङ्गवचनयोरभावेऽप्यण्यन्तस्य प्रत्युदाहरणम् “अत
एकह", इत्यत्र वृत्तौ तदनित्यण्यन्ता इति सामान्यवादिमतापेश्चया न तु सिद्धान्तब्ुद्धया ।
८ चोरयति ! चोरथतः । चोरयन्ति । चोरथसि । चोरथथः । चोरयथ । चोरयामि । चोर-
यावः । चोरयामः + चोरयते । चोरयेते । चोरयन्ते । चोरयते । चोरयेथे । चोरयध्वे । चोरे ।
- चोरयावहे । चोरयामदे । चोरयांचकार । चोरयांचक्रे ।' चोरयामास । चोरयांबभूव ) । प्रत्य-
यान्तत्वाद्म्प्रत्ययः । “अयामन्त' इति णेरयादेशः । ८ चोरयिता । चोरयिष्यति । चोर-
यिष्यते । चोरयतु । चोरयताम् । अचोरयत् । अचोरयत । चोरयेत् । चोर्येत । चोर्यात् )
“णेरनिटि” इति गिखोपः। ( चोरयिषीष्ट ! अचूचुरत् । अचूचुरत ) “णिश्ि", इत्यादिना
चद्» शात्रादिकाये' भूवज्जेयम् ! ( चुचोरयिषति। चु चोरयिषते ) । चिण्वदिटि तस्थासि-
त्वाण्णिरोपे ८ चोरिष्यते । अचोरिषाताम् 3 । एकतरचने विणिति तिचोऽभावः, ८ चोरि.
षीष्ट । चोरिता इति भवति । ( चोरः ) । प्रचाधच् । ( चौरः ) । प्रज्ञा दित्वात्स्वारथैऽण् ।
( चोरणा ) । “ण्यासश्रन्थः, इति युच् , चुरेति छत्रादिपाठाद्करारप्रत्ययो गुणाभावश्च । चुरा
शीरमस्या (चोरी) । “छत्रादिभ्योणः, इति णेऽपि कचिदणृङकतमिति डीप् । एतच करोताबु-
पपादितम् ॥ १॥ | नि
चिति स्द्त्याम् ॥ इदित्त्वान्नुम् , ८ चिन्तयति ) इत्यादि । ( चिन्ता, ) “चिन्त.
पूजि" इत्यादिना ऽङ्रत्ययः । अत्र मत्रेयः । अकारे विधातव्येऽङो विधानं गुणाभावा्थै,
तत्सामर््यात्कदाचिण्णिलोपो नास्तीति तत्र चिन्तियेतोयङ्गाहत्तेभ्यः । चिन्त स्खत्या-
मिति सानुषङ्क एव पठितव्ये इदित्पाान्नरोपाभावार्थादस्य णिच् पाक्षिकः । नित्ये हि णिचि
तस्य स्थानिवद्धावाद्यवधानान्न कापि कित्परत्वमिति चिन्त इत्यादौ नलोयाप्रसङ्गः । तेन
( चिन्तति । चिचिन्त । चिन्तिता >) इत्यापि भवति । एवमन्यत्रापी दित्वं णिल्विकल्पाथै
द्र्टञ्यम् । चेततीति शपि संज्ञाने । चेतयत इत्याङ्कस्मीयः ॥ २ ॥
यत्रि संकोचने ॥ ( यन्त्रयति । यन्त्रणा । यन्त्रितः ) । अत्रापि पूेवदिदित्करणायन्त्र-
तीत्याद्यपि भवति । अच्राभरणे यतर इति पटित्वा ऋकारो “नाग्लोपि इति विशेषणा
<त्युक्तम् । अयं पाठश्चिरन्तनन्याख्यानेषु न इश्यते, प्रत्युत यन्त्रणादिन्न्दमस्मादेव मेत्रेया -
दयो व्युदपादयन् , अनेकविकरणविचारणे दैवे तद्वयाख्याने पुरुषकारे वा प्रयलार्थनिकाराथेव-
त्सङ्खोचा्थो नोपादीयत इति तस्य मूलं श््ग्यम् ॥ ३ ॥
स्फुडि परिहासे ॥ ( स्फुण्डयति ) स्फुण्डतीत्यादि ॥ ४ ॥
रश्च दशोनाङ्नयोः ॥ ( लक्षयति ) इत्यादि । ( क्ष्मीः ) “रक्षस् च" इतीकारप्र-
त्ययो सुडागमश्च । ।( लक्ष्मीवान् । लक्ष्मणः ) . “लक्ष्म्या अच, इति मत्वथीयो नकारप्र-
प्रत्यय इकारस्य चाकारः । (रक्ष्यम् , रक्षणम् ) । अचो यति ल्युटि च णेर्लषः । रक्ष्यमधीते
वेद् वा ( खाक्षियकः ) 1 लाक्षणिकोऽप्येवम् । उन्छादौ लक्ष्य लक्षणे इति पाठ् । शम
क्ष आरोचन इत्याङ्कस्मीयो भविष्यति ॥ ९ ॥ `
डदि] | द्शमगणः॥ . -३७8&
; कदि अनृतभाषणे ॥ ( ङन्द्रयति ! अचुकन््रत् । ङन्द्रति ) इत्यादि । अच्र स्वामा
छदिदित्येक इति । तत्र कोदयतीत्यादि । उटदित्फरं तु अचुक्रोददित्यत्न हस्वनिव्र त्तिः ॥६॥
लड उपसेवायाम् ॥ ( खा डयति ) इत्यादि । र्डतीति विरू{से शपि ॥ ५७ ॥ ¦
मिदि स्नेहने ॥ ( मिन्दयति । मिन्दति ) इत्यादि । अत्र क्षीरस्वाम्यनिदितं परित्वा
कैश्चिदिदित् पस्यत इत्याह । तथा को शिकोऽप्यनिदितं पपाठ । स्नेहने मेदते मे्यतीति श्प.
श्यनोः । ऋदितोऽपि पि मेधादहिसखनगोः, मरते ॥ ८॥
ओलडि उतक्षेपणे ॥ ( ओरण्डयति । ओरण्डति । ओलिलण्डयिषति ) । अजादित्वाद्
द्वितीयस्यैकाचो द्विकेचनम् । अच्र स्वामिकाश्यपसंमताकाराः केचिदोदितं पठन्ति तेषां मते
ण्डयति । लण्डतीति । अपरे तुकारादि पठन्ति, तदोकारं धात्ववयवसु हरतां मेत्रेयादी-
नामित्सं्तकेत्वमभिदधतामन्येषां च सवंषामनभिमवम् ॥ ९ ॥
जल अपवारणे ॥ ( जालथति ) इत्यादि । नन्दिसम्मताकारावा्ंतो विपर्यस्य प्रतो
रज इति, तन्माभूदिति मेत्रेयो जारमित्युदाजहार ॥ १० ॥
पीड अवगाहने ॥ ( पीडयति । अपीपिडत् । ` अपिपोडत् ) । “भ्राजभास" इत्यादिना
णो चडयुपधाहस्वविकल्पः । ( पीडा ) भिदादिपागादङ् । . ( पाणादुपपीडं धारयति, पाण्यु-
पपीडं धारयति ) । पाणिनोपपीडमिति वा । “सक्षम्यां चोपपीड” इति सक्षमीतृतीयान्तयो
णमुल् । तृतीयाप्रश्ठतित्वात् समासविकल्पः । (धनुरभिरसद्यं सुष्टिपीडं दधानः इति ब
भदिकार उपोपसंग्रहणमतन्त्रं मन्यते ॥ ॥ ११ ॥
नट अवस्यन्दने ॥ अवस्यन्द्नं नाटयम् । नाख्यदत्येव चन्द्रः । ८ चौरस्योजास-
नम् ) “जासिनिग्रहणः, इति कमणि शेषे षष्ठी । अनेकार्थत्वाद्धिसाथेत्वसुत्पूैस्य, जास्या
दीनां विङ्ृतनिर्ैशाण्णो चडि हस्वेनायं विधिरित्युक्तं न्यासे । तत्फरं चोरमनीनटदित्यत्र
षष्टयभावः । अयं पक्षो भवादौ दूषितः ।। १२॥।
श्रथ प्रयत्ने ॥ प्रस्थान इति मेत्रेयः । अतिहषं इति बहवः । ८ श्राथयति ) । कथिमपि
केचिदत्र पठन्ति । स मेत्रेयादौ न दश्यते । तथा कथश्रथौ हिसायाम् , ( काथयेत्, कथते,.
क्रथेत ) इति घटादि(१) च पठता देष्ेनापि न परितः ।। १३ ॥
बध संयमने ।! ( बाधयति ) । बन्धेति चान्द्रः । बध्नातीति बन्ध बन्धन इति क्रेया
दिकस्य बीभत्सते इति भौवादिकस्य नित्यसन्नन्तस्य बघेवेरूप्ये ।। १४॥।
पृ पूरणे ।। ( पारयति ) । अत्र भ्रीभद्रादयो दीधाच्चारणसामर्यात्पनने णिज् नेति। त
थाहि-दीर्घोच्चारणं परितेत्यादावदन्तस्रुदन्तमिति इट्सिद्धये, वण्णिचो विकल्पस्य क-
ल्पकं भवति । ननु परितेत्यादि प्रणातिपिपर्त्यारन्थतरेणापि सिच्छति कि विकल्पकल्पनया ।
सत्यम् । परितेव्यादि सिध्यति, परतीत्या दिषिद्धिस्तु प्रयोजनं भविष्यति ।१९॥
ऊजे बलप्राणनयोः ।। प्राणनं जीवनम् । ( उजेयति । ओभजिजत् ।. उजिजयिषति ) «न
नदरा?» इति रेफवजंस्य द्वितीयस्येकाचो द्विवचनम् 1 ( उकं ) । “श्राजभासः, इत्यादिना
क्विप् । “चोः कुः» इति कुत्वं, णिलोपस्य [ पूर्वत्रासिद्धये न स्थानिवत् ] इति स्थानिव
्वनिषेधात्पदान्तता, संयोगान्तरोपस्तु “रात्सस्य” इति नियमान्न भवति ।। १६॥ : :;
पश्च परिग्रहे ।। ( प्क्षयति । अपपक्षत् ) ।। १७॥
वणं चूण प्रेरणे ॥ एवं मेत्रेयः । अन्ये तु वण वर्णने । चूण प्रेरण इति वणैयन्ति । (चूणै-.
यति) । वणे" गृहणाति (वणेयति) वूर्णेरवध्वंसयति (अवचूर्णयति) । “सत्यापपाश्चः? इत्या.
दिना वभेचर्गाभ्यां प्रातिपदिकाम्यां म्रहणावध्वं सतन प्रोणिच् ॥ १८-१९॥ १,
प्रथ प्रख्याने ॥ (प्राथयति । अपप्रथत् ) . अत्सदूहत्वरप्रथ इत्यभ्यासस्याकारः,
{ १) युजादीमिति पुस्तकान्तरे अधिक्रम् ।
३८० धातुवृत्तो-- (श्य
“नान्ये मितोऽदेतो,, इात सम्भवद्धेतुमण्णिचां चुरादिणिचि मित्तवाभावात्प्रथ प्रख्यान इति
धगदिकं मित्त्वमस्य न भवति ॥ २० ॥
पृथ प्रक्षेपे ॥ (पा्थेयति । अपपरथेत् । अपीपथत् ) । उद्वा । पथ इत्येक इति स्वामो,
वाथयति । अपीपथत् ॥ २१ ॥
सम्बन्धने ॥ ( सम्बयति । अससम्बत् ) । शम्ब चेति मेत्रेयः । शम्बेत्येक इति
स्वामी । ( शम्बयति । अश्शम्बत् । शम्बरम् ) । बाहुखकादरः । साम्ब इति केचिदन्त्या-
दि दीर्घ॑वन्तं च पठन्ति ॥२२॥ `
` भक्ष अदने ॥ ( भक्षयति पिण्डीं देवदत्तः) । अतो हेतुमण्णिचि भक्षयति षण्डा देवद-
त्तनेति “गतिबुद्धिप्रत्यवसानार्थ', इति प्रयोज्यस्य कमैत्वम् [मक्तेरदि सास्य] इति वातिः
केन निषिध्यते । अत्र च [ आदिखाधोः प्रतिषेधः ] इत्यतः प्रतिषेधग्रहोऽनुवतेते । “गतिबु
द्विः” इत्यादौ चाणिग्रहणेन हेतुमण्णिचो निषेधः । हिंसायां तु भक्षयति यवान् बलीव्ही.
निति भवति । अत्र भक्षयतिहिसाङ्धे भक्षणे वतैते, हिसा च सवं भावाः सचेतना इति दशै.
नेन यवानां सचेतनतत्वादस्ति । दशैनान्तरे यवानां भक्षणे स्वामिनो हिसा भवतीति तदवेक्षं
` भक्षणस्य हिसाङ्त्वम् ॥ २३ ॥
ऊट छेदनभत्सनयोः ॥ एवं बहवः । छेदनपूरणयोरिति स्वामी, ठेदनहत्येवं जिनेन्द्रदुर्गो ।
. (ङटटयति । अचुकुद्व् । कुट्टाकः) । “जल्पभिश्चङुई'› इति षाकन् । वित्त्वात् खियाम् ( ङा
की, कुटनं, ऊुदटः) । “एरच्? । कुटेन निव्रेत्तं (ऊटिमष् , ) [ भावप्रत्ययान्तादिमन्बक्तञ्यः ]
इति “तेन निवृतम्” इति विषये इमप् ॥ २४ ॥
यु इड अल्पीभावे ॥ € पुष्यति । अपुपुदत् । चुद्धयति । अचुच॒ह्त. ) ॥ २९-२६ ॥ `
अद घुट अनादरे ॥(अद््यति, आदित् ) । अयन्दोपधो लक्षणवशोन टकार इति “नन्द्राः,
इति दकारवजैस्य द्वितीयस्येका चो द्विवेचने पश्चात् ष्टुत्वम् । (सुदहथति । असुषुदत् ) २७-२८॥
लण्ठ स्तेये ॥ ( लुण्डयति । अटुटुण्ठत् ) । लुण्ठतीति लुटि स्तेये इत्यस्य शपि । ननु
लण्ठतेरिदित्पाेना पि टुण्डयति टुण्ठतीति रूपद्वयं भविष्यति, क भ्वादीदित्पाठेन । स
त्यम् । सिध्यतीदं रूपद्वयं, ठण्ठितेति ताच्छीलिकस्तृ(१)न्न स्यात् । “जल्पभिक्षङकदटलण्ड :
इति षाकना बाधात् । दुख पाटे तु प्रतिषदाक्तततवादस्येव तत्र ग्रहणमिति भोवादिकात्तनि
लुण्ठितेति भवतीत्युभयत्र पाठः कतेञ्यः । अत एव न्यासे कुट ठेदे, लण्ठ स्तेये चोरादिकाषे
तावित्युक्छम् । (लण्टाकः) “जल्पभिक्षः” इत्यादिना षाकन् , पित््वान्डीष् ( लुण्ठाक ) २९
काठ चट असंस्कारगत्योः ॥ ( चाठपति । शाटपरति । अश्ीशस्त् । अशीश्वञत् ) । इदिद्
द्वितीय इति दुः । मेत्रेयोऽपि श्वटीव्येक इति । ( श्वण्ठयति । अश्वत् ) शछाधायां शाट
यतदइत्याकुस्मीयः । शटयति श्वट्यठीति कथादी, केतवे शठतीति श्चपि गतम् ॥ ३०-३१॥ `
तुजि पिजि हिंसाबलादाननिकेतनेषु ॥ ( तुश्नयति । अतुतुञ्जत्। पिञ्जयति । अपिपि
ज्जत् ) । इदित्करणात्तञ्जति पिज्ञतीत्यपि भवतः । तुजि हिसायां तुजि पालने चेति भूवादि
पाठादेव हिसार्यां तुञ्जतीति सिद्धा विदित्वेन णजनित्यत्वं बखादाननिकेतनयोरपि ` तुज्ञतीति
रूपसिद्धये, एवं वद्यैनेनेव सिद्धे भूवादिपाठः किमथ इति चेत्, पालने तुज्जतीत्यथेः । तज-
यति पिल्नयतीति भाषार्थावमरे भविष्यतः । जाकटांयनस्तुज पिजेति पपाठ । पिज वण॑हत्यदा-
दौ । इह जि छुजि इत्यपि कचिद् दश्येते । तो मेत्रेया दिभिने पच्येते ॥ ३२-३३ ॥
पिख गतौ ॥ ( पेसयति । अपीपिसत् ) । पेसतीति शपि ॥३४॥ ` ।
घान्त्व सामप्रयोगे ॥ ( सान्त्वयति । अससान्त्वत् । सिषान्त्वयिषति ) ॥ ३९ ॥
` उल्क वल्के परिभाषणे ॥ ( शल्कयति । वल्कयति । अशश्ल्कत् । अववल्कत् ) ३६-३७
( १ ) टुण्टीति ताच्छीलिको गिनिनं स्यादिति पुस्तकान्तरे पाठः ।
ष्णिह ] दशमगखः। ३८१
ष्णिह स्नेहने ॥ षापदेशः । ८ स्नेहयति । असिष्णिहत. ) लि यतीति प्रीता दिवादिः ।
` अत्र स्फिर स्नेहनहति कचित्कोशे श्यते । तद्ध नपालजशाकटायनमेत्रेयदेवादिभिश्िरन्तनेठ्यां
ख्यातृभिने टिख्यते ॥ ३८ ॥
ल्मिट अनादरे ॥ ( स्मेदयति । असिस्मिटत् ) स्मिङ् इत्येकइति मेत्रेयः । ८ स्मायथ-
ते ) । अवयवे छतं छिङ्गमिति न्यायेन ण्यन्तस्य ङिन्त्वादात्मनेपदम् । आत्वं स्मायतेरिति
निरशाद्ेत॒मण्णौ विधानाच्च नाल्य भवति । हाकटायनस्त्वट स्मिट गताविति रान्तप्रकरणे
पपाठ । स्मयतदहतीषद्धासे शपि ॥ ३९॥ +
"भु शछेषणे ॥ ( शेषयति । अशिष्टिषत् ) । शेषतीति दाहे शपि । श्छित्यतीत्यारिङने
इयनि ४० ॥
, पथि गतौ ॥ ८ पन्थयति । अपपन्थत् , । पन्थति । अपन्थीत्, ) इदि्वाण्णिन्वि
कल्पः ! पथतीति पथे गतावित्यस्य शपि ॥ ४९ ॥
पिच्छ कुटने ॥ ८ पिच्छयति । अपिपिच्छत् ) ४२ ॥ |
छदि संवरणे ॥ ( छन्दयति । अचछन्दत् । छन्दति ) । शाकटायनस्त्वात्मनेपदिष्वभ्यमुं
पपाठ स्व।(म्यादयरछदेत्यनिदितं पटित्वा छादयतीत्युराज्डुः । तधा छादुयतीति रूपस्य छद्
अपवारणहत्याश्टषीयेणेव सिद्धत्वादिह पाटो उयथैः स्यात्. । इदित्वाभावे छन्दःशब्दोऽपि नः
स्यादिति मैत्रेयाद्यक्त इदित्पाठ एव न्याय्यः । अत एव न्यासपदमज्ञर्यादौ छदेयमित्यत्रोर- `
श्छदादि छद् अपवारण इत्यस्मादेव व्युत्पादितम् ॥ ४३ ॥ `
श्रणु दाने ॥ प्रायेणायं विपूवैः । ( विश्राणयति । व्यशिश्रणत् ) । घटादिपाडात् श्रण
यति ॥ ४४ ॥ |
तड आघाते ॥ ( ताडयति । अतीतडत् ) ॥ ४९ ॥ |
खड खडि कडि भेदने ॥ ८ खाडयति । भचीखडत् । खण्डयति । अचखण्डत् । खण्डति ।`
अखण्डीत् । कण्डयति । अचकण्डत् । कण्डति । अकण्डीत् ) । खण्डतीति मन्थने शपि ।-
तथा कण्डतइति भेदे । क्षीरस्वामी तु भूवादौ परस्मेभाषं कडतिमनिदितमपि कडीतीदितं
पटित्वा कडेति दुग इत्याह । अस्य निणेयह्तत्र कृतः ॥ ४६-४७-४८ ॥
कुडि रक्षणे ॥ (कुण्डयति । कुण्डति) । कुण्डतदइति वे रस्यदाहयोः शपि गतम् । वेकल्या-
थंष्ठान्त इति शाकटायनः । टान्तमेकइति स्वामी । इमावपि पाठभेद तत्रापि दशितो ॥४९॥
गुडि वेष्टने ॥ ८ गुण्डयति । गुण्डति ) । रक्षदत्येके । प्रथमादि द्वितीयान्तमेके पठ-.
न्ति । ( अवङकुण्डयति । अवङ्कुण्ठति ) ॥९० ॥
खुडि खण्डने ॥ ( खण्डयति । खुण्डति ) ॥९१॥ “`
-. वटि विभाजने ॥ वडीति शाकटायनः । ( वण्डयति ) । अत्र मैत्रेयो भौवादिकस्य +वि-~
भंजना्थस्य वटेहंतुमण्णो वण्टथतीति सिद्धे चुरादौ पाटः कत्रैभिप्रायेऽपि।परस्मेपदांथं इति ।
असो “णिचश्च” इति तङ् चुरादिण्यन्तस्य नेति मन्यते । अन्ये तु “णिचश्च” इति तंत्रापी- `
ष्यत इति नेदं प्रयोजनं किन्तु चिन्तीत्यादिवदिदिच्वबराण्णिचो विकल्पो नेति, विभाजने
तु तेनेव वण्टतीति .विद्धमिति । ये तु भूवादावपि विभाजनडति पठन्ति तेषां तु नेवास्य चौ
द्रस्यावतारः ॥.९२ ॥
मडि. भूषायां हष च ॥ .( मण्डयति ) । मण्डतहति. वेष्टने शपि । मडि . भूषायामिति
भूवादौ पाठादेव मण्डतीति सिद्धेरस्येदित्वं नुम्मात्राथं न तु भिल्विकल्पा्थमपि, तेन इव
मण्डतीति न भवति ॥ ९३ ॥ ६३
भडि कल्याणे ॥ .( मण्डयति । भण्डति ) । परिभाषणे भण्डतहति शपि.। परिहासद
त्येके तत्र ॥ ९४॥ #॥ ८ 2
- छद वमने ॥ ( छदैयति । अचच्छदत् ) ॥ ९९ ॥
३८२ ध, तब्च्तौ-- [ पुस्त
पुस्त जुस्तं आदरानादरयोः ॥ ( पुरुतयति पुस्तकम् । बु्तयति बुस्तम् ) ॥ ९६-१७॥
` चुद् सञ्चोदने ॥ सञ्चोदनं प्ररनः, प्रेरणा च । तत्र प्ररने द्विकमेकत्वं, देवदत्तमधेम् (चोदय-
ति) । ( चूडा ) । भिदादिपागदङ् । उत्वं दी्ैत्वं च । ( चूडार: ) । “श्राणिस्थादातो
छज्नन्यतरस्याम्” इति मत्वं खच् । चूडा नाम काचित्, तस्या अपत्यं ( चौडिः ) “वाह्या-
दिभ्यश्च, इतीन् “ज्यच” इति ठकोऽपवादः ॥ ९८ ॥ | ।
नक्क धक्क नादान ॥ अयं तवरगीयादिः । णोपदेशपयुदासे चतिनन्दीत्यादाबुपादानात् ।
.( नक्कयति ) ॥ ९९-६० ॥ ;
` चक्क चुक्क व्यथने ॥ ( चक्कयति । चुक्कयति ) चिक्क इत्यपि कचित्पख्यते ६१-६२
क्षर शौचकर्मणि ॥ ( क्षारयति । अचश्चरत् ) ॥ ६३ ॥
तछ् प्रतिष्ठायाम् ॥ ( ताङ्यति । अतीतख्त् । तालं । तरम् ) । अच् । “स॑तापूेको
-विधिरनित्य, इति वृ्यभावः । मैत्रेयस्तु "घुषिरविशब्दने, इति ज्ञापकं सामान्यमित्युक्त्वा
णिजभावे तरश्न्दमाह ॥ ६४ ॥
` तुरू उन्माने ॥ ( तोख्यति । अतूतुरत् ! तुखा ) इति गिचोऽनित्यत्वादिति मेत्रेयः ।
अन्ये तु णिजभावे प्रमाणाभावात् “तुल्या इत्यादौ तुकेति निपातनादडि णिलुकि तुठे~
-ति । ( तुख्यति । अतूतुरत् ) इति तुराशब्दात् “्रातिपदिकाद्धात्वे बहुरमिष्टवचः इति
णिचि, "दीर्घा खयोः” इति णो चडयभ्यासस्य दीर्धत्वमग्लोपित्वान्न भवति । तुखा करष्णस्य
-नाट्ति । (तुल्यैः इति विधीयमाना तृतीया तत्रेवातुखोपमाभ्यामितिवचनान्न भवति ।
.तुख्या सम्मितं ( तुल्यम् ) । “नोवयोध्मः” इति यत् । तुख्या सम्मितमिति ब्युत्पत्तिमात्रं
रूटश्चन्दस्त्वयं सदहशपर्यायः । ( तुख्यद्वेतः ) । (्रत्यतुस्याख्या अजात्या? इति समाना-
-धिकरणसमासः । अयं च पूवे निपातनियमबाधनार्थैः । तथा तुल्यमहानित्यत्र “सन्महत्,
इति महच्छब्दस्य प्राक्षपूवंनिपातबाधाथैः । ( कृष्णस्य तुल्यः, षणेन वा ) । ^तुल्यार्भः,”
:इति षष्ठीतृतीये ॥ ६९ ॥
दुर उत्कषेपे ॥ ( दोरुयति । अदूदुखत् । दोला ) । भिदादेराङतिगणत्वादङ् । ( दुलिः )
` कमेषटः । “अच इः» इतीप्रत्ययः । “बहुलमन्यत्रापि संज्ताच्छन्दसोः” इति णिक ॥ ६६ ॥
पुर महत्वे ॥ ८ पोलयति । पोरूति ) इति शपीति भूवादौ स्वामी ॥ ६७ ॥
चुरु समुच्छाये ॥ ( चोख्यति । चोलः ) । चोरस्यापत्यमपि ( चोलः ) । “ब्यन्मगधः»
-इत्यण् । तस्य “कम्बोजादिभ्यो लुगचनञ्चोखाद्यथेम्' इति लक् ॥ ६८ ॥
मूर रोहणे ॥ ( मूख्यति ) । मृरतीति प्रतिष्ठायां शपि ॥ ६९ ॥
करु विर क्षेपे ॥ ८ कारयति । बेख्यति । वेखा ) । कर्यतीति गतिसंखयानयोः कथा-
-दौ भविष्यति । कुतइति शब्दसंख्यानयोः शपि । वेते इति बेटेरपि चलने, विरतीति
संवरणे रो । कचित् किठेत्यप्यत्र पय्यते, मेत्रेयादिभिस्तु न पयस्यते, इवेत्यक्रीडनयोः किल-
-तीति शे ॥ ७०-७१ ॥
` बिरु भेदने ॥ ( बेखयति । बेखति ) इति शपीत्यात्रेय इत्युक्तम् ॥ ५२ ॥
तिल स्नेहने ॥ ( तेखयति ) । तिरुतीति शे । तेरूतीति गतौ शपि ॥ ५३ ॥
चछर श्तौ ॥ ( चारयति ) । चरतीति विरूखनकम्पनयोः शश्चपोः ॥ ७४ ॥
पार रक्षणे ॥ ( पारयति । अपीपरत् )। पातेरपि हेतुमण्णौ [ पातेटैग्वक्तव्यः ] इति
-ल्ुगागमे पारयति ॥ ५९ ॥ |
दष हिसायाम् ॥ ( छषयति । अदटूलुषत् ) ॥ ७६ ॥ 4 १
` श्युल्ब माने ॥ ( सुल्बयति । अशयुद्यल्बत् ) । शुं मानहति श्रीभद्रमेत्रेयादयः । ८ शुष -
-यति । शुर्पा,) एरचि पचाद्यचि वा णिरोपः । शुरण कोतं (शोप, शोपिकम् 1) “शुर्पादनन्य-
तरस्याम्” इत्याहयेष्वभष्वनठनो । द्वाम्यां ` शूर्पाभ्यां कीतं द्विशुपषेमित्यत्र “अषध्यधैवूवैः `
इट ] दशमगणः ३८३.
इति ठनजो्वां लक् ॥ ७७ ॥
चुट छेदने ॥ ( चोरयति ) । चुटतीति शे गतम् ॥ ७८ ॥
मुट संचूणैने ॥ ( मोटयति ) । मोरतीति मदैने शपि । मुटतीति प्रमदैनाक्षेपयोः शे ॥७९॥
पडि पसि नाने ॥ ( प्ण्डयति । पण्डति । पंसयति । पंसति । पांसुः ) । “अनिटि?
इत्यादिनो प्रत्ययो दीधेश्च । पण्डतहति गतौ शपि ॥ ८०-८१ ॥
बज मार्गसंस्कारगव्योः । ८ चाजयति ) । वजि माग॑संस्कारयोगैतौ चेति मेत्रेयादयंः ।
अत्र धनपारो मागं चेति पठति । स्वामी तु बजस्थाने वजि पित्वा मार्गति द्वितीयं घातु-
माह । तन्त्रान्तरे तु वजिव्रजी द्रौ पटित्वा मा्संस्कारगती अर्थौ उक्तौ । ८ बाजयति ¢
मार्गयति ) । बजति ्रजतीति शपि । वाजयतोति वातेर्णो “वो विधूनने जक» इति जगा-
गमे । शग अन्तरेषणे कथादौ । मागे अन्परेषणे इति युजादौ ॥ ८२-८३ ॥ |
सक्र अतिरूपलैने ॥ ( शुद्धयति ) ॥ ८४ ॥
चपि गत्याम् ॥ ( चम्पयति । चम्पति ) ॥ ८९ ॥
क्षपि क्षान्त्याम् ॥ ( श्चम्पयति । क्षम्पति ) क्षपयतीति प्रेरणा्ैल्य कथादित्ेन ॥८६१
्षजि छच्छरजीवने ॥ ( क्षज्नयति । क्षज्जति ) श्चज्जतदति गतिदानयोधैटादौ ॥ ८७ ॥
रवते गत्याम् ॥ ( शवर्तयति ) ॥ ८८ ॥
इवश्न च ॥ ( इवभ्रयति ) ॥ ८९ ॥
मिच्च ॥ ज्ञापने मारणादिषु चाभिधानमरूरेवेति मेत्रेयादयः । अन्ये तु शाकटायना-
नुसारिणो जप मारणतोषणनिशामनेषु मिच्चेति पठन्ति, तथा “इको क्षर,” इत्यत्र न्यासे “न्फ
मिच्च" इति (१)परित्वा अन्येतु ज्ञपमारणतोषणनिशामनेष्विति पठन्तीति । घटाद्विवदन्रापि
केचिन्निश्ामनस्थाने निश्ञानशब्दं पठन्ति । घटादिषु मारणादिसुत्र्य पाठादेव मित्ते सिदे
पुनमोरणादिषु मिच्ववचनं ज्पयमादिवजेमन्ये स्वाथैण्यन्ता न मित इति ज्ञापनाथमिति
पुनः पाटफलं चाहुः कार्यपादयः । लपादोननुक्रम्य “नान्ये मितो देतो", इति जपादिव्यतिरि
क्तानामेवादेतुमण्णौ मित्त्वाभावस्य वक्ष्यमागत्वान्नेदं फम् । कि चा्थविरोषपरिगणनस
प्युक्तं, प्रच्छ ज्ञीप्सायां, (जिः) “इलाघन्हुङस्थाशपां ज्ञीप्स्यमानः इत्यत्र जतीप्स्यमानो
जेपयतुमिष्यमाणो बोधयितुमभिप्रेत इत्यादौ ज्ञानमात्रे ज्ञापने च प्रयोगद्चतात् । न चैदं
शक्यते वक्तुं नामनं जानमाघ्रं तदथादस्मादहेत॒मण्णो चुरादित्पेन प्रच्छ ज्ञीप्सायां ऊि-
रति भविष्यति, “स्थापां जीप्ल्यमान, इत्यादिस्तु हेतुमण्णौ घटादित्वेनेति । एवं तहि
घटादिज्ञापनविषयो ऽयं तु ज्षानविषय इत्यभथमेदस्य विद्यमानत्वात् घरादित्वादेव मिते विद्धे
पुनर्मारणादिषु मित्ववचनं ज्ञापनार्थमिति स्वोक्तेन विरोधः स्यात् । अथ मतं घटदित्वादैव
_ मित्वे सिद्धे पुनर्मारणादिषु मिववचनंक्तापनाभमिति स्वोक्तेन षिरोधः स्यात् । अथमतं वग~
दित्वादेव मित्वे सिद्धे पुनमाँरणादिषु मित्ववचनं क्तापनाथ, निशामनस्य प्रहणं विध्यथेमितर
. योस्तु नियमाथेमिति । एवमपि मारणादिष्वितिवचनमयुक्त, मारणतोष गयोरिति तु वक्तञ्य -
म् । कि चास्य ्ञानमात्रा्थस्वे “हखाघदह् नुड् इत्यत्र न्यासकारहरदत्तादिभिश्वोरादिकाद् व्यु
त्पादनं विर्द्धयेत । सवथा तज्जलापयत्याचायेः, “विज्ञापना भवेषु सिद्धिमेतिः जापक. स्यात्त
दन्तत्व, इत्यादिस्तु न सिध्यति । अथ. मारणतोषणनिश्ामनेष्विति घटदाविह च पाटा-
ज्ज्ञापयत्यादि सिध्यति, हीप्स्यमानो कज्ञक्षिरिति न सिध्यति। यदि तु मतं घटंदो निकाम
नमिति पाठ, इह तु निश्ानमिति घटादैर्ञापयत्ति, अरूमाजज्ञपयतीति भविष्यतीति, एवमपि
“स्थाशपां ज्षीप्स्यमान, इत्यादि न सङ्गच्छते । अत्र हि बोधनार्थं धातुस्तत्र तु बोधनं
` नि्यामनश्षब्दा्थो न तु बोधनेति ! अथ तत्रापि बोधनाथैः, प्रच्छ जीप्सार्यां, जीप्स्यमा नः.
(१) उक्त्वेति पाटान्तरम् पुस्तकान्तरे ।
ई ३८७ धात॒बत्तो- (यम
कसिने सिध्यति । तस्माजक्षप मिच्चेत्येव युक्तः पाठः । अत एव “इको, ट्” इत्यादौ “ज्ञप
मिच्च” इति न्यासकारहरदनत्तादयः पठन्ति । तेनास्य यथाप्रथोगम्थं इति ज्ञापने ज्ञानमात्रे
` च वृत्तिरिति प्रच्छ जतीप्सा्यां, लीप्स्यमानः, कपयितुमिष्यमाण, इत्यादि सवैसुपपद्यते । ज्ञा
` पयत्यादिप्रयोगस्तु ज्ञानमात्रवचनाज्जानातः । षटादिमित्वं तु चाक्षुषत्तानाथैकनिश्ामना-
थस्य ।चेतीह न भवति, निश्ामनं चाक्षुषन्नानमित्यवोचाम । पुरुषकरिऽप्यस्मदु क्तरीत्या
(ज्ञप मिच्च” इत्येव पाठो युक्त इति सिद्धान्तितम् । एवं च चुरादिणिचो “णिचश्च इति
कन्भिप्राये वह नास्तीति दं नाश्रयणेनोक्तस्योक्तिः, “णिचश्च, इत्युदितं विहितं यदिति
कन्रमिप्रायेऽपि मारणादौ परस्मेपदसिद्धिः पुनः पाटफरमिति यद्ेवेनो्ं तदपि
जानातीति ज्ःसिष्यत्, पयति तु घुनमारणादौ ` धयदेशच मितवेऽपीदमेव जपमिदिवि षदं
ज्ञापने मारणादौ, तेनाव ज्ञापनार्थ ज्षपयतिपद्वव् क्तापयेदित्यपि स्यादिति स्वेनेव ज्षपमि
दित्यथंविचेषोपादानरदहितं पाठमङ्गीङ्कत्य तस्य च प्रयोजनं मारणा दिञ्यतिरिछे ज्ञपयत्यथं
क्ृपयतीति सिद्धिरित्वुक्तत्वादुक्तस्योक्त्यसंभावान्निराकृतम् । ८ ज्ञपयति । संपति ।
निक्तपयति, प्रहपयति ) । स्वभावान्मारणादावप्यस्य बृत्तिरित्युक्त, तत्र कोमारमतेन सोप
समैः प्रदितः । € जिज्ञपयिषति । ज्तीप्सति ) । “सनीवन्त"” इत्यादिना पक्षे इडभावः ।
“आपज्ञप्यधाम्, इति स्ललादो सन्यच ईकारः । “अत्र रोपः» इत्यभ्यासलोपः । “गेरनिटि"
इति णिरोपः। “वा दान्तः, इत्यत्र ्ञघ्ठ इति निपातनं ज्ञपेरिति “निष्ठायां सेदि,
कैयरपदमन्जर्योरुक्तत्वादिह ज्ञप्तः ज्ञपित इति मेत्रेयेणोदाहरणस्य प्रदरो नमयुक्तम् ॥ ९० ॥
यम च परिषणे ॥ चकारेण मिदित्यपेश््यत इति मेन्रेयाद्यः । इह परिवेषणं पिष्टं, न
तु भोजना, नापि वेष्टना । तत्र हि षटादित्वात्सिद्धम् । न च बेष्टनेऽपि घटादित्वेन मित््वसि
हेतुमदृरण्यन्तस्य तद्विधानात् तस्य च वेष्टना ऽथो न तु वे्टनमिति । (यमयति चन्द्रम् )
परिषिष्टतइत्यथः । अन्यत्र नियामयति । क्वचिद्यमो ऽपरसििषण इति पठ्यते । तदनार्षम् ।
चकारंण मिदित्यपेक्ष्यतइति मेत्रेयादिविरोधात् । कि च घटादौ यमो ऽपरिवेषण इति परिवेष
णादन्यत्र मित्त्वं निषिध्यते, अनेन तु तत्र च विधीयतहति विधिनिषेधयोविषयविभागो
न प्रकल्पेत । येषां तु दैनं घरादावपरििषणे मित्वं विधीयतइति तेषान्तु तत्रैवानेनापि
मित्वं वधीयत इति वेय्यथ्यैमेव प्रसज्येत । इदं च घटादावपरििषणे मितत्वविधानद्शेनै च
तज्रेव दूषितम् ।। ९१ ॥
चह परिकल्कने ।। ( चहयति ) । मेत्रेयस्तु चपेति पठित्वा चपयतीत्युदाजहार । चदेत्यू-
्मान्तमेव चन्द्रोऽपि । अयं कथादावपि पर्ष्यते, तस्य॒ फलरूमग्छोपित्वात् “सन्वद्यघुनि'
इति इत्वस्य “दीघा रघोः,” इति दीध॑स्य चाभावः । तेनाचचहदिति भवति । इह पााद्- .
चीचहदितीत्वदीर्घो भवतः । तथास्य मित्वात्र् ( अचहि । अचाहि । चहंचहं, चाहंचाहम्
इति “चिण्णमुरोः? इति दीर्धंविकसर्पो भवति । चहतीति भूवादिः '॥ ९२ ॥ ।
रह त्यागे ॥ इतीह केचित्पठन्ति । ( रहयति ) । कथादावयं पटिष्यते, तत एव्र सिद्धे- ,
रिह पाठो व्यथं इति स्वामी । . तन्न, ` चदहिवत्कथादेरग्छो पित्वादित्वदीधेयोरभावाद्ररहदिति
भवति, इह पाटादरीरहदिति, तथा (अरहि । अराहि । रहंरहं । राहंराहम् ) इति मित्त्वात्
“चिण्णमुलोः इति दीं विकल्पोऽस्य भवतीति प्रथोजनसद्धावात् । रहतीति शपि । रहती
ति हि गतावित्यस्य ॥ ९३ ॥
४ ओष्ठयादिः । ९ बर्यति ) ।। ९४ ॥
चिज् चयने । जित्करणात्कत्रेभिप्राये उङ्विध्यर्थाण्णिजस्य 1वकल्पेन भवति, णिचि
““विस्पफुरोर्णो” इत्यात्वं पक्षे भवति । तत्र पुकि मित्तवात्तस्य हस्व इति । ८ चपयति । चय- ¦
यति ) । अणिचि दयति, चयते इति भवति । अत्र काइयप इकारोचारणसामर््यादात्वं नेति
तच्चिन्त्यम्, आत्वस्य वैकल्पिकत्वात्तदृभावे बृद्धध्ाय्-हस्ेषु चययतीति रूपसिष्यधेत्वा-
र च ति
अ 2,
बड] द्शमगणः । १८६५
त्तस्य, तथा णिजभावे गुणायोश्चयतीति रूपाथैत्वाच्च । रत्यादयो यद्यप्यत्र मत्रेयादिभिने `
परटितास्तथापि काश्यपादिप्रामाण्यादस्माभिः पठिताः । चिनोतीति स्वादेः । “नान्ये मितो.
हेतौ"? ज्ञपादिन्यतिरिक्ता अरेतुमण्णो मितो न भवन्ति। तेन ज्ञपादिव्यतिरिक्तानां चौरादि
कानां शमादीनां “जनीज॒षक्तसुरजोऽमन्ताश्च"» इत्यादिना सामान्यलक्षणेन प्राप्तं मित्त्वं न `
भवति ॥ ९९ ॥ . `
धट चलने ।।.( घटयति ) । धट्ते इति शपि ।। ९६ ॥
अरुत संघाते ।। ( अस्तयति ) । क्वचिदयं वक्ष्यमाणस्य पुंतेरनन्तरं पठयते ।\९७।।
खेट संवरणे ।) ( खट॒टयति ) ।। ९८ ॥ |
षदट्ट स्फिटट चबि हिसायाम् ।। € सट्खयति । स्फिट्ययति । चुम्बयति ) । चुम्बतीति
वक्कसंयोगे शपि। केचिद् द्वितीयं षुटेत्युकारखन्तमनोष्टयं च पठन्ति । अस्माभिस्त मत्रेया-
दीनामनुसारेण पूर्वमेव घुदिःपठित इतीह न छिखितः, तदमुरोधादेवेह हिफदटिश्च पठितः । इहं
ज्यय श्चय इति नन्दी पठति । व्ययेत्यपरे, मेत्रेयदेवाद्यस्तूभयमपि न प॑ठन्ति॥९९-१००-१०१
पूर संघाते ॥ ( पूरयति ) । पृरतोति दापि । पुरुषकारे तु पर्णति क्षीरस्वामी, पुणेति `
शाकटायन, इत्युक्त्वा कोशशचद्धिस्त्वीहशेऽथे कीटशीति ने विद्य इत्युपहसितम् ॥ १०२॥ `
= ॥ ( 6 + १०३ ॥
टकिं बन्धने ॥ ( र्क्यात । रङ्कुति । टङ्क । ) ॥ १५४ ॥
धूसर कान्तिकरणे ष मीन 1 । मूर्धन्योष्ठयान्त इति
स्वामी । तथा च मत्रेयोऽपि धष इत्येकडति । कारयपस्तु तालब्योष्मान्तमाह । ( धूस- -
यति । धूसरः ) । बाहुलकाद्रप्रत्ययः ॥ १०९ ॥ |
कीट वणे ॥ ८ कीटयति ) ॥ १०६ ॥
चूण सङ्ोचने ॥ ( चूणयति ) । पुनः पालेऽथमेदक्रतः ॥ ९०७ ॥ |
पूज पूजायाम् ॥ (पूजयति । पूजा) । “चिन्तिपूजि", इत्य, “"यास" इति युचोऽपवादः। `
पूजितो राज्ञाम्) “मतिबुद्धिपूजाथम्यश्च"" इति वतमाने क्तः । स्नि“क्तस्य च वर्तमाने»इति
कतैरि षष्ठी । “कतेन च पूजायाम्” इति समासनिषेधः। “पूजितो यः सुरासुरैः, इत्याषेः प्रयोग `
इत्याहुः ॥ १०८ ॥ ।
` अक स्तवने ॥ ( अकयति, ) तपनदत्येके । अचैयत्यकेमकिण इति दौनात् स्तवनपा- -
ठो युक्तः ॥ १०९॥ |
शठ आरुध्य ॥ ८ शोढयति ) । शोटतीति गतिप्रतिघाते शपि ॥ ११० ॥ ४5
छुटि शोषणे ॥ ( शुण्टयति । शण्ठति ) । अत्र क्षीरस्वामी । केचिदेनमकारान्तं पटन्ति,
` खक्ष्यतस्तदपि प्रमाणमिति, एवं तु आस्ये इति पूैत्रेव शोषणमपिं निदिशेत्. । शोषणे
शोखयतीति प्रयोगो दृष्टश्चेत् शोटयतेरनेक्राथेत्वेन निर्वाह्यः, तस्माच्छुटि शोषणदति युक्त
` पाटः । अस्येदिच्वादेव खण्ठतीति सिद्धे भ्वादौ शुण्टेः पाठः प्रपञ्चाथेः ॥ १९१ ॥
जड प्रेरणे ॥ ८ जोडयति ) । बन्धने ज॒डतीति शे ॥ ११२ ॥
गज माजे श्चब्दाथं ॥ ( गाजयति । गाजयते ) । गज्ञतीति शपि, गजेति ग॒ज्जतीति च
८ माजेयति ) । शोचारङारयोः, माजैतीति युजादौ भविष्यति । प्टजूष् शुद्धावित्यल्य मा
छत्यदादौ । अच्र मधिमपि केचित्पठन्ति । मचेयति । शपि मच॑ति ॥ ११३ ॥ १९४ ॥
घ सम्प्रखवणे ॥ घारयति । अच्र क्षीरस्वामी खावणहति पटित्वाऽभिवारथतीत्युदाज~ `
हार, धरतीति शपि । जघतीति इरौ । छान्दसो चेता वित्युक्तम् ॥ ११९॥
, पचि विस्तारवचने ॥ ( पञ्चयति ) । पञ्चति, पञ्चतहति व्यक्ताथेस्य शपि ॥ ११६ ॥
तिज् निशामने ॥ ( तेजयति ) । तितिक्षते इति भौवादिकस्य तिजेनित्यसननन्तस्य क्ष
। मायाम् । तेजतीति शपि पार्नाथेस्य ॥ ११७ ॥
५4 ३
दष्ट धातुवृत्तो- [ कृत
कृत संदाब्दने ॥ ( कीर्तयति ) । “उपधायाश्च इतीतत्वरपरत्वयोः ““हङि ख इति
` दीधः । ( अचिकीर्तत् । अचीछतत् ) । ` उद्वा । अन्यदा णो कृतं स्थानिवदितीत्वस्य
- स्थानिवत्त्वं न भवति । यत्र द्विर्क्तौ परभागस्याच्योजवणैर्तत्रेवेयं परिभाषेत्येवं “द्विवचनेऽ
` चि" इत्यादौ भाष्यकैटयोः स्थितम् । एवमेव “उतरत्” इत्यादौ पदमज्ञ्यादिष्वपि । यत्त “स्तौ. `
तिण्योरेवः इत्यत्रास्य सिषेचयिषत्यादौ सिवचेहत॒मण्णौ गुणे सनीरि गुणायादेश्चयोरुत्तरख
' ण्डल्यावर्णाभावेऽप्यनय। परिभाषया गुणस्य स्थानिवत्त्वेन सिचश्चब्दस्य दिर्क्तेवंचनं तद्
स्याः परिभाषायाः सामान्यता श्रयणेन स्थानिवत््वेऽपि रूपसिद्धो. विशेषो नास्तीत्येतावता न
सिद्धान्तस्थित्या । कथन्तहिं “लोपः पिबतेः, इत्यत्र बृत्तावपीभ्यदित्यश्र पिबतेर्णो युक
चङि “लोपः पिबतेरीचचाभ्या सस्य” इत्युपधालोपे तस्यानया परिभाषया स्थानिवत्त्वमाश्ि-
` स्य पायृश्चब्दस्य द्विरक्तिरूक्ता, नद्यत्रोत्तरखण्डस्याद्यमचमवण पश्यामः । यद्यपि प्रयोगे न `
पश्यामः स्थानिवत्त्वेन पायशब्दे द्विरक्ते प्रक्रियायासुत्तरखण्डेवर्णं पश्याम इति न दोषः ।
तस्य च “रोपः पिबतेः” इत्यस्य पुनः प्रवरृत्या प्रयोगे दशनम् । एवमोजढदित्यत्राप्यूढल्च-
` इदाण्णिचि रिखोपे तस्य स्थानिवत्वे ठतत्वादीनामसिदधत्तवे तशब्दस्य द्विरुक्तिः, प्रक्रिया
वाक्ये उत्तरखण्डस्याजवणे इति न क्वचिद्दोषः । एवं चोजिढदपीप्यदित्यादिसिद्यथैमल्या
परिभाषायाः सामान्यत्त्वमाधित्याच्र “लोपः पिबतेः इत्यत्र वृत्तिकारवचनं “स्तोतिण्योरे
व» इत्यत्र न्यासकारवचनं च संवादयन्नचिकीतेदिति सिद्धयथेमनित्यत्त्वै चास्या वदन् सीरदे-
चोऽपि प्रत्युक्तः । प्रङृतमनु सरामः । ८ कीतिः ) । “ऊतियूति? इत्यादिना युजपवाद्ः किन् ।
कालापास्तु युचमशीच्छन्ति कीतेनेति । “कद्दुपधाच्ाक्लपिचतेः" इत्यत्र तपरकरणगाद् चका
रोपधकीतंयतिन्यावरृत्य्थादस्माण्णिचोऽनित्यत्त्वं ज्ञाप्यते । नित्मे णिच्यनुपधाहवादेव ऋका
ˆ रस्यात्र क्यब् न भविष्यतीति कि तपरकरणेनेतद्वयाबरत्यथंन, तेन कीतैतीत्यादि च भवति।११८।
वधे छेदनपूरणयोः ॥ ( वधेयति, अवव्धंत् ) ॥ ११९ ॥ 4
कुबि छादने ॥ (ऊुम्बयति । कुम्बति । कुम्बा) । ““चिन्तिप् जि? इत्यादिना युचोऽपवा
दोऽकारः । एवं स्वामिकाश््यपमेत्रेयादयो बशन्तं पठन्ति । अपरे तु भकारान्तं पठन्ति, म्भ
यतीत्यादि ॥ १२० ॥
लुबि तुबि अदकेन ॥ अदेनदति मेत्रेयः । ( लम्बयति । तुम्बयति ) । अनयोरिदित्वा-
देव लुम्बति तुम्बतीति सिद्धेरदं नेऽ भ्वादौ पाठे व्यथः स्यात् । इहादशैनेऽथं त्व्थमेदात्सो
` पि साथंकः ॥ १२९-१२२ ॥ ¦
हप व्यक्तायां वाचि ॥ ( हापयति ) । छपेत्येके । ८ पयति ) ॥ १२३ ॥
चुटि छेदने ॥ ८ चण्टयति । चुण्टति ) । अत्र कचिन्ष्ूडि तुडीति तृतीयान्त पट्परेते ता
` कचेषु व्याख्यानेषु न ध्येते, अतोऽप्रामाणिकः पाठोऽनयोः ॥ १२४ ॥
इल प्रेरणे ॥ ( एरुयति । रेखिलत् ) । इतीति तुदादौ ॥ १२९ ॥
जर्ष म्टेच्छने ॥ म्टेच्छनमपशब्दनम्। ““म्लेञ्छो हवा एष यद्पशञब्द्,” इति श्चुतेः ।
( श्रक्षयति ) । ग्रक्षतीति संघाते शपि । म्लक्ष अ्रक्च अद्नहत्यपि कचित्पटयेते ॥ १२६ ॥
म्टेच्छ अव्यक्तायां वाचि ॥ इहाव्यक्तवागपदान्दनम् । ८ स्टेच्छयति ) । स्टेच्छतीति
भूवादौ ॥ १२५ ॥
बरूख बहे हिसायाम् ॥ ब्रूसयति । बहेयति ) । बहेतीति बह बद्धावित्यस्य शपि । बहेत-!
` इति च प्राधान्ये बहेयेदिति, भाषार्थोऽगरे भविष्यति । अत्र गजै गदे शब्दे, गधं अभि
काङ्कायामिति क चित्पय्यन्ते । ( गजेयति । गदैयति । गद्धंयति ) । शप्यपि गतावादयो ।
- गृध्यतीति श्यनि गृधेः ॥ १२८-१२९॥ _
` गुद पूं निकेतने ॥ अन्न क्षीरस्वामी । पूवनिकेतनमासाद्याभ्थवहारः । पारायणे द्वौ
` धातू इति । पुरुषकारे तु पू वेनिकेतनदइ ति पठित्वा तच्च निवासपूवेकमित्युक्त्वा पूवेयतो-
जसति ] दशमगणः । ३८३
त्यन्न^उपधा्यां चइति दीं उच्छः । (गृदैयति। पू वयति) । पूवंतिस्तु शपि । गुदैस्तु कुदैखुदेः
तन्न प्रपञ्चितः । पूर्वयतीति कथादिरित्युक्तं देष, तच मूवादो पूर्वतो दूषितम् ॥१३०-१३१॥ ›
जसि रक्षणे ॥ मोक्षण इति देवः । ८ जंसयति । जं सति ) जस्यतीति श्यनि मोक्षणे ।`
इरैव हिसायां जासयतीति भविष्यति । तथा ताडनेऽपि ।। १३२ ॥
$ड स्तुतौ ।। $डयति । एेडिडत् ) $ इत्यदादो ।। १३३ ॥।
जसु हिसायाम् ॥ ( जासयति चोरस्य चोरमिति वा ) । “जाखिनिप्रहणः, इति कमणि”
शेषे षष्ट । जासीति निदूदंशाच्चोरमजीजसदित्यत्र न षष्ठीति न्यासे । इदमपि दूषितं प्रागे-
व । क्तवायामिड्कल्पार्थाद् दित्करणादस्य णिजनित्य इति जसतीति भवति । ( जसित्त्वा । `
जस्त्वा । जस्तम् ) ॥ १३४॥
पिडि संघाते ॥ ८ पिण्डयति । पिण्डति ) ॥ १३९ ॥
रुष रोषे ॥ ( रोषयति ) । शपि रोषति । हिंसायां $यनि स्ष्यति । रोषे सड इत्येकइतिः
मेत्रेये रक्षितः ॥ १३६ ॥
डिप क्षेपे ॥ ( डेपयति ) । डप डिप संधातहत्याकु्मीयः। क्षेपे डेपयति, डिपयतीतिः,
गतौ ॥ १३७ ॥
ष्टूप ससुच्छराये । ( ष्टूपयति ) ॥ १३८ ॥
आ कस्मादात्मनेपदिनः ॥ कुर्मनाम्नो वेति वक्ष्यति । आ एतस्मादात्मनेपदिनोऽकत्र-
भिप्रायेऽपि । आङ्भिविधो, मयांदायामसन्देहा्थं प्रा गित्येव ब्रूयात् ॥
चित सञ्चेतने ॥ सन्चेतनं संज्ञानम् । ( चेतयते । अचीचितत् । चिन्तयति । चिन्त
ति ) इति सुषटत्यामिह गतम् । शपि चेतति संताने ॥ १३९ ॥
दशि दंशने ॥ ( दशयते ) । आङुल्मीयमात्मनेपदं णिचसन्नियोगेनेति व्याख्यातारः । 1.
तेनेदित्करणसामर्ध्याण्णिजभावे दशतीति शपि ॥ १४० ॥
दसि द्ञनद॑शनयोः ॥ दंशनदशेनयोरिति प्रायेण दडयतइति पुरषकारे । ८ दंसयते, दंस
ति ) । पूर्वदणिचि परस्मैपदं, देसतीति रक्षणे गतमेकीयमतेन । दस्यतीत्युपश्चये इयि, .
दासतइति दाने शपि । ( दासः, दासी ) । “दंसेष्टयनो न आ चः, इति टटनौ नकारस्य चा-
कारः । टित्त्वात्. खयां डीप्, टटनोः स्वरे विशेषः । अत्र दसेत्यनिदितमपि केचित्पठन्ति ।
यदाह, पितेव पुत्रं दसये वचोभिरित्यत्र मट्टभार्करः । दसये संगृह्णामि । द॑शनद्ञनयोः चौ
रादिक उदात्तेत्, उ्यत्ययेन वृद्धयभाव इति । ( दासीदासम् ) । गवाश्वप्रश्तितत्वादेकवद्धाव
एकशेषाभावश्च ॥ १४१॥
डप डिप संघाते ॥ ( डापयते । डेपयते ) । डेपयतीति क्षेपे गतः ॥ १४२-१४३ ॥
तत्रि ऊुटुम्बधारणे ॥ ( तन्त्रयते । तन्त्रति । तन्त्रम् ) ॥ चान्द्राः ङटुम्बेति प्रथगधातु `
परित्वा ऊुटुम्बयतदत्याहुः ॥ १४४ ॥
म्नि गुक्षभाषणे ॥ ( मन्त्रयते ॥ मन्त्रयति ) ॥ १४९ ॥
स्पश्च ग्रहसंश्टेषणयोः ॥ (स्पारायते । अपस्पञ्चत) । “अतरद् स्वरः इत्यादिनाऽभ्यास-
रपराकार इत्त्वापवादः । स्पराति । स्पशतइ ति स्पश बाधनस्पद्नैयोरित्यस्य हि भ्बादेः ॥१४६
तजै भत्सं सन्तजैने ॥ ( तेजेयते । भत्संयते ) । तजयच्निव केतुभिरिति भौवादिकस्य,
तजेयतेणिचि ॥ १४०-१४८ ॥
`. , बस्त गन्ध अर्दने ॥ ८ बस्तयते, गन्धयते ) ॥ १४९-१९० ॥ = * ` ।
विष्कं हिसायाम् ॥ क्वचित्कोशे हिष्केति पट्यते । ८ हिष्कयते ) ॥ १९१ ॥
निष्कं परिमाणे ॥ ( निष्कयते । निष्कः ) अच् । निष्केण क्रीतं ( नेष्किकम् ) “असमा
| से निष्कादिभ्यः, इति करीताद्यथं टक् , दवाभ्यां निष्काभ्यां क्रीतम् , (द्विनष्ककः द्विनिष्कम्).
| “द्वितरिपूर्वाज्निष्कातः' इति पक्षे प्राग्वतीयस्य ठको लुक् । एवं त्रिपूवेस्यापि । “परिमाणा-
३८८ धातुवृत्तो- “ {हल
` -न्तस्य,› इत्युत्तरपद्वद्धिलेगभावे ॥ १९२ ॥ | |
रुख ईप्सायाम् ॥ ( लाख्यते । अरीरुलत् ) । ऊ लाख्यतहति ८ कुरारः ) । कमे-
` ण्यण् । कुखाठेन छता ( कोलाखिकरा ) । “ङखालादिभ्यो बुन्», इति बुन् ॥ १९२ ॥
छण सङ्खोचने ॥ ८ कणयते । कणि; ) । अन्ये तु कुणितिहस्वोपधं पठन्ति । वयन्तु कृणि-
तादिदद्नान्भेत्रेया्क्तं दीर्घोपधत्त्वमेव बहमन्यामहे । हस्वोपधल्तु कथादौ भविष्यति ।
-. शाब्दोपकरणयोः कुणतीति शे ॥ १९४ ॥
तूण पूरणे ॥ ( तूणयते । तूणः । तूणीरः ) । बाहुरुकादीरन् ॥ १९९ ॥
भ्रण आशायाम् ॥ ( भ्रूणयते । अणः ) ॥ १९६ ॥
राड शछाधायाम् ॥ ( शाठ्यते ) ॥ १९७ ॥
यक्ष पूजायाम् ॥ € यक्षयते ) ॥ ;१९८५
स्यम वितके ॥ ( स्यामयते ) । स्यमतीति शन्दाथेः शपि ॥ १९९ ॥
गूर उद्यमने ॥ ८ गूरयते ) । कविदयं लघपध दिच्चेह परथते । तदात्रेयमेननेविरोधादु-
` पेक्षयम् । चुरादौ दीर्घोपध इति भिदादावात्रेयः, दिवादौ च तेनायमर्थः स्फोरितः । मेत्रेयस्त॒
` चुरादौ दीर्घोपधमनीदितं पठिन्त्वा गूरयतइस्येवोदाजहार । तथा च दैवपुरषारयोरयमनीदि
दीघौपधः ॥ १६० ॥
शम रक्ष आलोचने ॥ ( शामयते । लक्षयते, ) दरंनाङ्नयोलंक्षयति, लक्षयते इति
` ` गतम् ॥ १६१-१६२॥
कृत्स अवकेपणे ।। ( ऊुत्सयते ) । ऊत्सेति णिदि कत्सायामिति निदेशादङि ।। १६३ ॥
चुट छेदने ॥ ( च्रोदयते ) । अयं तुदादौ च । कुटेत्येकईति स्वामी ॥ १६४ ॥
गरू श्रवणे ।। ( गाख्यते ) 1 गरतीति शपि । १६९ ।।
भर आभण्डने । ( भारयते ) ॥ १६६ ॥
कूट आप्रदाने ॥ अवसादनदइत्येके । (कूटयते) । अत्र पुरुषकारे कुट प्रतापनहत्यप्येकहति ।
< मेत्रेयरक्षितयोः स एव तु पाटः प्रायेण दश्यते । तदा कोरयते ॥ १६७ ॥
कुह प्रतापने ॥ ( डयते ) इति क्षीरस्वामी । अयं कथादावपि । कुटतीति शे ॥ १६८ ॥
वन्धु प्रङम्भने ॥ ( वञ्चयते ) । क्त्वायामिडिकस्पार्थं णिजल्यानित्य इति वज्रतीत्यपि
` भवति । ( व्चित्वा । वचित्वा । वक्त्वा, ) “व्चिलुञ्च्यतश्चः, इति सेटः क्त्वः कित््वविक
` ख्पनात्पक्ने नरोपः । इडभाबे तु नित्यम् । अत्र सूत्रे वन्तु गताविति भोवादिकल्य चार्य
म्रहणमाह हरदत्तः । तत्र च तेन चौरादिक ऊदित्पठितः, तन्मते वरायार्धधातुकमान्ने इड़्ि
: कल्पेन भाव्यं, पाठद्वयेऽपि निष्ठायां वक्तव्यं, “गृधिवज्च्योः प्रलम्भनः, इत्यत्र भोवादिकस्थैव
` श्रहो नास्यः । आङ्कस्सीयत्त्वादेवाकन्नैभिप्रायेऽपि तडः सिद्धत्वात् । पूर्वात्तरथोगसाहचर्या-
दृगुधिसाहचर्याच्च कारितण्यन्तस्येव वज्चेस्तत्र ग्रहणस्य युक्तत्वाच्च, अत एव तत्र वृत्तो वञ्चु
` गताविति भोवादिक एवोपात्तः । यदाप्ययं कारितण्यन्तस्तदापि प्रलम्भनांर्थो न तु प्ररुम्भ-
` नमिति नास्य तत्र ्रहणप्रसङ्धः । आङुरुमीयनिबन्धनत्वं तत्र स्वाथण्यन्तस्येति प्रागेवोक्त-
: मिति स्वार्थण्यन्तादस्मात्कारितणो वञ्चयति वज्चयतदत्युभयं भवति । अत्र सुधाकरः
इन्द्रनोख्टषदः प्रथीयसीराभिताः कथममी जिघांसतः ॥
उन्नतश्रवणबारनिस्वनाद्रज्यन्ति शरभान् करेणवः ॥
इति प्रयोगस्य चौरादिकोऽप्यात्मनेपदीत्युक्स्वा वञ्चयन्ति अन्यपथं गमयन्तीति प्रतीते
` प्रम्भनाभावान्न तङिति निर्वाहात्कारितण्यन्तादस्मादपि “गधिवन्च्योः"” इति तडा भा-
` व्यमिति न मन्तञ्यम् । यतः कारितण्यन्तघ्यात्र प्रयोज्यान्तराभावाद्था न सङ्गच्छते । स्वा-
थेण्यन्तस्याङुस्मीयत्वात्तडा भाव्यमित्येव तस्याभिप्रायः । ( वनोवच्यते ) । “नीरवन्च्यु?
<: इत्यादिना नोगभ्यासस्य ॥ १६९ ॥
दष] दशमशशः } ३८8.
वृष शक्तिबन्धने ॥ शक्तिबन्धनं प्रजननसामथ्येमिति केशवस्वामी । शक्तिसम्बन्ध इति
मैत्रेयः । ( वषैयते ) । वषेतीति व्रष सेचन इत्यस्य शपि, वषैतइति वर्षं सनेहनईत्यस्य॥ १७०॥
तृ्ियोगे ॥ एवं मेत्रेयादयः । अन्ने तृिश्लोधनदइति पठन्ति । यदाह क्षीरस्वामी
तृ्चिश्षोधने तपंणश्चद्धाविति । ( मादयते ) ¦ हषे माद्यतीति ऽयनि । इदितस्त॒त्यादो शपि
मन्दते ॥ १७१ ॥
दिषु परिकूजने ॥ ८ देवयते । परिदेवकः ) “देविक्रशोश्वोपसर्ग» इतिः ताच्छीरिको बुन् ।
अच्र दिग्यतेण्येन्तस्यास्य ग्रह इति हरदत्तः । सम््रचादौ नानयोः । यदाह वृत्तिकारः । परि
देविभूवादिगद्यतइति । अत्र हरदत्तः । क्रीडा्थैस्य हेतुमण्ण्यन्तस्य दिष्व परिकजनहत्यस्य `
चुरा दिण्यन्तस्य ग्रहणं न भवति खाक्चषणिकत्वादण्यन्तेः साह चर्याच्चेति । अत्र मेत्रेयः वन्चु
प्रश्तिसुदितं पठति, स एवायं धातुरर्थान्तरे चुरादिस्त्यिकं बो घनाथैमिति, तन्मत ऊदितवं
प्रत्यभिक्ताना्त्वात् णिचो विकल्पाय न प्रकल्पते, प्रत्यभिक्तामात्रएव फलेऽनुदित एव प्ये.
रन् ॥ १७२ ॥ -
गर विक्ताने ॥ ८ गारयते ) ॥ गिरतीति निगरणाथेस्य शे । गणातीति शब्दार्थस्य शिनि +
गरतीति हस्वान्तस्य सेवनस्य शपि ॥ १७३ ॥
विद चेतनाख्याननिवासेषु ॥ विदु चेतनइत्येके । विद् चेतनाख्गरानपरिवादेष्वित्यपरे ।
{ वेदयते ) ॥
सत्तायां विद्यते ज्ञाने वेत्ति विन्ते विचारणे ॥
विन्दते विन्दति प्रातो श्यन्लुक््दनम्गषु च कमात् ॥ १७४ ॥
मन स्तम्मे ॥ ( मानयते ) मन्यते क्ाने । अवबोधने मनुते ॥ १५९ ॥ |
यु जगुप्सायाम् ॥ ८ यावयते ) । युनाति च युनीते च बन्धने, योतीति मिश्रणे ॥१७६॥ `
ङस्मनाम्नो वा ॥ ऊुस्ममिति दष्टं @ुरस्मयतिरकारितमिति' कोनित्यसमासत्वादुपस
गंस्य च बाद्यत्वात् कारितमेव । कुत्सितरूमयनेऽस्य वृत्तिरिति मत्रेयदुगोदयः । (स्मयते) ! `
नाम्नो वेत्यस्यायमथेः । यद्वा कुरमप्रा तिपदिकात् तत्करोतीति णिचि कुर्मयतदति भविष्यति
कुरुमधातोरेवाभावात् कुतो नामायमनूचेतेत्याइ । कूस्ममिति इष्टमिति 1 ऊशब्दपूर्वात्स्म
यतेः “अन्येष्वपि दश्यत" इति उप्रत्यये “कुगतिप्रादयः” इति समासे समासतवान्नाम `
प्रातिपदिकमिति क्षणेन नि्णीतमित्यथैः । ननु किमनेन प्रातिपदिकात्कारितात्, यत
कुपूर्वात्स्मयतेः कुस्मयतइ ति सिद्धमित्याह । कुष्मयतिरक्छारितमिति चेत्। को्ित्यसमास.
त्वादुपसगेर्य च बाद्यत्वात् कारितमेेति । ऊुपूवैःरमयतिरेव ऊत्मयतदत्यत्र भविष्यति प्र-
कृतिः, तेनाकारितं कारिताभावोऽस्त्विति चेत्तन्न । कोऽत्र नित्यसमासत्वात् , यदि तिङन्तेन
कोरन्वयः स्यात् , “कुगतिप्रादयः” इत्यत्राप्यतिङिति सम्बन्धात् समासो न स्यात् , ततश्च `
` वाक्यत्त्वादेकपद्यं न स्यात् , पूरेप्रयोगवत्परप्रयोगश्च स्योत् , तथा तदुपसगंस्य बाद्यत्त्वात् .
प्रकुस्मयतइति स्मयतेः प्राक् प्रयोगः स्यात्, क्रियमाणे च कुस्मनास्नइति कुशब्दादप्युपस-
गेस्य बाद्यत्त्वस्येष्यमाणत्त्वात् न तिङन्तेन कोरन्वयः । यदि हि स्यात् न्ते प्रा
ग्धातोः,” इति कुप्रस्मयतइति स्मयतेः प्रार् प्रयोगः स्यात् । क्रियमाणे च 'कुल्मनाम्नो वा» `
इत्यर्मिन्नेतत्करणसामार्थ्यान्न कुपदस्य स्मयतेर्नापि व्यवहितस्य प्रयोगः । उपस्ख्य चेति
चकारेणान्येऽपि दोषाः सूच्यन्ते, तत्न तावत्कुल्मयां चक्ररिति आम् न स्यात्। चुङकस्मयि
षतीत्यत्र को द्वित्वं न स्यात् । अचुकस्मयत इत्यन्न चङ् न स्यात्, अट् च कोःपरः स्यात् ।
ङस्मनेति युज् न स्यात् । कुस्मितिरिति च स्यात्, कस्मयितेत्यादाविड् न स्यात् । कस्मयि- `
वेत्यत्र ल्यप् स्यात् , क्रिपि च णिसंयोगान्तरोपयोः सकारस्य च रुत्वे न्वा» इति दीघं
कूरिति. सिध्यति । तथा ण्वुलि णिलोपे कर्मक इति सिद्धयति, अन्यदा कुस्मायक इति स्यात्।
कि च ऊुर्मतीति न स्यात् , कुस्मायतहइत्यादो क्यडाद्योऽपि न स्युः 1. एषां प्रातिपदिका-..
३९५ धातुचृत्तो- [ चच
दाचारे विधानादतो धात्वन्तरं प्रातिपदिकं वाऽश्रयणीयमिति । निगमयति । कारितमेवेति ।
-ननु धातुपक्षे कथमा चारे क्रिबादयः स्युः, सत्यम् । कारितान्ताद् णिचि गिरोपः, कुऽ्मप्राति-
पदिकात् किराद्यो भविष्यन्तीति न दोषः ॥ १७७॥
च्च अध्ययने ॥ ८ चर्चयति ) । चर्च॑तीति दिसादौ मवम् । ( च्चा ) । “चिन्तिपृजि",
इत्यादिना युचोऽपवादोऽङ । चिन्त्यादयः सवं चौरादिका गृ्यन्ते ॥ १५८ ॥
जुक्क भाषणे ॥ ८ बुक्कयति ) । बुक्कतीति शपि । अन्न स्वामी । शब्द उपसर्गादावि.
पकारे चेति प्त्वोपसगंपूर्वाच्छन्द् इत्यस्मादा विष्कारे चकाराद्धाषणे च गिचसुक्त्वा प्रति -
-शछब्दयतीत्युदाहत्य प्रतिश्च॒तमा विष्करोतीत्यथे इत्याह । पुनश्चानुपसर्गाच्चेति पटित्वा आति -
सकारे शब्दयतीत्याह । मत्रेयस्तु द्वावेवान्नाऽपरत् । शब्द् शब्दक्रियायामिति परित्वा शब्द्
यतीत्याइ । अन्न पटे प्रातिपदिकाद्धात्वर्थहति णौ प्रतिर्ब्डयति शब्द्यतोति वा
विष्कारे सिद्धं, स्वामिपाटे तु शब्द करणे शब्दयतीति न सिद्धयति, “शञ्देवेर” इति क्या
““तत्करोति? इति णिचो बाधात् । तत्मान्मेत्रेयपाठो ज्यायान् । येशं तु क्थडम न णिचो
-बाधस्तेषां न विशोषः । शब्दतीति शपि ॥ १५९॥
कण निमीलने ॥ ( काणयति । अचीकणत् । अचकाणत् ) । “काण्यादीनां वा? इति ह- `
-स्वविकल्पो गो चड्युपधायाः । ( काणः ) । स्वभावाद्यमेकनेत्रनिमाखनवचनः । कणतीति
-शाच्दे ॥ १८० ॥
जभि नाशने ॥ ( जम्भयति ) । इदित्तवाज्जम्मति । चन्द्रश्तु जम्मेति परित्वा जम्भय
- तीत्युदा जहार । “रधिजभोरचि?” इति नुम मन्यते । अत्र मते नाञ्चने न जम्भतीत्यस्ति । अयं
-चानिदित्पाढो न्यासकारहरदक्तादीनामनभिमतः । अन्यथा “रधिजभोरचि? इत्यत्र जभज्न
-भीतिवदमुमप्युपाददीरन् । जम्भतदति शपि जम्भणे ॥ १८१ ॥
षूद क्षरणे ॥ के विदाश्रवण इति पठन्ति । ८( सूदयति । असूषुदत् ) । सदत इति
-श्यपि ॥ १८२ ॥
जसु ताडने ॥ ( जासयति चोरस्य ) । “जा सिनिप्रहण"" इति कमणि शेषे षष्ठो । हि
सायां पठितस्यास्य पुनः पाठोऽथैमेदात् । नहि ताडनं हिष्षा, तज्जन्यत्वात्तस्याः । उदित्वा
- द्स्यापि गिन्विकल्पितः । तेन जसतीति भवति ॥ १८३ ॥
पदा बन्धने ॥ ( पारयति ) ॥ १८४ ॥ ¦
अम रोगे ॥ (चोरस्य आमयति । आमथतः) “दजा्थानाम्"” इति कमेणि शोषे षष्टी ।
` “नान्ये मितोऽहेतौ, इति मित्त्वनिषेधः । ( आमः ) । धनि अचि वा णिरोपः । (आमयः ।
"( आमक ) इति ॥ १८९ ॥
चट फुट भेदने ॥ ( चारयति ) । ८ स्फोटयति ) । विकाश सूफोटते इति शपि । स्फुट.
-तीति शे ॥ १८६-१८७॥
घट संघाते ॥ ( धाटयति ) घट चे्टायामित्यस्य घटते घरयते घण्टयतीत्यग्रे भाषाथ भ-
विष्यति ॥ १८८ ॥
हन्त्यर्थाश्च ॥ नवगण्थासुक्ता अपि हन्त्यर्थाः स्वां णिच रभन्तदत्यथैः । ( घातयति )
"हनस्त इति तः ॥
दि मदने ॥ ( देवयति) । उदि्तवादूदेवतीत्यपि ॥ १८९ ॥
अजं प्रतियत्ने ॥ ( अजंयति ) । न्यमजेयतीत्या दिप्रयोगदशेनाद्यमर्थान्तरेऽपि ॥१९०॥
घुषिर् विशब्दने ॥ विशब्दनं प्रतिज्ञा । “घुषिरविशब्दने इति सुत्रेऽविशन्दनदति नि-
षेधालिङ्गादनित्योऽस्य णिच् । “घुषिरविशब्दने, इत्यनेनाविशब्दने निष्ठाया इण्णिषिध्यते ।
शब्दारथादेतस्मादनन्तरा निष्ठा नेति कि प्रविषेधेन । इदञ्च घोषतावित्युक्तम् । मन्दबुदयुग्
-हायेह स्मारितम् । एवं चेरित्वमघुषदधोषीदित्यत्र पलेऽङथेत्ेनावयते चरिता्थमिति( अज-
न्द् | दृश्षम्रगखः। ३६६
खुषद् ) इत्यत्र “णिश्री» इति चड़ न बाध्यते । (घोषयति । घोषति) । अवधघुषितमिति, इट्-
प्रतिषेधो भौवादिकस्येत्युक्तम् ॥ १९१ ॥ | |
आडः कन्दु सातत्ये ॥ अत्र कारयपमेत्रेयौ, आङः परः कन्दुः सातत्ये गिचप्नुत्पाद् परतोति।
इदञ्च सातत्यं कुर्मयतेरनन्तरं मत्रेमेणागणान्तात् धातूननु्य पुनद्वितीयं पररूमेपद्प्रकरण-
मधुनोच्यतहत्युक्तत्वाद्यमपि भोवादिकस्यानुवाद् इति । तच्च कन्दर्याऽथे आब्डानादिल्तद्-
यक्षमिति बोद्धभ्यम् । ( आक्रन्द्यति ) । आऋन्दतीत्याह्वानादो शपि गतम् । वेञ्धञ्ये घ-
सदौ । स्वामी तु आङ्पूर्व ुषिः करन्द सातत्पे चुरादिः, आबोषयतीत्युकत्वा मेत्रेयाद्चक्तम-
परमाइरित्याह ॥ १९२ ॥ |
` क्स शिल्पयोगे ॥ अत्र स्वामी शिल्पोपयोग इति परित्वा के चिन्मूषन्थान्तं पठन्ती
त्याह । ( खासयति ) श्लेषणक्रोडनयोरुसतीति शपि ॥ १९३ ॥ |
तसि भूष अलङ्कारे ॥ ( अवतंसयति । भूषयति ) । भूषतीति शपि । तसेरिदिक्ताण्णिचो
विकल्पे (वतंषति) । "वटि भागुरिरल्छोपम्ः .इत्यर्छोपः। दोर्गास्तु शप्यपि पेडुः, । तसि
भूष अल्कारइति । पुरुषकारे तूक्तसुभयत्रापि भूवेतरत्येव बहव इति ॥ १९४ ॥
मोक्ष असने ॥ ( मोक्षयति शरान् } ॥ १९९ ॥
अहे पूजायाम् ॥ (अहेयति अर्हान् ) ॥ १९६ ॥ |
ज्ञा नियोगे ॥ अत्र नियोगः प्रेरणम् । स्वमावाद्यमाङ्पूवेः । (आंज्ापयति) । मारणादो
ज्ञपयतीति गतम् । बोधने तु ज्ञपयति विक्ञापयतोत्युमयमर् । इदं च घटादौ “ज्पमिच्च »
इत्यत्र चोपपादितम् । रन जानातीति ।। १९७ ॥
भज विश्राणने । ( भाजयति ) । भाज पृथक्कमे गीति वक्ष्यनाणस्य भाजयति । भज्ञ-
यतीति भाषार्थऽग्रे । भजति, भजतदति शपि सेवायाम् + भनक्तीत्यामदेने इनमि ॥ १९८ ॥
श्धु प्रसहने ।। ( शधेयति । अशश्धेव् । अश्चश्धत्. ) । उरित्वाच्छधतीत्यत्रापि मव-
वि । ( श्रधित्त्वा । श्रद्धा )। शधेत इति शपि, शब्दकुत्सायां तुदादिः, उन्दने हि शपि श्धे- `
तीति च ।। १९९ ॥
यत निकारोपस्कारयोरिति मेत्रेयः ।। शक्िधानिषण्टो तु भ्यते प्रेषे निराकारे पातयेद्ण्युष-
स्छ्रृतो, इति । श्चीरस्वामो तु निराकारोपसंल्कारयोरिति तु पाठो इश्यते, निराकारः परिभव
इति चाह । (यातयति) । नि्तश्च धान्यधनयोः प्रतिह्तदथेत्े सतोत्यर्थद्रयमाह । एवं च भुवो
बिकल्कनइति पारस्य संवादत्वेनोक्तमवकल्पयतीति धनपारोदाहरणं भुबोऽव रल्कनदति पा-
ठेऽप्युपपद्यते ।। २०० ॥
रक रुग आस्वादने ।। ( राकयति । खागयति ) । रघ खा इत्येकइति मेत्रेयः । ८ राव.
यति । रामयति ) अपरे त्वामपि रगेति वृतीयान्तं पठन्ति । ( रागथति ) । खाधतीति
शङ्कायां संगे च घटादिः ॥। २०१-२०२ ॥।
अञ्चु विशेषणे ॥ विशोषणं च्यावतेनम् । उदित्वा द्विभाषितो णिच् । ( अद्लयति । अ-.
इति ) । गतिपूजनयोरञ्चतीति भ्वादौ, गतिया चनयोरतदत्यपि ॥ २०३ ॥ .
लिगि चित्रीकरणे ॥ ( लिङ्भयति । रिङ्गति ) । गतौ च शपि रिङ्कति ॥ २०४ ५ 4;
सद संसग ॥ € मोदयति सून् धृतेन ) । मोदते शपि हषंणे ॥ २०९ ॥ ५
त्रस धारणे ॥ ग्रहण इति नन्दी । अत्र धारणं वारणमिति मैत्रेयः । । वारण इत्येव श्ाक-
रायनः । ( त्रासयति श्ृमान् ) । त्रंसवतीति भाषणे भविष्यति । त्रघ्यति त्रसतीति दिवा- `
दाबुद्रेगे ॥ २०६ ॥ = | | $ ५५
उध्रस उज्छे ॥ केयादिकस्योकार इत् । अस्य तु धातोरवयव इति काश्यपादिः । मत्रे.
यस्तु पूवे एवायं धातुरिह पव्वते, तेनायसुदिदिति । अन्ये तूभयत्रापि धात्ववयव उकार
इति । ध्रासयतीति मेत्रेयमते । अन्येषासुध्रासयतीति ॥ २०७ ॥ `` ` 4
` ३६२ धातुवृत्तो-- { सुक
सुच प्रमोचने मोदने च ॥ € ऋणं नि्मोचयति ) } प्रतिददातीत्यभैः । सुञज्तीति कल्कने
शपि, शे तु सञ्तीति मोश्चणे ॥ २०८ ॥
वस स्नेहनच्छेदापहरणेषु ॥ छेदोपहरणयो रित्येके । ( वासयति )। अयं निवासे कथा
दिभूवादिश्च, वस्त इत्याच्छादने । वस्यतीति स्तस्भने । वास उपसेवायामिति दीर्घोपधश्च
॥ २०९ ॥
चर संशये ।। ८ चारयति ) चरतीति गतौ शपि ॥ २१० ॥
च्यु हसने ॥ सहने चेत्येके, ( च्यावयति ) । च्यवते इति गतो शपि, च्युसेत्येक इति
स्वामी । च्योसयति ॥ २१९ ॥
वो ऽवकल्कने ॥ अवकल्कनं मिश्रीकरणमिति (शै) स्वामी । पुहषकारे अवकल्कनं
चिन्तनमिति कादयपः । क्वचित्स्वा मिग्रन्थे ऽनुकस्कनमिति परित्वा ऽनुकल्कनं मिश्नीकर- `
णमिति इश्यते, नन्दी त॒ सुवो विकल्कन इति, विकल्कनं विपाचनम् । तथा च प्रयुज्यते ।
तपोभावितमात्मानमिवि, अवकल्कन इत्यपरे । तथा च धनपाटः, कृपेस्तादयथ्यंहति परित्वा
ऽवकल्पयतीत्युदाजहार । तादथ्यै इति भुव इति पृ वंधातोर्योऽथस्तदथत्वे सतीत्यथेः । (भाव.
यति) । भावयत इति प्राश्ठौ युजादिः भवतीति शपि ॥ २१२ ॥
कट्पेश्च ॥ ( कल्पयति ) । सामथ्यं शपि कल्पते । क्षीरस्वामी तु छपेस्तादथ्यै इति
परिन्त्वा वादथ्य प्रस्तुतस्य भुवोऽथ मिश्रीकरणे । अथ वा तच्छब्देन कपिः परामषटयते, तस्य)
योऽथः सामथ्येरक्षणः ॥ २१३ ॥ |
आ स्वदः सकमकात् ॥ अत्रान्ये स्वादं इति दीर्घपिधं पठन्तो वक्ष्यमाणं स्वद् आस्वा-
दने इति धातुमपि दीर्घोपधे पठन्ति । आ कस्मा दितिवदभिविधावयमांकारः । तेन ग्रतिप्रश-
तीभ्यः ष्वद् आस्वादनइति वक्ष्यमाणपयेन्तेभ्यः सकमेकेभ्य एव णिज् भेवति । इदं च सक- `
मैकत्ववचनं क्मसापिश्षक्रियामानत्रवाचित्वेना प्रयु य मानेऽपि कमैण्ययं विधिर्भवति । अतः
एव हि मैत्रेयः । सम्भविकमेकाण्णिजित्याह । उक्तं च पुरुषकारे सम्भविकमैकत्वकथनेनः
सत्यसति वा कमेणः प्रयोगे तत्सम्भवमात्रेण णिज् भवतीत्युक्तं भवति । कम॑सस्भवः पुनर. `
नेकाथैत्वेनार्थान्तरवाचितायां यथा प्रयोगं द्टव्य इति च । कमेकते विषयेऽप्यर्थान्तरत्र तित्वं
समानमिति न तस्येह प्रथग्विषयत्वेनेहोपादानम् । अच्र केचित्पञ्चमीप्रकरणाभ्यां स्चिहि. `
तेन णिचा ऽथेप्राक्षमेवकारं सम्बन्धयन्तः सकमेकाण्णिजेव भवति अकमेकात्त यथायोगमि
त्याहः । तदसत् । एवकारस्य सकमेकादितिश्ुतेनान्वयलराभे ऽश्रतेनान्वयायोगात् । अनेन
खल्वभिप्रायेण मेत्रेयादयः सकमकादेवेत्येवं व्याख्यन् । अत्र मतान्तरमप्याह मैत्रेयः । आ
स्वाद् एव सकमैका दित्येक इति । तथा च क्षीरस्वामी । आङपूर्वात्स्वदेः सक्र्मक्ाण्णिज
भवीति । अयं पक्षः पुरुषकारे दूषितः । तच्र चाभिविधिपक्च एव युक्तः प्रत्यवभासते । इ-
हाप्याडः पूर्वापरेष्विवाभिविध्यथेताया एवोचित्यादाङस्मादिति हि पूर्त्राभिविधावाङ'
दृष्टः, “अ षाद्रा इत्यागर्वादिति च समनन्तरमेवेवं द्रक्ष्यते, तत्रायमपि तन्मध्यपातीत-
च्छायश्चाङ् तदथ एव व्यक्तमवभासते ॥ तदत्र पक्षान्तरं व्याचक्षाणानामाश्ञयश्चिन्त्य इति ॥
ग्रस ग्रहणे ॥ ( ग्रासयति फम् ) । रसत इत्यदने शपि ॥ २१४ ॥
पुष धारणे ॥ ( पोषयति ) आभरणम् । पोषति, पुष्यति, पुष्णाति, इत्ति शपृश्यन्शनासु
पुष्टो ॥ २१९ ॥
दल विदारणे ॥ ( दारयति ) । दर्तीति वि्चरणे घटादौ ॥ २१६ ॥ |
पट पुट लुट तुजि मिजि पिजि लुजि भजि र्षि तरसि पिखि कुसि दि करि धट घरि
बरहि वहे वर्ह गुप धूप विच्छ चीव घुथ रोक रोच णद कप तकं वृतु बृ माषार्थाः॥ मेत्रेया-
( १ ) क्षीरेत्यषिक पुस्तकान्तरे ।;: `
"खट } दृशमगणः । ३९३
जुरोधेनाथं पाठो 'दण्डकस्य । भासार्था इत्येक इति मेत्रेयः। तथा च क्षीरस्वामी । भासा
ददििरथौ येषान्ते भासाथ इति । ८ पाटयति ) । पटयतीति कथादौ मन्थे । परतीति गतौ
शपि । (पोटयति) । पुरयतीति संसग कथादौ । संसर्ग॒पुरतीति शे । (खोटयति) । शष्डय-
नोछीटति लुव्यतीति रोटने । रखोटतइति युजादौ प्रतिघाते, लण्टतीति लटि स्तेये शपि ।
छ्धण्टयतीतीहेव गतः । ( तुञ्जयति ) । इदितत्वा चुञ्जतीति । हिंसायामिदितोऽनिदितश्च त॒ञ्च-
ति तोजतीति शपि । ८ मिज्ञयति । भिन्नति )। ८ पिज्ञयति । पिज्ञति ) । अदादौ वर्णं
षिध । ( लज्जयति । भञ्जति ) । भजतीति भज सेवायां शपि । भनक्तीत्यामदैने श्नमि,
{जयतीति विश्राणने गतः । प्रथक्रमेणि च भविष्यति । ( क्डु्यति ) । रहति, शोषणे
डापि रुङ्कति, गत्यान्तु रङ्गते । (त्रंसयति । त्र॑सति) । त्रासयतीति धारणे गतम् । त्रस्यति
त्रसतीति उद्वेगे वा श्यनि । ८ पिखयति । पिसति ) । पेसयतीति गतो गतम् । पेखतीति तु
शपि । ( कंसयति । ऊुंसति । श्रुकंसः ) । खीवेशधारितत्वाद् श्रुवा कुंसयति पुरषत्वमिति
कंसः । ( दशयति । दंशति ) । दशतीति दंशने शपि । ( कुशयति । कुञ्चति ) । ( घाट-
यति, ) अयं सह्कातेऽपि, अतः पुनः पाठो ऽथभेदादिति मेत्रेयः । घटत इति घटादौ चेष्टा-
याम् । ( धण्टयति घण्टति । घण्टा ) । ( चँहयति । कृंहति ) । वहेतीत्यनिदितो ब्रह शपि
बद्धौ, इदितस्तु चंहतीति शब्दे च । ( वहेति, वल्हयति ) । वहते वरुहत इति प्राधान्ये
शपि । ( गोपयति । धूपयति ) । खन्तापे शपि, रक्षणसन्तापयोः ( गोपायति । धूपायति )
इति, गुप्यतीति व्याङुखये श्यनि, सन्तापे धुपतीति शे, ( विच्छयति ) । विच्छायय-
तीति शे गतो 1 ( चीवयति। पोथयति ) । हिसायां पुथ्यतीति श्यनि । पुन्थतीति
शपि संक्लेशे । ८ रोकयति । अलुरोकत् । रोचयति । अललोचत् , ) तदित्वान्नारलोषी-
तिहस्वनिषेधः। रोचते । खेकते इति दशने शपि । ८ नादयति ) । नदतीति दापि शब्दे ।
( ्येपयति ) 4 कुप्यतीति कोपे श्यनि । ( तकेयति ) । उदेऽप्ययमभिधीयत इति मेत्रेयः ।
( वसैयलि + वधयति ) । उदित्वाद्रतेति वधंतीति च, वतेते वधते इति वतैनन्रद्धयोः शपि ।
च्त्यत इति विचारणे रयनि ॥ २४७ ॥
रुट रजि अजि दसि श्रि कश्चि रुसि शीक नट पुटि ज्ञुचि रधि अहि रहि मदिशत्येते पञ्च.
दृश स्वामिकाश्यपानुसारेण छिखयन्ते ॥ ( रोऽयति, ) स्तेये पिं रण्ठति । प्रतिघाति युतादौ
रोठते । (रञ्जयति । ख्डति) । रुजति । कुञ्जति भजेने शपि, खाजति खाज्जति भत्सेने रपि, ख-
जते इति व्रीड तुद्गदो, प्राकाशे रञ्जयतीति कथादौ । (अञ्जयति । अञ्जति) । अनक्तीति इनमि
उयक्तयादौ । (दंसयति । दंसति । शंशयति । भंशति,) असति खद्यतोति शम्दयनोरधः पत.
मे । (रंख्यति । रंशति । रसयति । रंति, शीकयति । शीकति) । शीकत इति सेचने शपि,
( नाटयति ) । अयमवस्यन्दने गतः । नटतीति नृत्तौ घटादिः ( पुण्टयति ) । पखिर्तने शपि
पोरते । (ज॒ज्चयति । जुञ्ति। रंघयति)। र्कति, गतो शपि च रङ्कति । (अंहयति । अंहति) ।
अंहतहति मतौ शपि । ( रंहयति । रंहति ) । रहयतीति त्यागे कथादौ भविष्यति । मिस्प्र-
करणे च गतः, रंहति रहतीति गतित्थागयोः शपि, ( मंहयति मंहति ) । महयतीति कथादौ
पूजायाम् , महतीति शपि । मंहत इति ब्रद्धौ । महीयत इति कण्ड़ादौ ॥ भसिपिसिरडिन्र-
हितुडिनडीत्यन्ये पठन्तीति स्वामी । तत्राद्यौ बहिश्च मेत्रेयानुरोधेनास्माभिरदण्डके पठि.
ताः । ( खण्डयति । रण्डति ) । खाडयतीत्युपसेवायां गतम् । ¦ विरासे र्डतीति शपि ।
< हि ) । तोडति तुण्डत इति शपि तोडने तुडतीति शे । (नाडयति) । नडतीति गतो
॥ शपि॥ २६२॥
पूरी आप्यायने ॥ ८ पूरयति ) । हैदित्वान्निष्ठायामनिडर्थादस्यापि णिन्विकल्पितः । तेन
'्यूरयति । पूयते इति श्यनि ॥ २६३ ॥ | |
` . रुज दिसायाम् ॥ ( रोजयति ) । र्जतीति शे भङ्धे ॥ २६४ ॥
३९७ घलुच्रत्तो- { स्वद
स्वद् आस्वादने ॥ स्वाद् इत्येके । संवरण इति क्षीरस्वामिधनपालज्ाकटायनाः +
€ स्वादयति । असिष्वदत् ) । “सः स्विदि” इति सत्वं ण्यन्तात्सनि । स्वादते स्वदते इति
` शपि । आस्वदीयाः ।। २६९ ॥ {5 3
आ ध्षाद्वा ।। ष प्रसहन इति वक्ष्यमाणलहिता विभाषितिणिचो वेदित्याः । आङ
स्मादितिवदभिविधावाङः ॥। (ह #
युज प्रच संयमने । ( योजयति । पचैयति ) । अन्यत्र योजति 1 ८ प्रचैति, योक्ता, अ~ `
योक्षोत् ) त्यजिुजिर्जीत्यनिद्कारिकापाटादनिट्कः । (पिता । भपचीत् ) । युनक्ति युङः
योगार्थं इनमि, श्यनि युज्यत इति समाधो, प्रणक्ति सम्पकं €नमि, पक्त इति लकि ।\२६७॥४
अचे पूजायाम् ।। ( अर्चयति ) । अच॑तीति भौवादिकेन स्वरितेता ऽचिनेव सिद्धे णि-
ज्विकल्पनं ककैगाभिषफठे अ्च॑तीति यथा स्यादिति । श्चाकटायनरुत्वयमात्मनेपदीति तन्मते
गिन्विकल्पस्य फलमकन्रभिप्रायेऽपि तडसिद्धिरिति बोद्धव्यम् ॥ २६८ ॥
षह मर्षणे ।। ( साहयति ) । सहति सहत इति शण्यनुदात्तेत् । अस्येह पाठो वृत्तिक्ा-
रादीनामनमिमत इति दिवादावेवावोचाम ॥ २६९ ॥।
र क्षेपे ।। ८ ईरयति, ईैरति, ) छकीतं गतिकम्पनयोः ।। २७० ॥
ली द्रवीकरणे ।। ८ खाययति । रुयति । लेता ) । धिडीजवर्णष्वथशीनशिजावपीत्येते
एवेवर्णान्तेषु तेद इति नियमान्नेद् । “विभाषा रीयतेः” इत्यात्त्वविकल्पमस्यापीच्छन्मेत्रेयो
““छीरोर्यगलुकोः” इत्यात्त्वपक्षे लुको विकल्पनाल्लुकं चोदाजहार, अनात्त्े तु नुक् , तदभावे
बृद्ध्या यो च । तदयुक्तम् । आत्त्वे रीनातिरीयत्योयेका निहेष इति भाष्ये उक्तत्त्वादस्या-
त्वाभावात्। पुरषकारेऽप्युक्त देवेनास्यात्तवे लगादि प्रदशेनं मेत्रेयविखम्भादयुक्तचेदं भाष्य
विरोधित्वादिति । षणे यनि रीयते । खिनातीति हिन ।। २५१ ॥
ठजी वजैने ॥ ( वजैयति। वजिता ) । इैदिक्तवं निष्ठायामनिडर्थ, बृक्तइति बे छ-
करीति लक्छनमोः ।। २७२ ॥
बन् आवरणे ।। (वारथति । वरति । वरते। वरिता । वरीता,) इटो दी्ेविकल्पः । आ-
त्मनेपदेषु लिङ्सिचोः सनि च “छिडसिचोरात्मनेपेषु” “इद् सनि वा” इतीड्िकल्पः । रिङि
परस्मेपदपरे सिचि च “न छिडि"» “सिचि च परस्मेपदेषु"” इतीटो दीर्घाभावश्च वुलृवन्नेयः +
जित्त्वादु भयपदित्त्वम् । वृणोति वृणुत इति इनौ । वृणीते इति सम्भक्तौ हिन ।। २७३ ॥
ज वयोहानौ ॥। (जारयति । जरति । जरिता । जरीता) । “वृता वा इत्यादि । जीय-
त जुणातिवत । न्नि इति नन्दी । च्राययति जयति । केथादिकोऽप्येवमिति सः, रिणाति २७४
रिचि वियोजनसम्पच॑नयोः ।। ८ रेचयति । रेचति । रेक्तो ) । अनिट्कारिकिापागदनि-
ट्वम् । विरेचने रिध रिणक्तीति इनमि ।। २७९ ॥
किष असर्वापयोगे ।। ( शेषयति । शेषति । रोष्टा ) । हिषिम्पिषिमित्यनिट्कारकिासु
पागदनिटृतत्वम् । अत एव लटुङ्यरिक्षदिति क्सो भवति । लड्यङोऽभावादशेषीदिति देवेन
यदुक्तं तदस्यानिट च्वादयुक्तमिति पुरषकार एव दूषितम् । शिनष्टीति विशेषणे ₹नमि । विपू-
वऽतिश्ये । ( विशेषयति । विशेषति ) ।। २७६ ॥
तप दाहे ! (८ तापयति । तक्षा )। तपि तिपिमितिवचनादनिटृत्त्वम् । तपतीति शपि
सन्तापे । तपते तपतीत्येशवयरं ।। २७७ ॥
तृप तृक्ठौ ॥ संदीपन इति क्षीरस्वामी । ( तषैयति । तति । तपिता )। अनिट्कारि- `
कायां तृप्यतीति इयना निर्दंशान्नास्यानिरत्वम्। तृपति वृम्पतीति शे । तृप्यतीति श्यनि । `
अस्य स्वादौ पाठो दृत्तिकारादीनामनभिमत इत्यवोचाम ॥ २७८ ॥ |
छदी संदीपने ॥ (छदैयति ॥ छदेति । छदिता । छदिष्यति) । “सेसिचः इतीड्विकल्पः `
छृतादिसाहचरयाद्रोघादिकस्य, अत एवायं निष्ठायामनिडथैमीदित्प्यते । (दृण्णः। चुण्णवान् ) ॥
ः
भी] दशमगणः। २३९५
इति । दन्ते धणत्तीति दी सिदेवनयोः इनमि । धनपालशाकटायनौ तु चदेत्यनिदितं पेतः ।
तत्र निष्ठायां छदितमिति फठे भेदः । क्षीरस्वामिनस्तु पान्तोऽवं, यदाहुः, चप छप तृप दप
। संदीपने । संदीपनक्रियाथां चपाद्यश्चत्वारो वर्तन्त इति । ( चपयति । छपेयति । तपयति
दयति ) ॥ १७९ ॥
^ इभी भये ॥ ( द्भयति । द्भिता । इज्धः ) । शदित्वादनिटच्वम् ॥ २८० ॥
। इभ सन्दर्भ ॥ अस्यानीदित्त्वा्िष्ठायामपि सेदृत्तवं विशेषः । असुं बहवो न पटन्तीति
| पुद्षकारे । अस्माभिस्तु देवमेत्रेयाचुसारेण पठितः । तदरादेरीदितो म्रन्थने हभतीति ॥२८१५
श्रथ मोक्षणे ॥ हिसायामित्यपर इति पुरुषकारे । ८ श्राथयति । श्रथति ) । श्राथयतीति
परयल्तेऽपि गतः श्रयतीति कथादौ दोबेल्ये ॥२८२॥ ।
मी गतौ ॥ माययति । मयति । मेता ) । रिवडीडविणष्वथ शीङ्श्रिनावपीति नियमा-
न्रेडागमः । “सनि मीमा?” इत्यत्र चोरादिकेः साह वचर्थात्ताश एव गद्यत इति मिमीषतीत्य-
त्रायमिसूभावो न भवति । मीनो मिनाति मीनीते दिखायाम् । मीयते ङ्तिः, मिनोति
मिनुते स्वादो हस्वान्तस्य ॥ २८३ ॥
ग्रन्थ बन्धने ॥ ८ म्रन्थयति । ग्रन्थति ) । अच्र देवमेत्रेयो कथ हिषाश्रामिति स्वरितेत
पठित्वा ( काथयति । क्रथति । क्रथत ) इत्याहतुः । शाकटायनघ्तु परस्मेपदीति, जासिनी-
त्यत्र कराथेति निपातनादूनरद्धिरित्युक्तत्वाद्न्र्तिकारादोनामनभिमतश्चरादौ पाठ इति घ रदौ
ऋथतीत्यत्रावोचाम ॥ २८४ ॥ ।
शीक मर्षणे ॥ ( शीकयति । रीकति ।शीकिता ) । सेचने शपि शीकते ।। २८९ ।॥।
चीक च ॥ ( चोकयति । चीकति । चो किंता ) ॥ २८६ ॥
अह हिसायाम् ॥ ( अयति । अदेति । अर्हते ) । अथं स्वरितिदिति देवमेत्रेयो । आ-
ट्मनेपदीति शाकटायनः । गतियाचनयोरदेतीति शपि ॥ २८७ ॥
हिसि हिसायाम् ॥ ( हिसयरति । हसति )। इदि्वादेव णिज्विकल्पः सिद्ध इवि
युजादिपर प्रयोजनं चिन्त्यम् । हिनसरूतोति इनमि ॥ २८८ ॥
` आङः षदः प्यथ ॥ पद्यथा गतिः। ( असादयति । आसीदत् ) इति शपि सीदादेशः ।
(आसत्ता । आसात्सीत्) । शटि सदि स्वियतिपद्यतिखि्तोन्? इत्यनीरकारिकायां पााद्-
निटत्वं, विसरणार्थकस्य ज्वरा दिकस्य तोदा रिकषय च ठदित्वादङ् । (आसत् ) इति \।२८९॥
न्ध शोचकमेणि ॥ ( खुन्धयति । अन्धति । ञन्धिता ) । शुन्धतीति शपि शुद्धाव-
मेकः ॥ २९० ॥
छद् अपवारणे ॥ स्वरितेदिति मेत्रेयदेवो ॥ परस्मेपदोति शाकटायनः । (छादयति । छ-
दति । छदते ) छदयतीत्यूजजने घटादौ । छन्दथतीतीहैव संवरणे गतः ॥ २९१ ॥
ज्ष परितकेणे ॥ परितकेणमूहो हिखा वा, परीतपेणे परिवृसिक्रियायामिति क्षीरस्वामी ।
८ जोषयति । जोषति ) । प्रोतिसेवनयोजजं षतहति तदादौ ५ २९२ ॥ ।
धृज् कम्पने ॥ ८ धूनयति । धवयति । धवते ) । [धृजप्रोजोग्वक्तव्यः] इति नुक् । धून्-
भ्रोणोरिति हरदत्तकौ मारादीनां पाठः । तन्मते प्रीणातिसाह वयात् धूनोऽपि वेया दिकस्यैवा
नुका भाव्यम् । अत एवात्र मेत्रेयो धावतीत्युदाजहार । एव्र स्वादौ दीधैवादीनामपि धाव-
तीति भवति । ८ घनाति धुनीते ) इति कयादो । धुनोति धुनुत इति स्वादौ । धूनोति धृनु-
| ते इति च तत्रेव विधूनने, घुवतीति कटादिः ॥ २९३ ॥
। + प्रीन् तर्पणे ॥ अत्र केचन धातुच्रृत्तिकाराः [धूञप्रीनोनुग्वक्तञ्यः] इति पठन्तः प्रीणयतो-
स्युदाहरन्ति । हरदत्तस्तु धूनप्रीणोरिति इनाचुकरणाहेवादि क्य नेत्याह । दैवादिकप्रहगे.
नात्र चोरादिकोऽप्युपलक्षयितञ्य इति पुरुषकारे । तन्मते प्राययतीति भाव्यम् । मेत्रेषोऽप्य-
नेनेवाभिप्रायेण प्राययतीत्युदाजहार ॥ २९४ ॥ |
३२.६३ धातुवुत्तौ- [ भ्न्थः
श्रन्थ ग्रन्थ सन्दभे ॥ (श्रन्थयति । मन्यति । श्रन्थति । ग्रन्थति ) । “णिश्वस्थिप्रन्थि^
` इति, वचनात् ग्रन्थयते स्वयमेवेति भवति । श्रथ्नाति ग्रथ्नातीति दिन, श्रथ्नते म्रन्थतइति
शोथिल्यकोरिल्ययोः शपि ॥ २९६ ॥ .
आष्ट रम्भने ॥ (आपयति) । खदित्त्वादङि (आपत् । आस्ता) । 'तपितिपिम्, इतिका
रिकापाटादनिदत्त्वम् । मेत्रेयेणापयतदत्यात्मनेपदभपिं दितम् । अन्ये तु नैतन्सरष्यन्ति (२९७
तनु श्रद्धोपकरणयोः ॥ उपसर्गा दध्यं । ( तानयति । वितानयति । तनति । वितनति )
तनुतइति विस्तारे । अत्र क्रचित् चन श्रद्धोपहिसनयोरिति पठ्यते । (चानयति । चनतिं । च~ `
नयति) इति घटादौ ॥ २९८ ॥ ।
वद् सन्देशवचने ॥ स्वरितेव् , शाकटायनस्य त्वात्मनेपदी । ८ वादयति । वदति !
वदते ) । व्यक्तवाचि शपि वदति ॥ २९९ ॥
व्च परिभाषणे ॥ ८ वाचयति । वचति । वक्ता । अवाक्षीत्) । अङविधौ वक्तीति
ल्ंग्विकरणस्य निदेशान्नास्य ग्रहः । 'पचि वचिम् इति पाटादनिदत्वम् । पारायणेऽयं
नाधीयते ॥ ३०० ॥
मान पूजाथाम् ॥ ( मानयति । मानति । मानिता )। “मानूबंधः इत्यत्र नह्येतेभ्य
प्राक्त सन आन्मनेषदं नापि परस्मैपदं पश्याम इति भाष्यं भौवादिकस्य विचारणार्थ॑स्यैव
नित्यसन्नन्तत्त्वं प्रतिपादयतीत्यस्माछडाद्त्पत्तिः । स्तम्भे मानयतदत्वाकुस्मीयः । मन्यते
मनुते इति दिवादौ तनादौ च ॥ ३०१ ॥
भू प्रासो आत्मनेपदी वा ॥ अथं प्राप्तौ वा णिचुत्यादयति आत्मनेपदि चेत्यथेः । अत्र
केचिदात्मनेपदं णिचसन्नियोगेनेव तेनान्यदा नेति । जनत्रेयरूत्वाकुष्मीयप्रकरणे भूप्राप्षौ वेति
घुनेव न्यासेन णिच्यात्मनेपदे वाग्रहणाण्णिचो विकल्पे च सिद्धे पुनरिह पठित्वात्मनेपदो
ति वचनाण्णिजमावे आत्मनेपदमित्याह । इदस्पुरुषकारे दूषितम् । आकुल्मीयकाण्डे भू
प्राक्षौ वेति षव्यमाने अनन्तरप्रकरतस्यात्मनेपदीतिवचनस्य विकल्पः स्यान्न पुनरप्रङृतस्य
णिच इति ण्यभावे परस्मेपदमुदाहरन्तौ धनपारश्ाकटायनावप्यत्रैवानुकूलाविति चोक्तम् ।
तथा भूसुत्रे सुधाकरोऽरि भवत इति प्रस्तुत्य वात्मनेषदं मेत्रेयोक्तेन कारणेन समथैनाण्णि
च्सन्नियोगेनात्मनेषदित्वादसाधनम्। अत एव सुराष््मभवत्, इत्यादि प्रयुज्यत इत्याह ।
अन्ये तु पुराणव्याकरणेषु “भुवो णिङडदइति सूत्रस्य णिङो ङकारः प्रत्ययान्तादात्मनेपदा्थ
प्रकृते तु केवलादिति श्रीभद्रादिभिर्याख्यानात्तन्त्रान्तरवचनानुरोधेन सन्नियोगन्यायो बाध्य
त इति, तथा ! च “वर्षाभ्वश्च इत्यत्र केयटेन वर्षासु भवति वर्षासु भवतदत्यात्मनेपदं दरिः
` तम् । (मावयते, । भवते । भविता) ॥ ३०२ ॥
गहे निन्दायाम् ॥ ( गंहैयति। गेति ) । गहैतदति शपि ॥ ३०३ ॥
मागे अन्वेषणे ।। ( मा्मैयत्ति । मागिता । मार्गाणः ) इति चानि । गयत इति
कथादौ ॥ ३०४ ॥
करि शोके ।। ( कण्ठयति । कण्ठति । कण्ठिता ) । कण्ठतदति शपि । कठतीति तु छक
जीवने । कटिः प्रायेणोत्पूं उत्कण्ठायाम् ॥ ३०९ ॥
मृज् दोचालङकरणयो ॥। ( माजैयति । माजेति । माजिता । मा्टा )। ऊदितत्वादि-
डिकल्पः । निष्ठायाम्, (खः) । बृद्धयादि माश्िवत् । माजेयति शाब्दे गतः ॥ ३०६ ॥
ष तितिश्चायाम् ॥ पुरषकारेणायं स्वरितेदित्युक्त्वा शाकटायनो यमात्मनेपदी्युक्तम् ।
( स्यति सर्षदि ) । (मैते । ष्यति । खृष्यतः) इतिदिवादो सेचने ।शपि मेति ॥३०७॥
ष प्रसहने ॥ भादित् शाकटायनस्य, ( व 7) । शाकटायनस्य तु
शषः । शटष्णोतीति इनौ आ्टषीयः । ए परशाबर धनति निनि तदुक्त मेत्रेयेण, परः
बन्धनहति युजादाविति ॥ ३०८ ॥
कथ ] द्शमगणः : ३६७
। कथ वाक्यप्रबन्धे ॥ ( कथयति ) । एतदादयोऽदन्ताः । तत्फलब्न।कथयतीत्यादो अल्लोप -
ख्य स्थानिवद्धाबाद्यथायोगं बृद्धिगुणयोरभावः । तथाऽचकथदित्यत्र ““सन्वद्छघुनि
“दीर्घो क्वो» इति दी्ैस्य चानररोपइति निषेधः। अन्यदपि प्रयोजनं तत्र तत्र वक्ष्यते॥३०९॥
चर ईप्सायाम् ॥ ८ वरयति ) । वार्थतीति वृतः ॥ ३१० ॥
गण संख्याने । (८ गणयति । अजीगणत् ) । “$ च गणः, इति णो चड़ रैत्वात्वे। इह
संख्यानं नाम संखयानिमित्तं ्ानविशेषो भागखोऽवसूथापनं च, तत्राद्योरथः कतेस्थो भाव इति
न कमेकर्ताऽस्ति, तत्र॒ इतर > कमेस्थभावकच्वाद्वणय्रते गणः स्वयमेवेति मवति, भागश्ोऽ-
चल्थाप्यमानो गणस्तत्रानुकूखनत्वात्स्वयमेव भागशोऽवतिष्टत इत्यथैः । अवस्थानं हि कमे-
स्थो मावः । यकचिणोौ तु “गिश्रन्थिप्रन्थिः, इति न भवतः । एवं च ^णेरणोः? इत्यत्र गण्थति
-गणः स्वयमेवेति ब्रृत्तिस्थस्य गणयते गणः स्वयमेत्रेति भाष्यस्थस्य चोदारणस्य विरोधोऽपि न
भवति । (गणिका) । ण्डुखि “प्रत्ययस्थात्!इ तीतत्वम् । गणिक्रानां समूहो ( गाणिक्यभर ) ।
{ गणिकायाश्चेति वक्तव्यम् ] इति यज् ॥ ३११ ॥
दाठ श्वट सम्यगवभाषणे ॥ अभा षणइति केचित् । ( शठ्थति । श्वटयति ) । शाछ्यति
श्वाखयतीति गत्यादौ गतं, शाटयतइति शछाधायामाङ्ुस्मीयः । शटतीति केतवादौ शपि ।३१३।
पट वट ग्रन्थे ॥ वट वे्टनइति क्षीरस्वामी । ( पटयति ) । पारयतीति भाषाथ गतः ।
-पटतीति गतो शपि । वेष्टने शपि वटति, तस्य कारिते वाटयति । वटयतीति परिभाषणे षय-
दिः, ओष्ठयादि बहवः पठन्तीति तत्रेवोक्तम् ॥ ३१९ ॥
रह त्यागे ॥ ( रहयति । अररहत् ) । रहतीति शपि । गतो तु रंहति ॥ २१६ ॥
, स्तन गदी देवशब्दे ॥ द्विवचननिदंशो वेचितरथाथे इति मेत्रेयः । अज्दन्त्यपरा इति षोप-
देशरक्चषणं हिमडस्विधाेकाच्साह चर्यादनेकाश्चु न प्रवतते । स्तनयति । अतशतनत् ) ।
€ तिस्तनयिषति ) इत्यत्राषोपदे शत्त्वात् षत्वं न भवति । अभिनिस्तनो मेव्येत्यन्न अभिन-
टा तैवन्नायं शब्दविशेषस्य संज्ेति “अभिनिसःस्तन,, इति षर्वं न मवति ।(गद्यति। स्तन-
यति) । गदतीति शपि । ( स्तनयित्नुः ) । “स्तनिह षिपुषिग दिमदिभ्योणरत्नुच्" इति
इत्नुच , “अयामन्तः, इत्ययादेश्ः ॥ ३१८ ॥
पत गतौ वा ॥ वाशब्द केचिन्न पठन्तीति पुरुषकारे । अयं विकल्पेन णिचुत्पादथति ।
(पतयति । पतति) इति 4 तत्र भूवादिपाखादव पततीतिसिद्धे णिन्विकल्पल्य प्रयोजनमस्या-
नेकाच्त्वात्पताञ्चकारेत्याम् सिद्धिः । तथा अपरतीदित्यस्य दित्वाभावेनाङ्भावात्सिद्धि-।
रिति पुरुषकारादौ । अन्ये तु वाञ्चब्दमेवं उ्याचक्षन्ते । न्यायतस्त्वनन्तर्तवाददन्ततवस्येव
विकल्पनं युक्तं, न तु परमप्रङ्कतस्य णिचः । तेन पतयति पातयतीत्युदाइतेन्यम् । उक्तं च स्पे
जैव पुरषकारङ्ृता भू प्राप्तौ वात्मनेपदीत्यत्र, आङुस्मादात्मनेपदीतिप्रकरणे मु प्राक्लौ वेति व-
क्तव्ये आत्मनेपदीतिवचनः केवलाण्णिजन्तादस्यात्मनेपदं यथा स्यादिति मेत्रेथम्रन्थदू षणावसरे
आङ्कर्मीयकाण्डे भू प्राक्तो ` बेत्युच्यमाने ऽनन्तरसल्यातमनेपदित््वस्येव विकल्पः प्रतीयेत न
`पुनमेहा प्रकृतस्य चुरादिणिच इति । अत्र स्वामी, संहितायां धातुपागद्वाशब्दसुत्तरधातुओेषं
-चष्टि, तन्निपातस्य वाशब्दस्य चङाब्दादिवत् पू्प्रयोगो नेति देखाराजीयादो समथेनादयु-
| क्तम् । ( पतयालुः, ) ^“स्पृहिगहिफति?» इत्यादिना ऽऽलच् ॥ ३१९ ॥
पष अनुपसर्गात् ॥ गता वित्यत्रापि सम्बछप्रते, (पषयति)। सोपसर्ग्वात् (प्रपषति) इति।
अच केचित् तारुञ्यान्तं पठन्तो वाग्रहणं चानुवर्त्यादन्तादे वं विकल्पयन्ति स्वाम्थनुखा-
| ` रिणः । अत्राद्न्वत्वविकल्पनमनन्तरतत्वादूयुक्तं॑ताखञ्यान्तत्त्वं तु पुरुषकारोऽपि न सहते
| यदाह पषादिष्तु पष अनुपसर्गादित्यस्य भविष्यति ॥ ३२० ॥
स्वर आक्षेपे ॥ ( स्वरयति ) 1 स्वरतीति शब्दोपतापयोशशपि ॥ ३२१ ॥
रच प्रतियत्ने ॥ ( रचयति ) ॥ ३२२ ॥
2४ माध
इर्य धातुबच्तो- [ ककः:
कर गतौ संख्याने च ॥ ( करयति ) । कारयतीति क्षिपे गतम् । करुतीति शपि॥३२३॥
चह परिकल्कने ॥ परिकल्कनं दम्भः । (८ चहयति ) । मित्प्रकरणे इह च पाठस्य तत्रेव
प्रयोजनमुक्तम् । चहतीति शपि ॥ ३२४॥ |
मह पूजायाम् ॥ ( महयति ) । महतीति शपि महि ब्रृद्धावित्यस्य । म॑ंहत इति क्षीर-
स्वामी, तन्मतेन महि भाषितार्था त्रैव दण्डके गतः ॥ ४२९ ॥ |
सार कृप श्रथ दौर्बल्ये ॥ ८ सारयति । पयति ) । कल्पयतोति कपेरूतादथ्यंदृत्यस्य
गतम् , कंल्पतदहति छेः शपि । ( भ्रथयति ) । श्राथयतीति प्रयत्ने गतः, मोक्षणे श्राथयति, `
अ्रथतीत्याश्टषीयः ॥ ३२८ ॥
स्पृह ईप्सायाम् ॥ ( पुष्पेभ्यः स्प्रहयति ) ॥ “सुपदेरीप्सितः' इति ईप्सितस्य संप्रश्न
त्वम् । ( स्परहयालः ) । “स्पृहिगृहि” इत्यादिनादच् ॥ ३२९ ॥ ।
भम कोधे ॥ ( भोामयति ) । भामत इति शपि ॥ ३३० ॥ |
सूच पैश्चन्ये ॥ ८ सूचयति ) । अजन्तलश्चणस्येकाज्विषयत्त्वादषोपदेशतत्वात् सोसुच्यकत्त
इत्यादौ न षत्त्ठं, “सुचिसुत्रि इत्यादिना यङ ॥ ३३१ ॥
खेट भक्षणे ॥ तृतीयान्त इति दुगेः । (खेर्यति । शखेटना) । खोट इत्येके । खोटयतीतिः `
मेत्रेयः । खेटतीत्यपि शपि ॥ ३३२ ॥
क्षोर क्ेषे ॥ { क्षोटयति ) ॥ ३३३ ॥
गेम उपलेपने ॥ ( गोमयति ) ॥ ३३९ ॥
कुमारं कीडायाम् ॥ ( कुमारयति ) ॥ ३३९ ॥
हीर उपधारणे ॥ उपधारणमम्यासः । ( शीर्यति । शीकितः ) । “मतिबुद्धि" इत्यत्र `
चकारस्यानुक्तसमुच्चयारथत्वात् वतमाने क्तः । समाधौ शीरुतीति शपि ॥ ३३६ ॥` `
साम सान्त्वप्रयोगे ॥ ८ सामयति ) । साम सान्त्वन इति पठितस्येह पाठो ऽग्लोपि-
त्वादससामदित्ति किद्धये ॥ ३३७ ॥ |
वेर कालोपयोगे ॥ € वेखयति । वेरा ) । कार इत्यपि धातुरित्यात्रेयः । ( काल-
यति ) । ८. अन चरने ॥ ३३८ ४४५ (११५५१
पल्यूल रवन ॥ ( पल्युल्यति ) । पल्युखनं श्ोधनद्रन्यमिति नास्य पल्युर-
वासः, पल्युलयेयुरित्यत्र भाष्ये ॥ ३३९ ॥ वः न
वात सुखतेवनयोः ॥ गतिसुखसेवनेष्वित्येके । ( वातयति ) ॥ ३४० ॥
गवेष सागेणे ॥ ( गवेषयति ) ॥ ३४१ ॥
वास उपसेवायाम् ॥ ( वासयति । वासनां } । युच्, स्ने्नादौ वासयतीति गतम् ।
वसतीति वस निवासदत्यस्य शपि । अयं कथादावपीति देवपुरुषकारयोः । वस्तहत्याच्छा-
दने शब्लुकि, वस्यतीति स्तम्भने श्यनि ॥ ३४२ ॥
ग्वासख आच्छादने ॥ निवासयति ) । अत्र केचित्पितेव पुत्रं दस्ये वचोभिरित्यत्र क्षुर
पितेव पुत्रं दसये निरवासयामि स्तुतिभिरिति व्याख्यानादस निरवसानईति पटन्तिं । भद्रभा-
स्करेण त्वाङकर्मीयेषु दस दसि दसनदशेनयो रिति परित्वा धातूनामनेकाथ॑त्त्वेन वचोभिः स्तु
तिभिःसंगृह्वामि, यथा पिता दुर्दिनं स्तुतिपदैरिति व्याख्यातम् । तस्माल्घुरेऽप्याङुर्मीय
एव॒ निरवसानार्थः कथित इति. वक्तुं शक्यत्त्वान्रेतावता कथादौ धातत्वन्तरततवं॑शक्यते
कल्पयितुम् ॥ ३४३. ॥
माज परथक्कमेणि ॥ ( विभाजयति ) ॥ ३४४ ॥
सभाज प्रीतिदंशेनयोः ॥ प्रोतिसेवनयोरित्यन्ये । ( सभाजयति ) ॥ ३४३ ॥
ऊन परिहाणे ॥ ( उनयति } माभवानुनिनत् ) । भाषेणोनः ( माषोनः ) । “पू्व॑सहश-
समोनाथे,, इति तृतीयासमासः ॥ ३४६ ॥
-ध्वन ] दशमगणः । ३९.९६.
ध्वन शब्दे ॥ ( ५वनयति) । ध्वनतीति दापि ॥ ३४७ ॥
कूट परीतापे ॥ परिदाहदत्यन्ये । ८ कूटयति, ) । कुटयतीत्यप्रसादे आङ्कस्मीयः । अथै-
सदाः पाठमेदाश्च तत्रेव दरिताः ॥ ३४८ ॥
, खङ्केत प्राम कण गुण चामन्त्रणे ॥ चकारेण कूट इत्यपेक्षत इति मेत्रेयः । ( कूटयति ।
संकेतयति । ग्रामयति ) । ऊणतीति शब्दोरकरणयोश्शे । (गुणयति),। अपरे तु पठन्ति । केत
श्रावणे निमन्त्रणे च । ( केतयति । निकेतयति ) । कुण युण चामन्त्रणे । चकारात्केत चेति
;ण संकोचन इति वा तत्र पठन्ति ॥ ३९२ ॥
स्तेन चोयं ॥ अनेकाचतत्वादषोपदेशतत्वम् । (सुतेनयति ।;अतिस्तेनत् । स्तेनः । स्तेयम् ) `
.““स्तेनाचन्नरोपश्च"» इति भावकमणोयंन्नरोपो । ८ स्तन्यम् , ) “स्तेनात् इति योगविभा-
“गात् ष्यज् ॥ ३९३ ॥
आ गर्वादात्मनेपदिनः ॥ इतः परे गवे माने इति वक्ष्यमाणपयंन्ता आत्मनेपदिनः ॥
पद् गतो ॥ ( पदयते । अपपदत ) । प्त इति श्यनि ॥ ३९४॥
गृह ग्रहणे ॥ ८ गृहयते । गृहयालुः ) “स्प्रहिगरहि”” इत्यादिना आलुच् । गहत इति
गृहेगेड श्च शपि, तत्नान्त्यः कत्साथेः । गृह्णाति गृद्रीत इत्युपादानार्थ॑स्य प्रसारिणः क्रादेः ।
-गहेतीति गहेरा्टषीयस्य निन्दाथंस्य ॥ ३९९ ॥
सग अन्वेषणे ॥ ८ गयत ) । सूग्यतोति कण्ड़ादिपाठादिति मेत्रेयः । मागेयति
-मागेतीति मागरा्टषीयस्य ॥ ३९६ ॥
ङंड विस्मापने ॥ ( ङहयते । हना । ऊहः ) । बाहुरकादूकारप्रत्यये इदूशब्दमाह
मेत्रेयः ॥ ३९७ ॥
शूर वीर विक्रान्तो ॥ ( शरयते । वीरयते )। शुत इति दिंसास्तम्भनयोः इयनि ३९१
स्थूल परिवंहणे ॥ (स्थूख्यते । अतुस्थूरत । स्थूलः । स्थविष्ठः । स्थवीयान् ) । “स्थू-
खदूर” इत्यादिना यणादि लुप्यते पूरवेस्य च गुणः । प्रथ्वादिष्वपाठादिमनिजस्य नास्तीति
-नोदाहतमर् । ( स्थावयति ) । “णाविष्ठवत्? इति यणादिरोपो गुणश्च ॥ ३९८ ॥
अथं उपयाञ्चायाम् ॥ ( अथेयते । भअथेयिता । अथेयिष्यते ) । श्राथेयन्ति शयनोत्थितं
प्रिया, इत्यादि कदन्तात्तत्करोतीति णिचि नेयम् ॥ ३९९ ॥
सत्र सन्तानक्रियायाम् ॥ ( सत्रयते ) ॥ ३६० ॥
गवं माने ॥ ( गवंयते ) । आग्वीयाः । ग्व॑तीति शपि ॥ ३६१ ॥
सूत्र वेष्टने ॥ अन्ये तु विमोचन इति पठन्तो विमोचनं .मोचनाभाव इति, प्रन्थनमित्य-
"परे । ( सूत्रयति । सोसूत्र्यते ) । “सूचिसूत्रि” इति यङ् ॥ ३६२ ॥
मूत्र प्रस्रवणे ॥ € मूत्रयति । मोमूतते, ) पूवेवद्यङ् ॥ ३६३ ॥
` शश्च पारुष्ये ॥ ( रक्षयति ) । रक्षतीति शपि ॥ ३६४ ॥
पार तीर कम॑समाक्षो ॥ ( पारयति । तीरयति ) ॥ ३६६ ॥
पुट संसग ॥ (पुखयति) । पोटयतीति भाषार्थो दण्डके गतः । पुटतीति संदेषे तुदादिः३६५
क्र शेथिल्ये ॥ ( कत्रयति । कंत्रिः ) । इन्प्रत्ययः ८ कात्रेयकम् ) । “कत्रयादिभ्यो
ल्” इति शेषिको ठकन् । कुत्सिताख्रयः कच्चय इति वा कत्रिशब्दव्युत्पत्तिः। [ कद्धावे
त्रावुपसंछ्यानम् ] इति कशब्दस्य कद्धावः । अत्र दुः कतेत्यपि पठति ।कन्तेयति ॥३६८॥
““प्रातिपदिकाद्धात्वथं बहुरमिष्ठवच ॥ प्रातिपदि काद्धात्वथं णिच्, तस्मिश्वेष्ठनीव कार्य्य
भवति । इदं च -“तत्कारोति तदाचष्टे, तेनातिक्रामतीनां वक्ष्यमाणत्वात् वद्विषयम् ।
( पटुमाचष्टे पटयति । रघुमाचष्टे रवयति । अपीपटत् , अलीरघत् ) । अन्न परत्वादृङद्धौ
“णाविष्ठवत्, इति टिरोप इत्यरोऽप्ययं नेति “ सन्वत्," इतीत्वम् “दीघा रघोः” इति दीरषश्च
-भवति । अत्र केचित् “नारलोपिः, इत्यत्रागि तिप्रत्याहारप्रहणसाम्यादूञद्धेः प्रागेव ¡{रेखा
०० धातुवृत्तो- { बस्कः
इत्यररोप्यङ्मितीत्वदीधेन्वे नेच्छन्ति । ( अपपरत् । अलर्वत् ) इति । तदसत् । “हलि-
कल्योरदन्तत्वनिपातनं सन्वद्धावप्रतिषेधाथेम्"” इति वात्तिकविरोधात् । यदि हि वृद्धेः प्राक
`रिखोपः स्याद् अग्रोप्येवाङ्गमिति किमदन्तत्वनिषातनक्लेदोन । प्रत्याहारग्रहणस्य तु प्रयो:
जनं ( स्वामिनमाख्यत् असस्वामत्, गोमिनमाख्यत् अज्ञगोमत् , । वीरधमाख्यत् , अविवी-
रत् , प्रावरृषमाख्यत् अपप्रावत् । यादशमाख्यत् , अययादद् ) इति स्यात्. । एषामेषूदाहर-
णेष्वनभिधानान् णिज नेति मतं तेषामपि खग्विणमाख्यद् इत्यादौ “विन्मतोलैक्,, इतीष्ठ-
वद्धावेन विनो लुकि हस्वाद्यभावः प्रयोजनमेवासखजदिति । अत्र बहुरग्रहणात् खजयतीः
त्यत्र बृद्धिन्ने भवति, तथा कमारीमाचष्टे कुमारयतीत्यत्राप्रातिपदिकत्वेऽपि णिजिति के
चित्। अन्ये तु “प्रङ्रत्यकाच्” इति प्रकृतिभावादेव खजयतीत्यत्र वृद्धिन्नै भविष्यति । तथा
यथाकथच्चित्प्रातिपदिकग्रहणे छिङ्विश्िष्टपरिभाषाया “ङथाप्प्रातिपदिकात् इति सूत्रे भाष्ये
स्थापनात् कुमारयतीत्यादौ णिजपि सिद्ध इति बहुलग्रहणं विकल्पमात्रफरमाहुः ॥
“तत्करोति तदाचष्टे” ॥ तदिति द्वितीयान्तोपलक्षणम् । तत्करोत्याचष्ट इत्यन्न धात्वथै-
माननं णिजर्थो न कर्तापि, तथा चेवोदाहतम् ॥
“तेनातिक्रामति, ॥ अत्रापि तेनेति वृतीयान्तोपलक्षणम्। अष्ेनातिक्रामति ( अश्च-
यति ) । हस्तिना तिक्रामति ८ हस्तयति ) ॥
` भधातुरूपञ्च” ॥ णिच प्रकृतिर्धातुरूपं प्रतिपद्यते । अनेन [ “आशख्यानात्कृतसर्तदाचष्टे
ङल्टक् प्रृतिप्रत्यापत्तिः प्रकुतिवचच कारकम्" इत्येतत्सृच्यते । ` कंसवधमाचष्टे कंसं घात-
यतीत्युदाहरणम् ॥
“कतैकरणाद्धात्वथं" ॥ अत्र करग्रहणं करणल्य विशेषणम् । कर्तः करणाद्धात्वथं णिजिति
सूत्राथैः । करिभिरवबध्नाति ( अव्करयति )। असिना हन्ति ( असयति ) । परञ्चना
छिनत्ति ( परशचयति ) । दात्रेण लुनाति ( दात्रयति ) । अन्न कर्ता करणस्य विशेषणं करण-
काब्द्वाच्यत्वेन लोकप्रसिद्धानां चक्षुरादोन्दियाणां परिग्रहो माभूद् इति ॥ ` `
बष्कं दशोने ॥ ( बष्कयति ) ॥ ३६९ ॥
चित्र चित्रकरणे ॥ ( चित्रयति ) । चित्रकरणमाटेख्यकरणमित्याच्रेयः । चित्र आरेख्य-
करणहत्येव दुगेः ॥ २७० ॥
“कदाचिदक्शेने” ॥ चित्र इत्ययं कदा दिदशेनेऽद् भुतदशेने . णिचमुत्पादयति । ( चित्र-
यति )। चित्रीयत इति चिन्रप्रातिपदिकादाश्चय्यवृत्तेः “नमोवरिवश्ित्रः क्यच्, इति
क्यचि, तत्र हि चित्रड् आश्चयं इत्युच्यते, प्रातिपदिकस्य इिनत्वमवयवे ऽतं लिङ्गं समुदा-
यस्य विशोषकमिति न्यायात् प्रत्ययान्तात्तङ्थ॑म् ॥ ३७१ ॥
अंस खमाधाते ॥ ८ अंसयति । अंसः ) ॥ ३५२ ॥
वट विभाजने ॥ (वरयति) ॥ ३५३ ॥ `
छ्ज प्रकाशो ॥ ( ख्जयति ) । अत्र मेत्रेयः । वेः पुनः पागेऽ्थमेदात् । वरि लजि इत्ये-
कै । ( वण्टयति । खञ्जति ) । अदान्तेषु पाठबखा ददन्ते बृद्धिरित्यपरे । ( वण्टापयति ।
रञ्नापयति ) । तथा च श्ाकटायनसृत्रम् । “कथादिपाथिह्फायो णो पुगटुग्वत्वम्^” इति ।
अस्याथैः--कथादीनां पायेश्च णौ पुग् लुग् इत्येतावागमौ रूफायोऽन्त्यस्य वत्वं क्रमेणेति ¢
एवञ्च शाकटायनमतेन कथादीनामागमे पुकि वृद्धौ कथापयतीत्युदाहा्य॑म् ॥ ३५४ ॥
मिश्र सम्पकं ॥ ( मिश्रयति । गुडमिश्रः ) । ^“पूवसहश^ इत्यादिना ठृतीयान्तस्य मि
अशब्देन त ७
(4: सधाम बुद्धे ॥भमजचेच । तथा च तृतीयादिभ्य इत्यत्र केयटे । सं्रामयतिरनुदात्तेद्
बोद्धव्य इति । पदमञ्जर्या च 'अनुदा्तेदयं सं्रामयत्तिरिष्यतः इति । तथा च तत्र भाष्यम-
प । असंग्रामयत शूर इति, संग्रामशब्दात्तत्करोतीति णिचापि सिद्धाविह संग्रामस्य पाटः
४
८.१ दशम्रगणः। ४३१
सोपसर्गात्सङ्कतात्प्रत्ययाथैरतेनासंप्रामथत इत्यु पसरगत्पूवंमड् भवति । तथा संग्रामयिल्वे-
स्यत्रा घीत्येत्यादविवरल्यब् न भवति । सिसंप्रामयिषत्तहत्यत्र समो द्वित्वं भवति । अत एव
सङ्ातादुत्पत्तिरचदादन्यत्र धातूपषगंसपुदायाल्प्रत्थये विहिवाउग्सगाः पथक् क्रिग्रन्तइति
ज्ञाप्यते । तेने परिव्रेढय्येत्यत्र ल्यबादि भवति । -अस्यानुदात्ते्वमपाणिनीयमिति पाटस्य
-तदथेतया न ज्ञापकत्वभङ्गः ॥ ३७६ ॥
रूतोम इखाघायाम् ॥ ( स्तोमयति । सूगोमः । अग्निष्टोमः ) । “अग्नेः स्तुत स्तोम" इति
षत्वम् ॥ ३७७ ॥
चखिद्र कणं मेदने ॥ करणमेदनहति गृष्ठः, मेत्रेयस्तु छिद्रयति कमैयतीति कणेमपि परथगधा-
तुुक्त्वा कृर्णन भाषयति कणेयतीति व्या चक्षतेत्याह ॥ ३५९ ॥
अन्ध इष्ट्ेपधघाते ॥ उपसंहारहत्येके । ( अन्धयति ) ॥ ३८० ॥
दण्ड दृण्डनिपातने ॥ अयं द्विकर्मक इत्युक्तं नाथतौ । तत्र कमणि कादयो नाथत्यादौ
्पञ्चितास्तद्दिदहापि नेयाः ॥ ३८१ ॥ |
अङ्क पदे रक्षणे च ॥ ( अङ्कयति ) । अङ्कति शपि । तत्रैव कुटिकां गतावङ्किति३८२
अङ्क च ॥ ( अङ्खयति ) । अद्गतीति गतौ शपि ॥ ३८३ ॥
सुखदुःख तत्कियायाम् ॥ तच्छब्देन सुखदुःखे प्रातिपदिकार्थो निदिश्येते । “प्रातिपदि-
काद्धात्त्वथं" इति सिद्धे इहयानयोः पाठस्सोपसरगात्प्रत्ययाथं इति मेत्रेयः । (सुखयति । दुःख-
यति ) । “सुखादिभ्यः कत्रेदनायाम् इति क्यङि “अङृत्सावेधातुकयाः"” इति दीधे ( सु-
खायते, दुःखायते ) सुखा दिभ्यो वेदनायां क्यङ् मवति तानि च सुखादीनि संनिधानाद्वेदना-
यां कत्तंर्सम्बन्धीनि चेदिति सूत्राथैः। कतत इत्यविभक्तिको निदूदेशः, तेन सुखं वेदयते प्र
साधको देवदत्तस्येत्यत्न क्यङ् न भवति । सुल्यति दुःखयतीति कण्ड़ादियगन्तस्य ॥ ३८९ ॥
रस आस्वादनस्नेहनयोः ॥ ( रसयति ) । रसतीति । शपि ॥ ३८६ ॥
उयय वित्तसमुत्सर्गे ॥ ( व्यययति ) । व्ययतइति गतो शपि ॥ ३८५ ॥
रूप रूपक्रियायाम् ॥ रूपस्य दृशेनं करणं वा रूपक्रियेति स्वामी । ( रूपयति । रूपति )
निरूपयतीत्यनेकाशत्वा द्विचारणे ॥ ३८८ ॥ |
छेदे दवैधिकरणे ॥ ( छेदयति ) । छिनत्तीति खिदेः इनमि । कविदिहापि छद् अपवारणहति
पवयते ॥ ३८९ ॥
काम प्रेरणे ॥ ( छाभयति ) । प्राप्त्यथे कभतदवि हापि ॥ ३९० ॥
व्रण गान्रविचूैने ॥ ( बणयति ) । बणतोति शब्दाथ शपि ॥ ३९१ ॥
वणे वणैक्रियाविरूतारगुणवचनेषु ॥ वणेक्रिया वणेकरणं, ८ सुवणं वणेयति ) । ( कथां
वर्णयति ) । विस्तृणातीत्यथैः । ( राजानं वणेयति, ) स्तौतीत्यथेः । वणै' गृह्ाति ( वणे-
व्यति ) । “सत्यापपाश'» इत्यादिना णिच् ॥ ९२३ ॥ ।
““बहूलमेतन्निदश नम्” ॥ कचित्त दरहितमिति पथ्यते । तत्रापि भावे निष्ठेति निदृकन.
| मित्येवाथेः । चुरादावदन्तधातुनिदशैनं बडुरं वेदितत्यम् । अतोऽनुक्ता अपीह धातवो
वेदितव्याः |,
पणं हरितभावे ॥ ( पणैयति ) ॥ ३९३ ॥
विष्क देने ॥ ८ विष्कयति ) ॥ ३९४ ॥
क्षप प्रेरणे ॥ ( क्षपयति ) ॥ ३९९ ॥
वस निवासे ॥ वसयति ) ॥ ३९६ ॥
तुत्थ आवरणे ॥ ( तुत्थथति ) । एवं ( गडयात, आन्दोरयति, उर्यति, वणैयति,
स्फुटयति, स्फुटा, स्फुटितः, अवधीरयति ) इत्यादयो यथाभिधानमित मेत्रेयाद्यः । अन्ये
उ भूवादिष्वेतदन्तेषु दशगणीषु धातूनां पाठो निदेनाय, तेन स्तम्युप्रशतथः सौत्राः, चुल॒-
४०२ धातुब्त्तौ- (कत्थ
स्पादयो वाक्यकारीयाः, प्रयोगसिद्धा विद्कवत्यादयश्च गृह्यन्त इति ।
| विगङन्त्याञ्चु जीमूता, विद्धवन्ते दिवि ग्रहाः ।
क्षयन्ति विद्यतः प्रावरट् क्षीयन्ते कामविग्रहाः ॥
इत्यादयः प्रयोगा उपपशन्तहइत्याहुः ॥ ३९७॥
*“^णिडडान्निरसने% ॥ अद्धवाचिनः प्रातिपदिकान्निरसने णिज्भवति । ङकार आत्मय
यदा्थः । हस्तौ निरस्यति ८ हस्तयते । पादयते ) ॥
“इवेताश्वाश्चवतरगारोडिताह्रकाणामश्चतरेतकलोपश्च,” ॥ शेताश्चादीनां चतुणा यथासं-
ख्यमश्वतरेतक इत्येते लप्यन्ते णिङ् च धात्वथ, अबाधापि णिचो बाहुखकादिति मैत्रेयादयः ।
शेताश्वमाचष्टे तेनातिकामति वा इषेतयते, एवमश्वयते, गारोड्यते, हरयतहति, अत्र
स्वामी । पारायणिकास्त्वथेवद् णिचमनुवणेयन्ति, एवं कारयपो ऽपि व्याचक्षाणः शवेतय-
तीत्युदाजहार ॥ ।
पुच्छा दिषु धात्वर्थ" इत्येव सिद्धम् ॥ अत्र मेत्रेयः-युच्छांदिषु प्रातिपदिकेभ्यो धात्व-
इत्येवं सिद्धम् , आत्मनेपदं णिजन्तात् बहुख्वचना द्विक्ञेयमिति “ुच्छभाण्डचीवराणणिड+?
इति न कतेन्यमिति। अन्ये तु पुच्छादीनां “पुच्छमाण्ड,» इत्यनेन णिङ् उक्तत्वादिह णिङ्
नास्तीति व्याचक्षते । पुच्छमुदस्यति (उत्पुच्छयते) भाण्डानि समाविनोति(सम्माण्डयते)।
` चीवराण्यजंयति परिधत्ते वा ८ संचीवरयते ) । सिद्धशब्दो मङ्गराथैः ॥
इति पूेदक्षिणपश्चिमससुद्राधीशवरकम्पराजसुतसंगममहाराजमहामन्त्रिणा मायणसुतेन माध
वसहोद्रेण सायणाचाय्येण विरचितायां माधवीयायां धातुचत्तो चुरादयः सम्पूर्णाः ॥.
संपूणां चेयं माधवीया धातुवृत्तिः ॥
भं भवतु ॥ `
क व चाक
श्रीविश्चनाथो विजयतेतराम्
॥ श्रीगणेञ्चाय नमः ॥
॥ अथ माधवोया नामधातुरत्तिः ॥
यस्या रूपप्रभ।वेन न ख्यातुमपि किचन ।
शक्यते बस्तु रोकेषु जयत्येषा सरस्वती ॥ १ ॥
-धातुपटठे निविष्टानां धातूनां यः पुरा व्यधात् ।
विवृत्ति माधवीयाख्यां माष्यज्ञहटदयङ्माम् ॥ २ ॥
तेन सायणसुत्रेण व्याख्या कापि विरच्यते ।
धातूनां प्रत्ययान्तानां गणसुत्रज्ञषामपि ॥ ३॥
तच्र प्रतिपदं शिष्टा गगसृत्रगता इमे ।
गणास्तत्रापि बहवः कि च सृत्राण्यधीयते ॥
आचार्यण पुरा प्रोक्तास्तानादो विवृणोम्यहम् ॥ ४ ॥
एतावदेव सर्व॑स्मादथेये सुमनो जनात् ।
(१)नामंस्त भवता साथेमन्यथा तु न मे क्षतिः ॥ ९॥
"कण्ड़ादिभ्यो यञ् एभ्यो यक् स्वाथे । एते च धातवः प्रातिपदिकानि च । तत्र धालु-
त्वं यको धातुविहितत्वेन तन्निमित्तगुणनिषेधार्थन कित्वेनावसीयते । प्रातिपदिकत्वं तु क-
ण्ड़ादीनां केषां चिहीाँन्तपाटात् । कण्डूयते इत्यादिरूपं तु हस्वान्तादपि य॑ङ्कि मन्त्य-
तीत्यादिवत् “अङ्कत्सावैधातुकयोः, इति दीघेण भविष्यति । तत्र धात्वधिकारात् धातु-
भ्यो यक् प्रत्ययः । नन्वेषां प्रातिपदिकत्वमेवास्तु मास्तु दीेपाटः प्रत्ययस्य कित्त्व च। न
च “अकृत्सार्वधातुकयोदीधेः" इति दीधेविधो अङ धातुराश्रीयते किं त्वङ्गमान्रमेव । कण्डू-
रिति च कण्डूयज्ञब्दात्सस्पदा दित्वाद्धावे कावह्छोपे वकि ोपेन यलोपेन सिद्धं, यरोपेऽछो-
पस्य स्थानिवत्त्वं “न दान्तः” इति निषिद्धं, वछि रोपश्च “लोपो व्योः, इति विपे प्यं
पश्चा्निरदंश्यस्य पूरव निरंशादपृक्तरोपात्पूर्वं भवति । यदेवं कण्डूशब्दर्य प्रत्ययरक्षणेन यग-
न्तत्वेन धातुत्वादर्लोपस्य पूवं विधो स्थानिवत्वादुवङ् स्यात् । नैतदस्ति । सति स्थानिव-
स्वेऽकारस्य तदन्त एव धातुर्नोकारान्तः । एवं तहि यण् प्राप्रोति । अस्तु,क्िाश्रयः “च्छ्वोः
श्”, इत्यूड् भविष्यति । न चाल्लोपस्य स्थानिवत्वे वकारस्य किण्परत्वा भावः, वक्ार-
स्यादिष्टादचः पूर्वत्वात् । न च स्थानिवत्वेनाना दिष्टादचः परवत्वं, तस्याशासखोयकार्यत्वात् ।
अत एवादिष्टादचः पू्ेत्वादूठि पुनय॑णमावः । यद्वा [ “करौ लुकषन्न स्थानिवत् ] इति अल्लौ.-
पर्य स्थानिवत््वनिषेधाद्यण्भावा प्रसङ्गः, यथेव कण्ड़ा वित्यादाबुवड् स्यात्, न च “ओः सु-
पि" इति यणः प्रसङ्गः, संयोगपवेत्वात्। अस्त्वत्रोवङ्, किपः प्रत्ययलक्षणेनोड् भविष्यति ।
एवमपि पुनरुवडः स्यात् , पुनस्वड्वज्ञो पर्यायेणेति व्यवस्था न स्यात् । छि च कण्डूरित्यादि-
वन्मन्तूरिति च स्यात्, न च भवतीष्ठं मन्त् रित्यादि । अथ “धातोः कमेण, इत्यतो वाग्रहण .
मनुचत्तते, तेन यगभावपक्षे उत्पादाथद्यपि सिद्धं मन्तुरिति तथापि कण्डूरितिवहीर्घोऽपि
अर्लोपयरोपयोश्च दुर्वारं मन्तूरित्यादि, तथा यगमावपक्षे मन्तुरित्यादिवत्कण्डुरिति च
स्यात् , सुखादिभ्यश्च यकि तस्याधातुविहितत्वेनानाद्धेधातुकत्वादतो रोपाभावात् “अक्-
त्सा्वधातुकयोः'” इति दीघं सुखायतीत्यादि स्यात् , न चेष्ट, सुखयतीत्यादेरि्टस्वात्, इश
( १ ) मावमस्त भवान् स्वाथामिति पटेऽपूवं स्वारस्य प्रतिभाखते ।
४०४ धादुब्त्तो- [ कण्डूव
(१)पाटे तु न कदाचन सुखादैरकारान्ततां सिध्यति, तस्माधथान्यासमेवास्तु । नन्वेवमपि
प्रातिपदिकेभ्यः कण्डुौ मन्तुरित्यादि ययपि सिध्यति तथापि धातुम्यो यकि कण्डूयशब्दात्
कावररोपथलोपयोरजादौ सुप्यवङ़ि कण्डुवा वित्यादि प्राप्नोत्येव, तथा मन्तुधादेमन्त्रि.
त्यादि, सुखादेश्च सुगिस्यादि हलन्तं, नैष दोषः । यगन्तेभ्यः क्रिबेव नोत्पद्यते । उक्तं च
आष्ये नैतेभ्यः क्विब् द्यति, न तदहि इदानीमुवक् न मवति कण्डुवाविति, भवति, यदा
प्रातिपदिकात्क्विवन्ताव् क्यजन्ताद्वा क्विप्यल्छोपयलोष्योः स्वाद्यत्पत्तिः, येवं कण्डा-
द्यः प्रातिपदिकान्येव सन्तु, यथान्यासं दीरघान्ताश्च तथेव भवन्तु, ककारश्च प्रत्यये मासन,
वाग्रहणं चानुवतिष्यते, तत्र ( कण्डूयति । मन्तूयति ) इत्यादयो यक्कि भवन्ति, कण्डूः कण्डो
मन्तुरित्यादयश्च यगभावपक्षे प्रातिपदिकात् स्वाशुत्पत्तो, यगन्तात्किवबभावस्येदानीमेवो-
क्त्वात्स एव धातुः प्रातिपदिकं च कण्डशम्दो भवति, तस्मात्स्वाछत्पत्तावुवङ् प्रसज्येत,
तथाऽत एव यगन्तात्क्विबभावान्मन्त्वादेदीधेत्वं सुखादेहेलन्तत्वं न भवति, फ कण्ड़ादीनां
धातुत्वमाशित्य तेभ्यः प्रत्ययविधानेन, सत्यमेतदेवं स्यात् । सुखयतीति न सिष्येत्, प्राति-
पदिका ८ प्रत्यये तस्यानाधेधातुकत्वेनातो कोपा प्रसङ्गात् ।
अथोदाहरणानि कण्डूय गात्रविघषंणे । ( कण्डूयति ) कण्डूनो जित्करणल्य "अवयवे §-
तं लिङ समुदायस्य विशेषक भवति, इति समुदायस्य नित्वादात्मनेपदं भवति । एवमनुब-
। क ससुदायाथेत्वं द्ृ्न्यम् ।। १ ॥
मन्तु अपराधे ॥ रोष इत्यपरे । (मन्तूयति) । चन्द्रस्तु जितं परित्वा मन्तूयते इतिचाह॥२॥
वल्गु पूजामाधुयंयोः ॥ ( वल्गूयति ) ॥ ३ ॥
अस्ु मनर् एताबुपतापे ॥ ( असूयति । मनस्यति । असूयुः ) 1 “गृद्रादयश्च,, इत्युप्र-
त्ययः । अच्र वधैमानहरदत्तगणरलमहोदधिकारा आद्यनुसारेणासुशब्दमसिति सान्तं पटित्वा
असूलिति दीर्घान्तमेके पठन्तीत्याहूः । तन्मते ( अस्यति असूयते ) इति भवति ॥९॥
ठे रट् धौत्यं पूवेभावे स्वभ्रे च ॥ (ठेट्यति । ोटूयति । ठेटिता । खोटिता) । अकार-
स्याततो छोपे यलोपः । अत्र देवोऽथनिदेशाथं पूवशब्दं प्रतिनि्हंशाथं मत्वा पूर्व॑तीति तु य-
सस्वप्ने तत्कण्ड़ादिषु ददे नादित्याह । तदेतन्मोधाया शाक्टायनघातुशत्तौ अथेनिदूदेशरहिते
गणपाटे पूर्वस्य पाठाभावाद्युक्तमिति पुरुषकार एव दूषितम् । अन्ये तु ठेटलौटौ दषप्त्यर्था-
बाहः । अत्र ठेका दीष्तावित्येके पठन्ति, पट्यते च वातीभूतो लेखायत्सः, यदा वीतातिह- `
स्तायेति॥ ७॥ । द
इरन् इ्ष्यायाम् ॥ अश्र वर्धमानहरदक्तो इरस् इरज् इर् शष्यायामिति श्रीन्पेठतुः ।
!{इरस्यति । इरल्यति। श्य॑ति) । अत्र ““ह ङि च» इति दीषैः । “इरज्यन्नरने प्रथयस्व जन्तुभिः,
इस्यत्र मटभास्करादिभिः दीनत्यर्थोऽयमभिहितः । तथा “इरज्यन्ता वसञ्यस्य भूमेः, इत्यते.
इवयभेः ैयेतिमार्गावसाना्थोऽपि, उक्तं चेयैतिरीर््योपाधिरिति स्थितिरिति ॥ ८ ॥
` इयस् रेवये ॥ ८ इयस्यति ) | |
असं दुर्गो न प्रतीति गणरतरमहोदधोौ ॥ ९ ॥ |
` ` उषस् प्रमातीभाषे ॥ (उषस्यति) रात्रिः ॥ १० ॥
बेद धौल्य स्वप्ने प्रभाते च ॥ ( वेति ) ॥ ११॥
मेधां आयु्रहणे ॥ € मेध्यति ) ॥ १२॥ ॑ |
कुषुभ क्षेपे ॥ (क्षुभ्नाति) । गणरनमहोदधौ तु आत्म नोऽन्यकवैकनिरन मधमित्यु कप् ।
मगध परििष्टने । नीचदास्ये इत्येके । ( मगधयति ) ॥ |
तन्तस् पम्पर् दुःखे ॥ ८ वन्तस्यति । पम्पस्यति ) ॥ १४॥ .
( १) दङन्त पठि इति पाठान्तरम् । .
ख्ख ] कराडब्ादयः। ४०५
दुःख तच्कियायाम् ॥ तच्छब्देन सुखदुःस्वार्थो पराग्रयेते ।
तेन सुखदुःखरूपायां क्रियायामित्य्थो भवति, ( सुख्यति । दुःख्यति ) सुखमनुभवति दुःख
मनुभवतीत्यथैः ॥ १६ ॥
। ` सपर पूजायाम् ॥ अक्रारान्तोऽय महोदधो, ( सपर्यति ) ॥ १७ ॥
अरर अराकमेणि ॥ अरा प्रतोदा । ( अरयेति ) ॥ १८ ॥
भिषज् चिकित्सायाम् ॥ ( भिषज्यति । भिषज्यते ) ॥ १९ ॥
` भिष्णज् उपसेवायाम् ॥ ( भिष्णज्यति ) ॥ २० ॥
इषुध शरारणे ॥ ८ इषुध्यति ) ॥ २१ ॥
चरण गतौ ॥ ८ चरण्यति ) । वरण इति भोजः। उक्तं च तपे । तयारुदादरणं काठ
"वरणाञचारण्येवखामू, इति ॥ २२ ॥
चुरण चौयं ॥ ८ चुरण्यति ) ॥ २३ ॥
तुरण स्वरायाम् ॥ ( तुरण्यति ) ॥ २४॥
भुरण धारणपोषणयोः ॥ पणधघारणयोरित्यन्ये । ( भुरण्यति ) ॥ २९ ॥
गद्भद् वाक्स्खलने ॥ ८ गद्भद्यति ) ॥ २६ ॥
एला केखा खेखा विलासे ॥ ८ एलायति । केखायति खेखायति ) । अचैरास्थाने
यपरे पठन्ति । ( इलायति ) ॥ २९ ॥
(१) लेखा स्खलरने च ॥ अकारान्तहत्यन्ये । तत्रातो रोपः ( ठेख्यति )॥ ३० ॥ `
खिट् अल्पाथं कुत्सायां च ॥ ८ रिव्यति-) ॥ ३१ ॥
खाट जीवने ॥ ( राव्यति ) ॥ ३२ ॥
हृणीङ् रोषणे रज्जायां च ॥ ( हृणीयते ) ॥ ३३ ॥
महीङ पूजायाम् ॥ अत्र पूजा पूज्यमानकतेका, तेनायमक्मैकः, महीयते पूजामधिग.
चछतोत्यथेः ॥ ३४ ॥
रेखा इखाधासादनयोः ॥ आसादनं प्राकषिः प्रापणा वा, (रेखायति । ऽलाघामनुभवति,
अनुभावयति वेत्यथैः ॥ ३९ ॥
द्रवस् परितापपरिचरणयोः । ८ द्रवस्यति ) ॥ ३६ ॥ |
तिरस् अन्तर्धौ ॥ ( तिरस्यति ) ॥ ३७॥ |
अगद् नीरोगसवे ॥ अमुं भोजः नेच्छतीति गणरत्नमहोदधोौ, ठेखायतिरेखाय-
तिवदथः ॥ ३८ ॥
उरस् बखा्थः ॥ उरस्यति ) । बलवान्भवतीत्यथेः ॥ ३९ ॥
तरण गतौ ॥ ( तरण्यति ) ॥ ४० ॥
प्रयस् प्रसृतौ ॥ ८ पयस्यति ) ॥ ४१ ॥
सम्भूयस् प्रभूतभावे ॥ ( सम्भूयस्यति ) । अत्र गणरत्नमदोदधौ अम्बर सम्बर सम्भर
इति वामन इति, अम्बयैति, सम्बयेति, अत्र गणरलमहोदधावेव लेटरोटाविति पित्वा म-
तान्तरेण दान्तत्वमुक्त्वा ठेदयति रोट्यतीस्युक्तम् । अस्याङ्तिगणत्वादेधना दिभ्यो रायति
धनायतीति चोक्तं यदा कण्ड़ादिभ्यः सन्नुत्पद्यते तदा कण्ड़ादीनां तृतयस्येकाचो द्वे भवत
इति कण्डूयियिषतीत्यादि भवति ॥ ४२ ॥
अथ साज्धत्वः प्राक्छ्यन्त ॥
“वरतेरीयड? । अयं स्वाथ, चऋतिष्रेणायां, सा चेह श्रणा जुगुष्साङ्ृपयोरित्युकत्वापि
अरतांयाशब्दस्य निघण्टुषु निरूढा जगुप्सेवेति व्याख्यातारः । अन्न प्रत्ययस्य किन्वेनापि
४० धातुड्त्तो-- [ बनि )
गुणाभावस्य सिद्धौ डित्करणमात्मनेपदा्मपि, (ऋतीयते । ऋतीयेते । ऋतीया चक्रे) इत्या- `
दि, डिल्लकारेषु अजादित्वात् “य्श्च इति बृद्धो (आर्तीयत । आ तिथिष्ट । आरती थिषत)
इति भवति, यदायमवर्णान्तादुपसर्गात्परो मवति तदा “उपसर्गांहति धातो" इति ब्रदधो (प्राती- `
यते उपार्तीयत) इत्यादि भवति । अच्रोपसगेप्रहणाद्धाताविति सिद्धे 'उप्सर्गाहति' इत्येव वक्त
घ्य पुनर्घातुग्रहणं योगभेदे नाधिकविधानाथ मिति “ऋत्यकइति पाक्षिकः प्रकतिवद्धावोऽत्र बो
ध्यते, उपसगंग्रहणं प्राद्यपलक्षणमित्येतत्त यत्र “उपसर्गादध्वनः इत्यादौ उपषरमेत्वं न सखम्भ-
वति तश्नेवेतीह तु सम्भवतीति हरदत्तादयः । तेनागता ऋतीयका अपं देशम् आतीयको देश
इत्यादो “यत्क्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रति गल्युपसगं संज्ञा इत्याादौनां गम्थादिक्रियापेक्षयो
पसगेत्वं न त॒ ऋतीयक्रियापेक्षयेति तां प्रत्युपसरगेत्वाभावात् “आद्गुणः, इति गुणः “हत्य क»
इति श्वाकरप्रङ्कतिभावश्च भवतः । यदायमीयङ् “आयादय आधधातुके वा"इति वचनादाधै.
धातुके न भवति त (आनते,अतिता, अतिष्यति, आर्तीत् ,भािष्यत् अतित्वा, ऋतित्वा)
इत्यादि मवति, अच्र “वञ्चिलुञ्चृतश्चः, इति सेटः किंत्त्वविकल्पनात् पक्षे गुणो न, “आया-
दय आधधातुके वा?” इत्यत्राधेधातुकेत्यस्य वषिषयसक्तमीत्वादाधेधातुकेषु विषयभूतेषु आ-
यादय उत्पद्यन्तदत्यथा न तु भूता निवतैन्त इति, अन्यथा उटतीयशज्दाल्छिरि प्रत्ययान्त.
व्वेनामि श्यप्रत्ययस्य निवरत्तावर्तीचकारेति स्यात् आनतति चन स्यात्। न चातिताति
अतिष्यति त्यात् आतींदित्यादौ परस्मैपदं न स्यात्, तथा तास्यादेराधधातुकस्येयज्ञो
निवृत्तेनिमित्तत्वात्तदपेक्षो गुणो “न धातुखोप आधधातुके” इति निषेधान्न स्यात्, अनेना
भिप्रायेण गुणाभावः, आकिष्ट कतिषीषटत्यादि स्यात्, ईयङन्तादुत्पन्नेषु तिङ्श्च तदाश्रयेण
पश्चादुत्पन्नेषु विकरणेषु आधधातुकेष्वीयडो निचरृत्तिः क्रियते, हैयडो डिन्वात्तदन्ताच्चोत्प-
दयमाना स्ति आत्मनेपदान्येव, तथा च्छिनि ऋतिरिति न स्यात्, अप्रत्यथादित्यकारश्यजो
निवृ्तावृक्तेति च स्यात् , एवमादीनि दूषणानि । अत्र कचिद् ञृत्तिकारद्छङितत्येव सिद्धे ऋते
रीयङ्वचनं ज्ञाप धातुविहितानां प्रत्ययानामायनादयो न भवन्तीति । तेन शमेः खः, (श-
हः) कमेष्ठः ( कण्टः ) इति, अत्रेनिकादेशो न भवतः. । ननु ऋतेदछञ्त्युच्यमाने छड आ-
धेधातुकत्वेन परत्वादिडागमे ते छकारस्य प्रत्ययादित्वं विप्रतिपन्नमिति “अभायनेयिः इ-
त्यादिना विधीयमानः कथमीयादेशः सिध्यति, नेष दोषः। यदायनादिषुपदे शिवद्रचनल्य
चोदितत्वादन्तरङ्गत्वादिटः पूवेमीयादेशो भविष्यति । अत्र हरदत्तः--“द्विवचनविभन्यो- `
पपदे”” इत्यत्र तरप्छसुना विति वक्तव्ये इयसुन्वचनाद्धातुविहितानामपि प्रत्ययानामा-
यनादयो न स्युः, वचनसामरध्याच्चेदुभयेषामपीति ज्ञापकं भद्क्त्वा गदौ बाहलक्ादि-
काद्यभावमाह ॥ १॥
““स्तम्भुस्तुम्थुस्कम्भुस्कम्थुस्कनम्यः इनुश्च"+ । एभ्यः कठवाचिनि साकेधातुके इनु
वति, चकाराच्छना च, तत्र पञ्चमो धातुषु पठितो व्याख्यातश्च, प्रथमतृतीयो स्तम्भार्थो, द्वि-
तीयो निष्कोषणा्थेः। चतुर्थो धारणाः, उदित्वं क्त्वाया मिड़कल्पा्थम्, अत एव इनाव्यति-
रिक्तविषयाश्चेते भवन्ति (र्तश्नोति, स्तुतः, स्तुभ्नुवन्ति, स्तश्नोषि, स्तश्चोमि, स्तभ्नुवः,
स्तभ्नुमः ) “अनिदिताम्” इति नरोपः, वस्नसोः “लोपश्ास्यान्यतरस्याम्” इत्युकारलोप
सयोगपूर्वत्वान्न भवन्ति, ( स्तश्चाति, स्तश्चीतः, स्तश्चन्ति, स्तश्नासि, स्वश्चामि) इलदो
कडिति “हस्यघाः› इतीत्वम् , अजादो तु “इनाभ्यस्तयोः» इत्यारोपः ( तस्तम्भ, तस्त
म्भतुः, तस्तम्भुः, तस्तम्िथ, तल्तस्म, तस्तम्िव, तस्तम्भिम, स्तम्िता, स्तम्िष्यति,
स्तश्नोत्, स्तभ्नुतात् , स्तभ्नुताम्, स्तभ्नुवन्तु, स्तभ्नुहि, स्तश्नवानि)दहेः “उतश्च» इति रोपः
संयोगपू वंत्वान्न भवति, ८ स्तश्नातु, स्तश्नीतात् , स्तश्नीताम् , स्तश्चन्तु, स्तभान) हौ “हल
इनः शानज्क्षो,, इति शानजादेशे अतो देः” इति देलैक् , ( अस्तन्नोत् , अस्तभ्नुताम् ,
अस्तभ्नुवन् , अस्त्नोः, अस्तश्नवम् , अस्तश्नात् , अस्तश्नीताम् + अस्तश्चच्, स्तभ्नुयात् ,
[न
साति] नामधातवः । ४०७
रूतभ्नुयाताम् , स्तम्नुयुः, स्तम्नुयाः, स्तभनुर्यास्तश्चीयात्,स्तश्नोयातां, स्तभ्थाव्,स्तम्या-
स्ताम् , स्तभ्यासुः) । यासुटः कित्त्वादनुना सिकरोपः । (अस्तभत् ,अस्तभताम् , अस्तभन्)
६ इति परस्मेपदे च्टेर्वाङि “अनिदिताम्” इति नलोपः । अन्यदा सिचि ( अत्त-
भीत्? इत्यादि । ८ अस्तमिष्यत् । तिर्तम्भिषति, तास्तम्यते, तास्तम्मोति, तार्तन्धि,
ता्तम्भति ) इत्यादि । ८ स्तम्भयति । अतस्तम्भत् , अत्यष्टश्चोत् , प्रत्यष्टशनोत् , प्रतिष्ट-
भनाति , प्रत्यतष्टम्मत् ) इत्यादौ स्तम्भेः “प्राक् सितादड्डयवायेऽपि"” इति इणन्तादुपस-
गात्परत्वेन षत्वं, तत्रा प्रतेरिति नानुवतते ८ प्रतितिष्टरि मति ) ““स्थादिष्वभ्यासेन' इति
षत्वम् । ( अवष्टम्नाति ) अवरुम्बतदइत्यथैः । ( अवश्टन्धा सेना ) । आसन्नेत्यथैः । अवा.
चचालम्बनाविदूयेयोः" इति षत्वं, प्रत्यत्ततरूतम्भेदित्यत्र “रतम्भुसिवु सहम्” इति निषेधात्
"“स्तम्भेः,, इति षत्वं न भवति, सन्वदित्वं रुधुपरत्वाभावान्न भवति, दीर्घत्वं त्वखबुल्वाइषिं
न भवति । ८ स्तम्भित्वा, रुतक्ध्वा ) उदित्वादिडिकल्पः, इटि “न कत्वा सेट् इति
कित्त्वप्रतिषेधान्ना नुषङ्रोपः । ( स्तन्धः ) । “यस्य विभाषा" इत्यनिटेत्वं, ( प्रतिष्टन्धः,
नि्टज्धः)^प्रतिष्टग्धनिष्टग्धो च इति षत्वं, “स्तम्भेः”, इति सानुषङ्धनिदरदंशादथमेव स्तभि
सोत्रोऽत्र गृह्यते न त्वन्न भौवादिकः स्तभिनभीति प्रतिरुतम्मादयः प्रयोगास्वस्य द्रष्टञ्याः ।
८ उक्तस्भः ) । “तितुत्र, इतीणनिषेधः, «उदः स्थास्तप्मोः पूवस्य» इति पूवेसवणैस्तञ्ारः,
एवसुत्तश्नोतीत्यादावपि, एवं (स्तुश्नोति, स्तुश्चाति, स्कश्चोति, स्कुनाति) इत्यादि स्तश्नोति-
वत् । ( विष्कश्नोति, विस्कश्चाति, विऽ्कम्म ) इत्यादो “वेः स्कन्नातेनित्यम्” इति शत्वं,
इनानिद्देशः स्कम्भतेनिनरस्यथं इति विष्कम्भ इत्यादावपि भवति ॥ ९॥ ,
सातिः सुखे ॥ अयं देतुमण्यन्त इति जिनेन्द्रहरदक्तौ, तन्मते सतिरिति प्रकृत्या भ.
वित्य, सातिः सौत्रो धातुरिति वृत्तिबोधिन्यासयोः, ( सातयति ) इत्यादि । (सातयः) ।
“अनुपसर्गालिरम्पः इत्यादिना शे शपि गुणायादेशौ ॥ ६ ॥ |
ज्ञ वेगितायां गतौ ॥ ( जवति, जोत ) इत्यादि, स्वरान्तत्वादनिरात्वं, ( जजुषति ।
अजीजवत् ) इत्यत्रं णेश्चजि णौ कृतस्य स्थानिवत्त्वेनाभ्यासस्योावर्णान्तत्वात्,, “ओःपुयणज्जि
इतीत्वे “दीर्घो रुधो» इति दीः । (जवनः) । “जु चङ्क्रम्य", इति युच् (प्रजवो) । “प्रजोः”
इति इनिः । ( जूः । जवौ ) “्ाजभास" इति क्वि¶ ताच्छीलिकः । तत्रेव सूत्रे ज् इतिं
दीधेपाडाश्चयणात् क्विप्सन्नियागेन दीष इत्येके । अन्येतृत्तरसूत्रे दशिप्रहणत्येहाभ्यभि-
सम्बन्धाद् दीर्घं इत्याहुः । ( जतिः ) । “उतियूतिजूति,, इति किनि दीर्घान्तोदा च्तवे
नियास्येते । (जवः) । “ऋदोरप्”, इत्यप् । जवसवौ छन्दसोत्यन्विधानं तत्रान्तोदात्तार्थ न तु
भाषायामेतद्रूषनिवृत्यथः ( विजावको ) नाम देशः, सं्ञायां ण्वुल् । ( वैजावकः ) “क.
च्छादिभ्थश्च"+ इत्यण् शेषिकः । “कोपधादण्, इत्येवाणि सिद्धे कच्छादिष्वस्य पाटो
यदा भवा दिरमैनुष्यस्तत्त्थो वा भवति तदा वेजायक इति, कच्छाद्यधिकारेण विधीयमानं
मनुष्यतत्स्थयोठुंनमुष्मादपि यथा स्यादिति ॥ ७॥
अथ नामप्रत्ययाः धातवः प्रददर्थन्ते ॥
“सुप आत्मनः क्यच्” । कमेण इच्छायां वेति वतते, इदहात्मशब्दुः परज्यादत्तिवचनः
स्वशब्दपर्यांयः, न चेतनद्रन्यवचनः, तस्मिह्नि किमय कतेषष्ठयन्तः सन् इच्छथा सम्बध्यते
उत शेषषष्ठयन्तः सुबन्तेन, तत्राद्यपक्षे इच्छायाइचेतनकतृत्वा> परमि वारादानधेक्य भात्मशज्दुस्य
किं च राज्ञः पुत्रमिच्छत्यमात्य इत्यादो परेच्छायामपि चेतनस्यैव कवैत्वातक१यच् स्यात् ।
धत्त॒ भाष्ये इहासामर््यात्परत्ययाभाववचनं तत्प्रोडिवादमात्रम् , इष्यमाणव्रस्तुष्यत एव
नित्यमन्यदपेश्चते इति नैतावतार्यथ सामभ्येम्, अत एव बरत्तावात्मप्रहणास्येदमेव प्रत्युराहतं,
सुबन्तसम्बन्धपक्चेऽपीह राजादिना चेतनेनेव पुत्रादेः सम्बन्धात्.क्यच् प्रसन्येतेव, आनर्थक्यं
चाविक्चिष्टमेचात्मग्रदणस्य, अचेतनस्य उ्यावत्य॑स्याभावात्। अत्र हरदत्तः । ( वृक्षस्य फर.
४०८ धातुबृत्तो- [ तीव |
मिच्छति, खट्वायाः पाद्मिच्छति) इत्यादौ यत्ना चेतनार्थं शिं्चिदिष्यते तब्यावत्येमिति चेन्न,
तन्नापि चेतनस्येव परं शेषितत्वात्, सर्वमेव हि भोग्यं चेतनानामेव शेषभूतं, खट्वायाः
पादमिच्छतीत्यत्रापि यस्य तत् खटवादिकमुपमोग्यं तदथैमेव तदिष्यते, खट्वादिकं तुद्वार-
मात्रम् , अतः परञ्यावृत्तिव चनमात्र एवात्मशब्द् इति, तत्राप्यसो यदि कठेषष्टयन्तः सन्नि-
च्छया सम्बधपेत तर्धषितारमन्तरेणेच्छाया अभावात् अनथकः स्यात्, तसरूमात्स्वशब्डप-
यायः दोपषष्ठयन्तः सुबन्तेन सम्बध्यते, तेनायमर्थः सुत्रल्य । इषेः सन्निधानात्तत्कमेण ९एषि-
तुरेवात्मनः सम्बन्धिनेः सुबन्तादिच्छायामये वा क्यजिति । एवं चात्मनः पुत्रं परस्य दाख-
मिच्छतीत्यादौ वस्तुतः सुबन्तस्यात्मना सम्बन्धेऽपि पराथमिष्यमाणत्वादििषिकन्नैवच्छेदेना-
त्मना सम्बन्धाभावान्न क्यचः प्रसङ्खः । ककारो “नः क्ये इति सामान्यग्रहणाथैः ।
स्तद् विधाताथः । स्वरस्तु प्रत्ययस्वरेण धातुस्वरेण वा सिध्यति ॥ ८
ह | अथोदाहरणानि ॥ | भ
पुत्रमात्मन इच्छति ८ पुत्रीयति ) । अत्र “अङ्ृतग्यृहाः पाणिनीयाः, कृतमपि शाखे
निवतयन्ति, इति वा “अन्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो ढग् बाधत, इति वा सन्धिकायेरहि-
तायाः द्वितीयस्याः “सुपो धातुप्रातिपदिकयोः” इति लुकि “क्यचि चः, इत्यवणेष्येत्वे स-
नाच्न्तत्वेन धातुत्वाह्छडादि । ( अश्वस्यति, वृषस्यति, क्षीरस्यति लवणस्यति ) “अश्वक्षी-
रद्रषरूवणा नामात्मप्रीतो क्यचि,” इत्यसुगागमः । अत्रात्मप्रीता वित्यपनीय “अश्वत्रबयोमेधु -
नेच्छा" “क्षोररुवणयोलरूसायाम्” इत्यर्थान्तरमुक्त, तेनाययोर्दाहरणयोरश्वरषो मेधुना-
येच्छत इत्यथः । अन्ये तु परित्यक्तप्रकृत्यरथान्मेधुनेच्छेवाथं इत्याहुः । तथा च भद्धिः। इति
रामो वरृषस्यन्ता मिति । निषण्डुश्च वृषस्यन्ती तु कामुकीति । इतरय्रोरपि ` तृष्णातिरेकोऽभ्य-
वजिहीर्षात्िरेको लारूसा, तेन क्षीरल्वणेच्छायां खरसारूपायामित्यर्थलाभात् क्षीरख्वणे
अतिहयेनाभ्यवहर्तुमिच्छतीत्यर्थो, भवति । अत्र क्यच्प्रकृतीनां प्रत्ययलक्षणेन यत्पदल्वं
परां “नः क्ये, इति नियमेन नान्तविषयमिति प्रङृत्यसुगकारयोः सवणैदीधेत्वं , बाधित्वा
“अतो गुणे? इति पररूपं भवति । अकारोच्चारणफलं तु पूव॑सूत्रोदाहरणे बराह्मणास इत्यौ-
दो । तथा [ सर्वप्रातिपदिकेभ्यो खाङसायामसुग्वक्तन्यः ] । इत्यनकारान्तादसुकि दध्यस्य-
तीत्यादौ च । अपरे त्वाहुः । सुग्वक्तव्य इति ( दधिस्यति मधुस्यति, ) -“अशक्षीर,, इ-
त्यत्र भाष्ये द्वादिमावागम प्रस्तुस्य ८ दध्यस्यति । मध्वस्यति । दधिस्यति । मधुस्यति )
इत्येवमथेमभिधानात् दधिमधुश्चब्दावेवागमिनावित्येके । अन्ये तु सवं प्रातिपदिकेभ्य . इत्ये.
कृडति सरव प्रहणात् बहुवचननिर्देशा सवत्र मवतः । भाष्यं तूदाहरणमात्रमित्याडुः । अत्र
मते दध्यस्यति मध्वस्यतीस्येवं शब्दः स्वार्थं न पुष्यति। अशनोदकधनेभ्यः क्यचि “अश्नायो-
द्न्थघनायाबुभुक्षापिपासागधेषु"” इति करमेणेतेष्वथेषु दयोत्येष्वाद्यन्तयोरीस्वापवाद् आ-
त्वम् , उढकस्योदादेश्चो निपात्यते, तेन (अशनायति, उदन्यति, धनायति,) बुथुश्ाप्रश्तीनां
तदात्वे भोच्छका मोऽशनमिच्छति, पातुकाम . उदकमिच्छति । सत्यपि धने भूयो धनमिच्छती-
ति कमेणाथैः । यस्त्वौत्तरकाणिकमदानं, स्नानाथेसुदकं, दरिढः सन् धनमिच्छति तत्राशनी.-
यदि, उदकोयति, धनीयतीति मवति । अत्रान्येऽशनायतीत्यादीनां प्रकत्यथेमनपेक्ष्य केवलं
बक्षादीनेवा्थं मन्यन्ते । अत्र भारविरसमुमेव पक्षं प्रतिपेदे, तदाह "किसुधन धनायितुम्१इ ति,
निघण्ड्श्च “उदन्या तु पिपासा वृड्!इति । गाग्यैमिच्छति (गार्गीयति) । अत्र “कयच्व्योश्चः?
इत्यपत्यप्रत्ययकारस्य हटुत्तरस्य लोपे “क्यचि चः, इतीत्वम् । ( उपाषभीयति । उपषेभीय-
ति । उपाल्कारीयति, उपल्कारीयति, ) अत्र “वा सुप्यापिशलेः” इति सुबन्तावयवतरकारा -
दिधातुपरत्वात् पूवैपरयोरेका वृद्धिर्वा भवति । ककारलकारथोः सावण्यादिवम् लकारादावपि
मवति, तत्र “उरण् रपरः” इतिप्रत्याहारमरहणात् परत्वम्, वाग्रह॑णः युणस्य प्राप्त्यथैमिति
बृद्धथभावे स भवति, नन्पेतद्वा ग्रहणं यथा प्राक्ताभ्यनुक्ञानारथं स्थात् , “वःत्यक" इति प्रहृति-
नामधातवः । ४०४
भावः पक्षे कस्मान्न भवति । उच्यते । अत्राप्यनुत्रत्तस्य धातुप्रहणस्य"“उपसर्गांहति"इत्यत्रेवा (१).
धिकविधानार्थत्वादिदं च धातुग्रहणस्य प्रकृतिभावबाधनाभैत्वश्तीयतावुपपादितम् । अत्रेव
“वाः सुपिःत्यत्र वृत्तो वा प्रहणऽय प्रयोजनं दशितम् । उपगता ऋषभीयका असुं देशमित्यत्रो
पष॑मीयको देश इति गुणप्रकृतिभावौ न भवतः, वृद्धिस्तु पूवैसूत्रत् “वा सुपि” इत्यत्रानुत्रत्त-
स्योपसमंग्रहणस्य प्रा्यपलक्षगाधेत्वाभावान्न भवति । उपरक्षकत्वा भावश्च उतीयताबुक्तः ।
कषभस्य समीपसुपषभं, तदिच्छति उपषभीयतीत्यत्र संग्रामयतीतिरूपस्य सेप्रामं करोतीति
संग्रामशब्दात्तत्करोति णिवा सिद्धावपि चुरादौ संम्रामयुद्धइतिपाटात्सम उपसर्गात् पू्मडा-
चर्थादन्यत्र सोपर्गात् संधाताद्धातुसंक्तानिमितते प्रत्यये चिकीषते उपसर्गाः पृथ क्रियन्त इति
हहापनात् सोपसगाव् संबा तात् धातुख्॑ानिमित्तः प्रत्ययो यदि भवति संग्रामयतेरेषेति निय-
माद्रा प्रथक्ङृतोपसगदिव भवतीतीहाप्युषभजञज्दादेव क्यचा भवितव्यम्, सुपस्तूपषेभशज्डा -
द्विधानात् प्रस्ययग्रहणपरिभाष ए तस्यैव सुबन्तत्वं न तु तद्न्तावयवरप चटषभशब्दह्यापी-
त्युषभोयशब्दः सुबन्तावयत्रो धातुनै भवतीति तत्परत्वाभावादनुपसगेत्वाच "वा सुषि"
इति बृद्धेरप्रसङ्गः। अत षएवोपसगेस्य पथक्कारादुपारषमीयतीत्यत्र तरःषभीयस्येवाङ्त्वा -
त्तस्थेवाड् भवति, तस्मादेव त्तवायासुपेन प्रादिसमासेऽप्युपष मीय्येति भवति । तथा तस्यैव
धातुत्वात् षञ्ब्दस्य द्विकेचने ( उपषिषमीयिषति ) इति । नन्वयं सडग्रामशब्दः उपसगैस-
हशाययवो ऽस्ति, कथञुक्तल्याथैस्य प्रमाणं स्यादिति । उच्यते । पदान्तस्येतिज्ृतपरसवणं
प्यते । अन्न हरदत्तः संग्रामशब्दोऽनुदात्तततवाथः, न च तन्मात्रत्वे म्रामयुद्धइति शक्यते
पण्तिम्, अध्येटेत्यादो आ इव मध्येऽटः प्रसङ्ा दिति ज्ञापकमभाद्भीत् । तदास्यानुदातेत्त्व-
मपाणिनीयसिति नोदेति । अत एव शशादौ कैयटे संग्रामयतिरनुदात्तेदृबोद्धञ्य इत्युक्तम् ।
अयं चानुदात्तेत्संप्रामयतिरिष्यत इति भाष्ये ज्ञापकत्वमेवोक्तप् । ऋकारमिच्छति ८ च्चकछारी
यति, उपरकरीयति ) इत्यत्र “वा सुपि, इति बरद्धिः ऋतीति तपरकरणान्न भवति । अत एव
शाकः प्ररृतिभावोऽपि । (मारीयति)। अत्र ५अङ्तव्यृहाः पाणिनीयाः,” इति मार भ अम्
य स्थिते सुन्लक्यन्तरङ्गत्वेन पूरवमेकादेशे परमपीत्वं पश्चाद्धवति । उक्तं च भाष्ये । (२)असु
एकादेश इत्वोत्वाभ्यां मवति अन्तरङ्गतर इति । ननु पूवंमपीत्वे “यस्यः, इति रोपेने्सिद्धि.
रिति चेत् न, तस्मिन्नत्वस्याविद्धत्वात् । उल्रामेच्छत् ८ ओखीयत् । आड्कारीयत् ) । आ
ऊढः ओौढः । ( दीयत् ) । अच्र “उस्यपदान्तात् » “ओमाडोहचः, ५इतिपरखूपम् » आ.
टङ्च' इति पुनवरदधि विधानाथेन चशब्देन बाध्यते, तथा च वातिकम् , [ उस्योमाङ्क्ष्वाटः प्र
तिषेधः ] इति, उसि ओमाडोशच परयोराटः पररूपं नेत्यथंः । ओौढीयदित्यत्रड ओकारेण
सहैकादेशे उपसरग॑रूपत्वं प्रथन प्रतीयतइति सोपसर्गत्संग्रामयतेसत्यस्याप्रवरत्तेो रारास्पू्॑मारि
तह्यान्तवद्धावेन ख््धाङ्व्यपदेशस्योकारस्य ५अरश्च' “भभाडोशच" इतिप्राकचेने पररूपेण
बरदधेर्बाधः स्यादिति वातिके च आङ्ग्रहणम्, एवम् आए इतः एतः रेतीयदित्यपि द्रश्ग्यम् । भा
इत एतः ( एतीयति ) प्र एतीयति ‹ प्रेतोपति ) इत्यत्र प्राप्तमवर्गान्तोपसगेविषयमेडि पर-
रपं बाधित्वा प्राक्चाम् ““एत्येधतिः इति वृद्धिम् “ओमाडोर्च" इति पररूपं परत्वाद्वाधते,
आ चक्या अश्या, आगता स्येति प्रादिसमासः । «आद्गुणः इत्यनेनाडक्रकारयोगणः,
तमिच्छति ( अशयीयति ) । ( आरयायत् ) । अत्र गुणस्यान्तवद्धावेनाङ “भोनाडोश्च
इति प्राप्तं पररूपं परत्वाद्वाधित्वा प्राक्ठः सवणेदीधेश्चकारेण पुनः पररूपविधानात्. बाध्यते ¦
| { दधीयति । मधूयति ) । “अङ्त्सावेधातुकयोः' इति दीषेः । ( मारीयति, वधूयति ) \.
अरमिच्छति । ८ रीयति ) 1 चकारस्य “रीड तः” इति रीडादेशः । ककारल्कारयोः सा -
( १) अनुदृत्तिवाधनाथत्वादिति प्रचुरः पाऽः ।
` (>) यपोरेकदेश इति पाठन्तरम् ।
३५ माधर
७१० धातुचत्तो-
‹
` चण्यनार्मिच्छतीत्यत्रापीदमेव रूपम् । अत्र तपरकरणाद्हकारस्य राडभावात् ऋतीयतीति
भवति । ऋत इत्वम् ऋकारान्तस्य धातोरितीह न प्रसजति, देशब्दमिच्छति ( दयति, )
-गामिच्छति ८ गव्यति । गव्िता >) इत्यादौ अतो रोपे “क्यघल्य विभाषा इति हर उत्त.
रस्य क्यप्रत्यययकारसल्याधैधातुके विधीयमानो लोपः सन्निपातपरिभाषया न भवति । (अग.
` उयीत् ) इत्यन्न “वद्बज» इत्यत्र हल्ग्रहणस्य हल्ससुदायस्य प्रत्ययाधेत्बेऽपि अछ्छोपस्य स्था-
निवत्ेनाङ्धस्य हरन्तत्वाभावात् न वृद्धिः । ( रेयति । नाव्यति, नाभ्यिता, ) गनज्यतिवद्रा-
न्तादेशो यरोपाभावश्च । ( श्वरिद्यति, इवरिद्धिता, . रङिहिता, ) अछ्छोपल्य पूर्व विधो.
स्थानिवत्त्वात् “न धातुलोपे" इति वा खघूपधगुणाभावः। ( अश्वख्हीत् । अश्चखिदिष्यत् )
अत्राह्लोपक्य स्थानिवत््वाद्द्धखन्तरक्षणायाः बद्धेरभावः । अत्र होढो न भवति ^नः
क्ये», इति नान्तस्यैव पदत्वाद्धकारस्य पदान्तत्वाभावात् । अत एव गोदुद्यतीत्यत्र “दादेः °
इति घत्वं, ( मित्रद््यति ) इत्यादो “वा द्वु” इति तद्विकल्पः, (उपानह्यति) इत्यत्र “नहो
ध» इति धत्वम् । (अनुडुद्यति ) इत्यत्र “वसुं घु", इति दत्वं न भवति । पुरमिच्छति (पुय-
ति । दिव्यति । ) “हलि च” इति दीर्घां रेफवकारान्तस्य धातोहैर्परत्वे इतीह न भवति ।
(चतुथंति) अत्रापि धातुनै रेफान्त इति दीर्घौ न भवति, गिरमिच्छति (गीयंत्ति,) अन्न गिर
ऋत इते रेफान्तो धातुने हल्पर इति ८ गी्धिता, गिरिता, ) “कयस्य विभाषा? इति य-
-रोपपक्षे हल्परत्वाभावान्न दीर्धः, वारूपधाया"” इति रेफवकारान्तस्य धातो; पदस्य विधी-
यमानेऽपि न भवति, “नः क्ये, इति नियमेन पदत्वाभावात् , स्वरिच्छतीत्यादावन्ययेभ्यः
` क्यचः [मान्ताव्ययेभ्यः प्रतिषेधः] इति क्यचः प्रतिषेधाद्वाक्यमेव । यत्तत्र गोसमानाश्चरना -
न्तादित्येके इति क्थचः प्रङृतिपरिगणनं तद्वाच्यतीत्याद्यसिद्धिप्रसङ्ात् न स्थितः पक्ष इति
कैयादौ स्थितम् । तमिच्छति ( तद्यति । यद्यति ) । इद मिच्छतीत्यत्र क्यचि मान्ताव्यय-
प्रतिषेधाट्वाक्यमेव, इह मान्तग्रहणेन प्रातिपदिकस्य विशेषणादिमा विच्छति काविच्छतीत्या -
-दावपि वाक्यमेव भण्यते । प्राणितीति ( प्राण, प्राण्यति ¦ राजीयति )1 “नः क्ये, इति
पदत्वात् “न रोपः प्रातिपदिक» इति नरोपे “क्यचि च इतीत्वं, न च नरोपस्यासिद्धत्वं,
“नलोपः सुपर्वरसज्जातुग्विधिषु कति? इति नियमात् । ( अहयेति ) “रोः सुपि» इति अघः
-रुः, पदस्य सुप्परत्वाभावात् “अहन्” इति रत्वापवादो रेफः, नन्वसौ न रोपे पूवत्रासिद्धः
स्यात् अस्ति वचनस्यावकाशः, हे अहरित्यत्र “स्वमोनेपुंखकात्” इति सोटका लुश्तवे तस्य
` नलोपश्च “न किसंबुध्योः, इति निषिध्यते । नेष दोषः । अहन्नित्यत्रा्न इति स्थानेन शब्दे
` निरशयेऽहन्निति प्रथमान्तेन निदैशादहन्नित्यावृत्त्याऽहन्नेव न तु टु्नकार इति स्थितं, स
-एवाहन्शब्द् इहापि रेफविधावनुवतेत इति । उज्जञः क्रिबन्तादनुकरणाद्वा (उज्ज्ञयति । कड़-
-द्यति । अध्यति । परिरब्यति । विरुम्म्यति । अङ्खथति । गरद्यति ) । अर्घादिभ्यर्तत्करो -
तीति णौ रोपे णेश्च क्ाबुदाहरणानि, परिवृढर्णाविष्टवदित्यतिदेश्ा दकारस्य “रतो हादे,"
इति रभावश्च, अ तोऽन्यनत्राङ्गोदेधांतोरनुकरणात्किबन्ताद्वा कयच् द्रव्य, युऽ्यति भिषज्यति-
्रश्रतयो गताः, प्रक्रियासाम्याद् दृष्टान्तेन प्रदशिताः, त्वामिच्छति, मामिच्छति, ( त्वद्यति,
- म्यति, ) ‹प्रत्ययोत्तरपदयोश्च” इत्येकाथेडत्तयोयुष्मदस्मदोमषयेन्तल्य त्वमावादेल्ौ भवतः ।
“'त्वमायेकवचने”, इत्यत्र एकस्य वचनमेकवचनं न तु पारिभाषिकमिति स्थिते तत्रापि तस्ये-
` वानुवतैनादेकाथा नुदत्तयोरित्युक्त, तेन युप्मदस्मच्छब्दो यदा एकाथ समासस्तु द्विबह्वथै-
स्तदापि त्वमौ भवतः, यथा अतित्वामिच्छति अतिमामिच्छति ( अतित्व्ति, अतिम-
द्यति, ) विग्रहवाक्ये अतित्वामतिमामितिरूपं, युष्मदस्मदोद्ितीथा द्विवचने तस्य “ङेग्रथ-
मयो» इत्यमि युष्मदस्मदोरेकाथैत्वात् ^“त्वमावेकवचने?, इति मपयेन्तस्य त्वमयोदेका-
रस्य रोषेरोपापवादे “द्ितीयाथां च” इत्यात्वे एकादेशे च “युवावो द्विवचने इत्यत्रापि
-इयोवैचनं द्विवचनमिति स्थिते तत्र च युष्मद्स्मेदोवावादेशो न शङ्यो । अतित्वा-
न.मधातवः ` २११
नतिमानिति तु “ङप्रथमयोः” इत्यमादेशापवादे “तघ्मा दित्युत्तरस्य''इति परिभाषया “शसो
न" इति तदादेनंकारे पूलैवत्वमात्वे कादेशेषु सकारस्य संयोगान्तरोपे च भवति । नन्वत्र यु ~
घ्मदस्मदोरेका्थां विभक्तिः परेति “^त्वमावेकवचन”, इत्येव त्वमयोः सिद्धेः कि पुनः प्रत्यया -
त्तरपद्वचनेन । भवेदेतदेव विभक्तिपरत्वे सिद्धे, तदेव तु न सिद्धयति । विभक्तेटेका टुक्षत्वे नः
तत्प्रत्ययलक्षणाभावात्। नन्वतरङ्त्वाल्लकः पूर्वं त्वमादेशौ भविष्यतः । न च लुकां लुप्त.
त्वेनानयोर्बाधनमाशङ्यम् , अन्तरङ्खत्वादादेशयोनित्यान्तरङ्योरन्तरङ बलीयः, तथोक्त, पर-
नित्यान्तरङ प्र तिपदविधयो विरोधिन्निपाते तेषां मिथः प्रसद्धे परबलीयस्त्वमिति । एवं
तहीदमेव ““प्रत्ययोत्तरपदयोऽचः" इत्यादेरशविधानं ज्ञापकम् “अन्तरङ्गानपि विधोन्बहिरङ्गो टग्
बाधते, इति । नन्वेतत् परमत्वं, ८ 'त्वतरः, ) त्वं प्रधानमस्य ( त्वत्प्रधानम् ) तुभ्यं हितं
८ तद्धितं ) तवेदं ८ त्वदीयं, ) तव पुत्रः (त्वत्पुत्रः) परमोऽहं ( मत्तरः ) अहं प्रधानमस्य (८ म-
तप्रधानं,) मद्यं हितं ( मद्धितं ) ममेदं ( मदीयम् ) मम पुत्रो (मत्पुत्र)इति “त्वाहौसो, “तु.
भ्यमद्यो डयि”, “तवममो डसि, इति विधीयमानानन्तरङ्गानपि त्वाहादीन् बाधित्वा त्व-
मादेशविधानेन अथवद्रचनमिति कथं ज्ञापकं स्यात् , इदं तहि ज्ञापकम् “उत्स्गसमानदेशा
अपवादा" इति त्वाहाद्यपवादत्वेनेव त्वमयोमपयैन्तावयवत्वे सिद्धे यत्पुनमपयन्तस्येत्यनु-
वृत्त्या विधानम् , अबाधे तु लुकान्तरङ्ाणामपि त्वाहादीनां तदपवादत्वेनेव त्वमयोमपयै-
न्तविषयत्वस्य सिद्धेः कि तदथंनानेन मपयेन्तस्येत्यनेन । नयु शवकल्पबाद्यपवादानां बहु -
जादीनां भिन्नविषयाणामपि ददशेनात् स्वादेशनिव््यथेमेतत् स्यादिति कथं जापकं भवति ।
उच्यते । इह त्वाहा दयो विषयनिदेश्चा्थमनुवर्तन्ते, तेन त्वाहादीनां प्रसदः प्रत्ययोत्तरषदयो-
स्त्वमयोविधानादेव मपर्यन्तविषयत्ये विद्धे यत्पुनम॑पयेन्तस्येत्यनुवतेनेनानयोर्विधानं त्वया
रतै त्वत्कृतं त्वा मिच्छति त्वद्यतीत्याचेवमथेमिति ज्ञापकमेवोक्ता्थस्य । एवं च युवामिच्छति
(युष्म्यति) अतियुवामिच्छति (अतियुष्मध्ति,) आवामिच्छति (अस्मदयति) अत्यावामि-
च्छति ( अत्यरुमद्यति ) इत्यत्र युष्मदस्मदो द्विवचनत्वेऽपि विभक्तत्वेन तत्परत्वाभावात्
"युवावौ द्टिवचने, इति युवावौ न भवतः, लकः पूवत्वेनानयोरन्तरङ्त्वेऽपि न प्रसङ्धो बहि.
रङ्ेणापि लका बाधस्येदानोमेव ज्ञापितत्वात्+““प्रत्ययोत्तरपद योः” इति त्वमो त्वमेकार्थ॑त्वान्न
प्रसजतः । वाक्येऽतित्वामतियुवामिति रूपं युष्मदस्मदृम्यां द्टितीयेकवचनद्विवचनयोः “ऊपर.
थमयोः» इत्यमिति प्रकृत्योमेपयैन्तस्य युवावयोदेकारस्य द्ितीयायां चेत्थात्वे सवणैदीधंऽमिः
पूवेत्वे च, अतियुवान् अत्यावानिति रूपं तु श्सि तदादेरमादेशापवादे “शसो न" इति न-
कारे प्रकुत्योः पूवेवत् यु बावयोरात्वे सकारस्य संयोगान्तरोपे भवति । अतियुष्मानिच्छतिः
( अतियुष्मद्यति ) अत्यस्मानिच्छति ८ अत्थस्मद्यति ) इत्यत्रापि ^प्रत्ययोत्तरपदयोः"” इति
त्वमो प्रङत्योरनेकाथैत्वादेव न भवतः । अत्रापि वाक्ये अतियुष्मानित्यादिरूपमतियुवामि-
त्यादिवन्नेयम् । (उश्यति । तृप्यति। उच्छयति । मज्यति । मथ्यति। अघ्यैति)इत्यादिवत्प्र- `
क्रियोन्नेयां । तत्रोच्छिने क्रिबन्तः,तत्र हि “च्छवोः शुडनुना सिक इति शकारेण भवितव्यम्।
(वाच्यति। आव्यति। मरंत्यति। तुक्यति । लप्यति। दिश्यति। षष्टयति, पयस्योति) अश्र ए
त्रादेः कर्मणः जीवत्यादौ प्राणादिवत् कयजन्तेऽन्तभावादकम॑त्वाछादयो भावकत्रौभ॑वस्ति +
| उदाहृतं कततैरि । मावे पुत्रीयते इत्यादि दरष्टञ्यम् । पुत्रीयादेः सनि यथेष्ठं नामधातूनामिति
| पर्यायेण सर्वस्येकाचो द्विवेचनात् ८ पुपुच्नी पिषति, पुतित्रीयिषति, पुत्रीयियिषति ) इत्यादि.
| ` भवति । इदं कस्मान्न भवति महान्तं पुत्रमिच्छति ( महापुत्रीयति ) इति । किमत्रात्वाभा-
वश्चोद्यते, अथ केवलात् प्रत्ययाभावः, समुदायाद्वा, आत्वं न भवति प्रत्ययार्थन सापेक्ष.
त्वात् समासाभावादनुत्तरपदत्वात्., प्रत्ययाभावो महता सापेक्षत्वेन असामर््यात् , समुदा-
यात्वकरमैकत्वात् महत्वविशिष्टस्य पुत्रत्येष्यमाणगत्पेना कमे कतेन परस्परं प्रव्यया्थत्ेन चः
सम्बन्धे नास्ति साम्यम् । सुवुग्रहणं च पदविधित्वेन समथेपर्मिषोपल्थानाथपेव क्रि परते ।
४१२ | धातुबृत्तो-
-ननु धातुव्यान्रच्यथ स्यात् , संस्तत्र बाधको भविष्यति । प्रातिपदिकादुत्पत्तावपि नान्ते नः
-रोपस्तु सुबन्तादुत्पत्तो यद् “नःक्ये?, इति पदत्वस्य नियामक तदेवान्न विधायकमिति भ-
विष्यति । नन्वसति सुचूप्रहणे विशेषाभावात् प्रातिपदिकादिव सुबन्तादपि प्रत्ययोत्पत्तर्वा* `
च्यतीत्यादौ कुत्वं स्यात् , एवं तहिं “नः कये» इतिवचनं सुबन्तादुत्पत्तो नियमार्थं प्रातिप- `
दिकादुत्पत्तौ विध्यर्थं च भविष्यति । नन्वत्र कमेग्रहणेनैव सुबन्तत्वं रप्स्थते, पञ्चकपक्तेऽ-
प्यस्य दयोतिकया विभक्त्या भाव्यम् , अतोऽन्तरेणापि सुन््रहणं वस्तुतः पदविधित्येन स्म-
ेपरिभाषोपस्थास्यते इति कि तद् ्रहणेन । मेवं, यत्र हि पदस्येवासाधारणं किञ्चिदुपमाश्री -
यते ख एव पदविधिः, न त्वीदशमपीति, कग्रहणं तु न पद्स्येवासाधारणं शवातोः कमेणहइत्यपि
दर्शनात् । नहीदानीमिदं भवति महापुत्रीयतीति, भवति, यदेतद्राक्यं महान्पुत्रः महापुत्रस्त-
मिच्छतीति ॥
#काम्यच्च,१५॥ क्यचो विषयेऽयं भवति,"मान्तान्ययेभ्यइति निषेधाभावात् न तान्ये-
- चास्या प्राक्चक्यन्विषयः स्थादिति बाच्यम्,पाश्चात्यस्य कातीयवचनस्य सूत्रप्रणयनकालेऽभाव-
त्। पुन्रमात्मन इच्छति (पुत्रकाम्यति)इत्यादि, त्वत्कास्यति,मत्काम्यक्तिःयुषमत्काम्यत्यत्म-
त्कार्म्यति ) इत्यत्र ^प्रत्ययोत्तरपदथोः" इति त्वमो, तदभावश्च । क्यचि चित्करणे पुत्रका .
म्यतीत्यादौ सति शिष्टस्वरं बाधित्वा धातुस्वरो यथा स्यादिति, ककारस्तु नेत्, प्रयोजना-
भावात् । अभिकाम्यतीत्यादावधातुविहितत्वादाधेधातुकलत्वाभावान्नास्ति युणप्रसङ्धः । कसं
परिमाष्टि कंसपरिखद् , कंसपरिष्धटकाम्यतीत्यन्न खजे्रेदधिः प्रत्ययमात्रे विधीयमानाऽपि
“घातोः स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कायैविक्ञानात्? न प्रसजति । तत्प्रत्ययो धातुसंशब्दनेन वि.
दितः प्रत्ययः, यजेः “विजपेश्छन्दसि? इति विच्युपयय् , वचेः क्रिंपि ८ वाक् , ) उपयदट्का-
म्यतीति वाक्कम्यतीति । अत्र यजादिभिः कितो विशेषणात् “धातोः स्वरूपग्रहणे", इति वा
सम्प्रसारण प्रसङ्धः अन्तवेतिन्या विभक्त्या यथायोगं पदकार्याणि द्रष्टव्यानि । ( पयस्का-
म्यति । यज्चस्काम्यति ) । अन्तर्व॑तिन्या विभक्त्या पदत्वेन सोरूत्वे विसजेनिये तस्य कु.
प्वोरपदाद्योः परयो विधीयमान “सोपदादो» इति सत्वं भवति, स्वःकाम्यतीत्यादौ सोपदा-
दावनव्ययस्येति वचनात् सत्वाभावः । अधिकरणदक्तिप्रधानस्याप्यस्य वृत्तिविषये शक्तिम -
तप्रधानत्त्वादिषिणा कमेत््वेन योगः षष्ट्या, यथा दिवाभूता रात्रिः दोषाभूतमहरित्यादाव-
विकरणश्चक्तिप्रधानत्त्वेऽपि राक्तिमत्प्राधान्यादभूततद्वादयोगः। वाः काम्यतीत्यादौ सेः का-
म्यदई ति रोरेव विसजेनीय इति काम्ये सत्वनियमात्सतत्वाभावः। सपिष्काम्यति धनुष्का.
म्यतीत्यादौ सत्वं बाधित्वा ““इणःषः इति षत्वं भवति सत्वस्यापवाद इति यत्र तत्प्रसङ्क-
स्तत्रैव भवतील्युच्चेःकाम्यति गीःकाम्यतीत्यादौ न भवति) पुंस्काम्यतीत्यत्र पुंसः संयोगा-
न्तरोपे “पुमः खय्यमपरे” इति र्त्वं निवेत्यं [ संपुंकानां सो वक्तव्यः ] इति सत्ववचनान्ना-
स्ति विसजेनोय इति न षत्वप्रसङ्धः ।
#*"“उपमानादाचारे* ॥ कमेणः सुप इति च वत्तेते । तत्र प्रत्ययार्थस्याचारक्रियायाः स-
न्निघानात्तदपेश्चया कर्मण उपमानात् सुबन्तादाचारे क्यजित्यर्थो भवति । यद्यपि काम्यजन.
न्तरस्तथापि पूवेसत्रे चकारेणेहाद्य एव क्यजनुङ्ृषटः स एवान. विधीयते, पुत्रमिवाचरति छो.
त्रम् । उदाहरणान्यवशिष्टानि प्रक्रिया चेच्छाक्यजन्तवद् दष्टव्यानि । अत्रोपमानेनोपमेयमा-
क्षिप्यते, तत्र प्रत्यासत्त्या साधारणघमैमूताधारक्रियापेक्षया कर्मतेव, उपमानकमैवत् प्रत्य -
यान्ते धातावनन्तर्भावादनसिदहितमिति तत्र द्वितीया भवति । तथा पुत्रीयतहत्यादौ कर्मणि
यगादयोऽपि भवन्ति । नन्वन्या पुत्रविषयाचारक्रियाऽन्या छात्रविषयेति आचारक्रियायाः
वस्तुतो भेदादेककमेधमंसमावेक्ञस्यात्राभावात्कथमोपम्यम् । उच्यते । आचरितुरेकत्वादा -
-चारसमावेन्ञादाचार एकोऽवसास्यते, अन्यथा सर्व॑त्रेबोपमानोपमेयगवस्य धर्मस्य वस्तुतो
मेदादोपम्यन्यवहारच्छेदः स्यात् । [अधिकरणाच्चेति वक्तव्यम् ] इत्युक्तत्वात् ( प्रासादीय-
नामधातवः । ४
ति कुव्यामत्यादौ सक्तम्यन्तादपि भवति । त्वयीवा चरति ( त्वद्यति, ) मयीवाचरति ( म~
दयात, ) युष्मदस्मदोरेकाथैत्वात् ““प्रत्ययोत्तरपदयोः”” इति त्वमो, युवयोरिवाचरति आवयो -
सिाचरति ८ युष्मद्यति, अस्म्यति, ) अत्र नास्त्येका्ैत्वमिति त्वमो न भवतः, द्विवचन-
त्वेऽपि विभक्तेटंका टुप्तत्वान्न युवावौ, लकः पूं तु न भवतो “अन्तरङ्भानपि विधीन् बहिर-
ङ्गा क् बाधत, इत्युक्तत्वात् । युष्मास्विव आचरति अरूमास्विवा चरतीत्यत्रापि एकाथ-
त्वाभावान्न भवतस्त्वमो, त्वामतिक्रान्ते ८ अतित्वयि, ) अतिक्रान्तयोः ( अतित्वयोः, )`
अतिक्रान्तेषु ( अतित्वासु, ) एवम् ( अतिमयि, अतिमयोः, अतिमासु, ) सवेत्रान्र प्रङृत्यो-
रेका्ैत्वातत्वमयोरजादावनादेशञे विभक्तौ “योऽचि, इति दकारस्य यकारः, हखादौ तु युष्म
दस्मरोरनादेशविभक्तिपरत्वादात्वम् , एभ्योऽपि क्यचि त्वमयोस्त्वद्यति मदययतीति भवतः ।
युत्रामतिक्रान्ते, (८ अतियुवयि, ) अतिक्रान्तयोः, ( अतियुवयोः, ) अतिक्रान्तेषु, ८ अति-
युवासु, ) एवम् ( अत्यावयि, अत्यावयोः, ॐत्यावासु, ) अत्र प्रकृत्यो द्विवचनत्वे युवावयोदं-
कारस्य पू्ैवद्यत्वात्वे, एभ्यस्तु क्यचि प्रङत्योरेकार्थत्वाभावात् न त्वमो भवतः, युष्मद्यति
अस्मद्यतीति भवतः, द्विवचनत्यऽपि विभक्ते्छंका ट्षत्मेन तत्परत्वाभावात् युवावौ न भवतः,
तथा लकः पू मपि न भवतीति इदानीमेवोक्तं, युष्मानतिक्रान्तेद( अतियुष्मयि, ) अतिक्रा-
न्तयोः, ( अतियुन्मयोः, ) अतिक्रान्तेषु ( अतियुष्मासु, ) एवम् ( अत्यरूमयि, अत्यस्मयोः,
अत्यस्मासु, ) पूर्ववहकारस्य यत्वात्वे, अत्रापि प्रत्येोरेको्ैत्वाभावेन त्वमयोरभावादति-
युष्मद्यति, अत्यस्मद्यति इति भवतः ।
*“कतुः क्यः सखोपश्च,,* ॥ उपमानात् सुपः आचारे वेति वतेते । अच्रापि पूववत् स-
न्निहिताचारक्रियापेक्चया कवृत्वोपमानत्वे, तेनायमथैः । उपमानादाचारक्रियायाः कतुः सुब-
न्तादाचारेऽथं वा क्यङ्ति । ककारो “नः क्ये" इति सामान्यग्रहणा्थैः, ङकारर्तदविवाता-
थर्तडथंश्च, ोपरचेति चराब्दोऽन्वाचये, सेति टलुक्तषष्ठीकं पृथक् षदं, तेन च रोपापेक्षया
स्थानषष्ठयन्तत्वेन सम्बन्धिनो जायमानस्य कर्तुनित्यं तस्य विशेषणात्तदन्तविधो सकारा-
न्तेभ्यो क्यङ् तस्य सकारस्य लोप इत्यथ भवति । अत्रापि वेत्यस्य सम्बन्धात्तस्य च व्य.
वस्थिततविभाषात्वादोजोप्सरसोनित्यं सरो गो भवति अन्यत्र विकल्पेन, उक्तच । [ ओज.
खोऽसरसोनित्यं पयसस्तु विभाषया] इति । पयस इति ओजोऽप्सरोष्यतिरिक्तानां सकारा:
न्तानामुपलक्षणमिति व्याख्य(तारः । श्येन इवा चरति (्येनायते । काकायते । ओजायते ।.
अप्सरायते, पयस्यते, पयायते, यशस्यते, यशायते ) ओजःशब्दो वृत्तिविषये तद्रति वतेते,
( अचिष्यते, सर्विष्यते ) इत्यादौ प्रत्ययसकारत्वात्षत्वम् , अन्न “नः क्ये इति नियमेन
सकारस्य पदान्तत्वाभावः, पदान्तत्मे हि “अपदान्तस्य मृधेन्य, इति वचनात् षत्वं न
स्यात् । अन्तस्य सकारस्य रोपवचनात् (हंसायते स्वरसायते) इत्यादौ अनन्तस्य रोपो नः
भवति । उपमानकतुरिव उपमेयकतः प्रत्ययान्ते धातावन्त्भावात् तत्र खादयो भवन्ति ।
अकमैकत्वात् भावे च इयेनायत इ ति, त्वामिवाचरति ८ त्वचते म्यते, ) “प्रत्ययोत्तरपदयो -
श्च» इति युष्मदरूमदोरेकाथयोस्त्वमो, युवामिवाचरति (युष्मद्यते । अस्मच्ते ।) अत्रानेका -
थैत्वानन त्वमो, अन्तर्वतिन्या विभक्तेु्त्वात् , “युवावौ द्विवचने “यूयवयौ जसि इति
युवावादयो न भवन्ति । लुकः पूं तु बहिरङेणापि तन बाधस्योक्तत्वान्न भवन्ति, त्वामति-
क्रान्तो ( अतित्वम् , ) अतिक्रान्तो (अतित्वामर् ) अतिक्रान्ताः (अतिदयुयम्, ) मामतिक्रा-
न्तः ( अत्यहम् , ) अतिक्रातौ ( अतिमा् , ) अतिक्रान्ताः ( अतिव्ं, ) सर्वत्र विभक्ते
£ डः प्रथमयोरम्” इत्यम्भाव द्विवचनादन्यत्र शेषे खोप हति दकाररोपस्तच्र “प्रथमायाश्च
द्विवचने» इत्यात्वं, तत्र सो “^<त्वाहौ सो” इति त्वाहौ, अन्यत्र “त्वमावेकवचने” इति त्व.
मो, आभ्याम्पराभ्यामपि त्वाहयोन बाधस्त्वाहादीननं तु पूविप्रतिषेधेन तण्वेष्यन्तहतिः
उक्तत्वात । जसि तु न्याय्यविप्रतिषेधेन यूयवयाभ्यां त्वमोरबा् एव, एभ्यः क्यडि (८ अति-
*७१४ धातुच्त्तो-
-स्वद्यतेऽतिमच्यते ) इति भवतः, युवामतिक्रान्ते ( अतित्वाम् , ) अतिक्रान्वौ, ८ अतियु-
वाम्, ) अतिक्रान्ताः ( अतियूयम् , ) एवं मामतिक्रान्तो ( अत्यहष् , ) अतिक्रान्तो
{ अत्यावारू ) अतिक्रान्ताः ( अतिवयं, ) सो जसि च "त्वाहौ सौ “यूयवयौ जसि"
-इत्याम्यां पराभ्यां “युवावौ द्विवचन” इत्यस्य बाधः। द्विवचने तु युवावयोः “प्रथमायाश्च द्विव-
चनः, इति दकारस्यात्त्वम्। इतरयोस्तु शेषे रोपः, पएभ्यस्तु क्यङि युऽ्पदरूमदोरनेकाथेत्वातत्व- `
- मयोरभावात् ( अतियुष्मद्यते अत्यस्मद्यते ) इति भवतः । अन्तवंतिनीं विभक्तिमाश्रित्य
-तत्तदादेशाभावस्तत्रतत्रोक्तो, युष्मानतिक्रान्तः ( अतित्वम् ) अतिक्रान्तो ( अतिदुवाम् , )
अतिक्रान्ताः ( अतियूयम् , ) एवमस्मानतिक्रान्तो ( अत्यहम् , ) अतिक्रान्तो ( अत्य-
-स्मानू , ) अतिक्रान्ताः ( अतिवयम् , ) पूववत् प्रथमाया द्विवचने आत्वम्, अन्थत्र शेषे
रोपो यथायोगं “त्वाहौ सो “यूथवयो जसि", इति स्वाहादयश्च, एभ्योऽपि कथडि
( अतिधुष्मद्यते, अत्यस्मचयते ) इति भवतः । उदाहरणान्यवशिष्टानि प्रक्रिया चेच्छा-
-कयजन्तवदुन्नेथानि । अवणैस्पेत्वादिकं (“क्यचि च” इतिदिधीयमानमिह न भवति,
कुमारीवाचरति ( ऊपमारीयते, ) हरिणीवाचरति ८ हरितायते ) गोरीवाचरति ( गौरायतं, )
गुवीवाचरति ८ गुरूयते, ) “क्यङ्मानिनोश्च इति स्ीशाञ्दस्य पुमूश्ाञदः, अत्र “वियः पुंव.
द्ोषितपुंल्काद्,, इति वतेते, तत्र शब्देन सतयथेशब्द् उच्यते, पुवच्छब्देन पुमर्थो, भावितः
पुमान् यस्मिन् अथे प्रवृत्तिनिमित्ते स भा वितपुरुकह्तथोग।चछडदोऽपि, स चेह सूतपधैःउडो-
ऽमावः अनूढ , षष्ठयथं प्रथमा, माषितपुंस्कात्. पर उडोऽभावो यस्मिन् खीशब्दे स माषित-
पुंस्कादनू ङ् , निपावनात्पञ्चम्या अलक् , एतदु क्तं भवति, पुंसि यत् प्रहरत्तिनिमित्तं तदुक्तस्वा-
थवाचिनः शब्दस्य पुमूज्चब्द आदेशो भवति ऊडन्तस्य नेति, तेन [ धश्युरसमोकाराकारयोल-
पश्च ] इति ऊजि श्वश्रूयते इत्यन्न पुवत्त्वं न भवति । तथा भाषितपुरुकत्वाभावाद् द्रोणीयत
इत्यादौ न भवति । अन्न हरदत्तः । पुंसि द्रोणशब्दस्य परिमाणप्रद्ज्तिनिमित्तमाहइ । खियां
तु द्रोणीनाम जातिः । केयटकारस्तु द्रोणचब्दस्तु परिमाणन्रत्तिमांषितपुंस्कः स एव भेदो-
` पचारात्साहश्यनिबन्धनप्रत्यभिन्ानवशात् वा च्ियां वतेते इति पुंसि प्र्र्तिनि्रत्त-
-नाथ्येमानत्वेन युक्तः स्त्यथेयोगोऽस्तीति स्यादेव द्वोण्यादीनां भापिषुंस्कत्वं,
नैतत् । एवं हि व्यावर्त्थाभावात्् भाषितपुस्कग्रहणमन्थकं स्यात् । अतो यः शब्डो
-भाषितपुंलको यत्परवृत्तिनिमित्तेन युक्तस्तद्यक्तं स्त्रयथ तद्रूपेणाह स चेह भाषित-
पुंस्क आश्रीयते न तु रूपान्तरेणापि, न च दोण्यादिशब्डः स्वाथेम्यमाणतयादेति । एवमपि
यो रिवाचरति ( दीष्यति ) इति, दिवशब्डस्य स्वर्गशज्दस्य चेकमेव प्रञृत्तिनिमित्तमल्ति च
-तद्युक्ततया स्वार्भमिधानमित्यथेसाम्यात् पेलिलिङ्धः स्वगेशब्दः प्राभ्नोति। नेष दोषः, यस्य
-शब्दस्य पु वद्धावः स एव शब्दः ख्नीकृतविकृतिरहितः पुमांसमाहदेति प्रत्यासत्या रज्धत्वात्,
न च दिवशब्दः पुमां समाह । इदमत्र सृत्राथतत्वं, यः शाब्दो येन प्रव््तिनिमित्तेन पुंसि प्रव
त्तस्तेनेव ख्यां वर्तते तस्य पुंवद्भाव, ऊडन्तस्य नेति । एवं हंसस्य सनी वरटा, सारसस्य
खक्ष्मणा, अङ्गारकस्य माल्किा, कच्छपस्य इुरीका,कःषभरुय रो हित्,पुरुषस्य योषिदित्यादो
नियमख्रीवचनानां वरटादीनां पुंवत्वेन वर्ाद्यो न भवन्तीति वरटायतइत्यादि भवति, शक्य.
न्ते च साहच्यात्पु"शब्देरपि खीशब्दार्थाः प्रतिपादयितुं, यथेव गभिगीवा चारति गर्भीयतह-
-स्यन्न कथं पु.स्त्ठं, यतो गभीँ बीहिरित्यादौ पुंस्यवयवभूतगर्भ सम्बन्धः प्रवृत्तिनिमित्तं श्िया-
न्त्वनवयभूतग्भसम्बन्ध इति प्रवृत्तिनिमित्त भिद्यते, नेष दोषो यदुभयत्रापि गभ॑सम्बन्ध-
- मामेव प्रवृत्तिनिमित्तम् , एवं प्रसूताप्रजातादिशब्दानामप्यपत्यापत्यवत्सम्बन्धमान्रं प्रत्र
त्तिनिमित्तं न पुंसि गर्भाधानं यां तु गभेविमोचनमिति समानप्रदृत्तिनिमित्तत्वात् प्रसूता-
-यतद्रत्यादौ पुरत्वं भवति, इदं च प्रसृतभार्या ` इत्यथमवश्यमेतरे्ट्यम् , समानः पतिरस्याः
-(सपत्नी,) “नित्ये सपत्न्यादिषु" ति नकारे-डप्। -अत एव निदेात्खमानस्य सभावः। सप-
नामधातवः । #19।
स्नीवाचरतीस्यत्र सपत्नीयत इति भविततञयमिति न्यासे, य दाह नित्यं स गह्या दिष्वरत्यत्र स्रु
दायस्योच्चारणान्नियोगत एषां सघरुदाय ईकारान्त एव यथा स्परादिति। तेन सपत्नीमायैइति
खियाः पुवद्भावो न भवतीति । तसिखादिष्वित्यत्र भाष्यक्रेपटयोस्तु “भरयाढे तद्धिते” इति
युवत्वं प्रस्युत्य कुण्डिनीशन्डाद्गगादियनि पु वत्वेन कण्डिन्छब्दे “नस्तद्धिते इति
ट्लिपे कोण्डेय इति प्राप्नाति । तथा सपत्नीशब्दाच् छिवाच्यणि सपतिशब्डा-
देशे सापरत इति चोदयित्वा दग्रहणमपनीय तत्रानपत्य इति न्यस्यापत्यप्रत्यये पुबद्धावा-
द्यजि ईकारस्य “यस्येति चः, इति रोपे तस्थ “न्तद्धित'» इति टिलोपस्य स्थानि-
वत््वान्नान्तल्य तद्धितपरत्वाभावात्कोण्डिन्य इति विध्यति । तथा क्षि्ायनेाऽपत्थ-
प्रस्ययत्वात्सपतिशचन्दादेरेवाभाव इति परिहृत्य एवं सति मार्ग्यायण्या अपत्ये इत्सने,
“गोन्रल्ियाः कुत्सने ण च इति एतस्यापत्यप्रत्यपत्मेन पु"वद्धावाभावाद्वाग्यायण इति
स्यात्, नन्विषटङ्गाग्येमिति दोषमुद्धाञ्य तत्सम्परिह(राय “भस्याढे” इत्येव संह्यान्य
कौण्डिन्ये “अगर्त्थङ्तौण्डिन्ययोः” इति निपातनात् परिहत्य सापे तु “नित्यं सपलीः?इति
खमुदायनिपातनं परिहारमनभिधाय शब्ुपर्यांयात्सपत्नशज्दाच्छाङ्गरवादिषु द्रश्व्य इति
िवाद्यणि परिहृतम् । अत एव शिवादौ समानपतिलश्च गहय सपत्नीशब्दस्य ग्रहणं नेत्यवती-
यते ग्रहणे हि तस्मादणि पुंवत्वेन सापत इति रूपं दुर्वारमेव स्यात् । अत एव सापत इति
प्राप्नोतीति भाष्ये “नित्यं सपत्न्यादिषु” इति नि्दशेन भवन्समानस्य सभावो डीषनकारा-
योगेऽपि भवतीत्यवसीयते । एवं च न्यासोक्तपुवत्वाभावो भाष्यङ्तोऽनमिमत इत्यवसीयते ।
खमुदायनिपातनं तु रूढ्यथंऽपि स्यादिति न सूत्रभाष्यविरोधः । एवं सति समानपतिलश्च.
णात्सपतनीश्चब्दालिङ् विशिष्टपरिभाषया पत्युत्तरपदरक्षणे ण्ये सापत्य इति भाव्यं, तथा मा.
वकमेणोरपि पत्यन्तलक्षणे यकि सापत्यमिति, युवतिरिाचरति ८ युवायते ) । यस्तु “वा-
दमम्” सूत्रभाभ्ये युवतितरेत्युदाहरणे “वरूप” इति पुंवत्त्वा भावः स तत एव षष्टयनिदंशान्न-
त्वभावितपुंस्कत्वान्नापि यौवनस्य जातित्येन जातिवाचकत्वात् "जातेश्च" इति प्रतिवेधा-
यतः स्थानिवत्सत्रे युवजा निरिति प्रत्युदाजहार । पट्वी च श्री च पट्वीशखद्रयो, ते इवाच-
रति ( पयवीग्दृयते, ) पु वेपदस्य कयङ्परल्वाभावान्न पुंवत्वं, पचेण्डकि ( पाचिका, ) “म.
इब्ज्योः कन्", इति शेषिके कनि ( मद्रिका, पाचिकाथते, मद्विकायते, ) “न कोपधायाः»
इवि पुंवतत्वनिषेधः । अत्र तद्धितग्रहणात्तद्धितेन वा ^युवोरनाको” इत्य ादेशेन वा यः को-
पधस्तस्येव ग्रहणमिति पाकायतदइत्यत्र पुंवत्त्वं भवति । नन्वमाजादिपयाद्ापा वयोरक्षणल्य
ङीपो बाधात्पुवतत्वा पुंव ्वयोने विशेषः । सत्यम् । अत्राविशेबेऽपि अस्ति पाकमभायै इत्यत्र ,,
दिशेषः। ८ चतुर्थीयते, ) “सज्जता एूरण्योश्च” इतिपुंवतल्वनिषेधः । ( स्ोऽनीयते ) 'वृद्धिनि-
भित्तस्य च तद्धितस्यारक्तविकारे"” इति पुंवतत्वनिषेधः। बृद्धेनिमित्तं जारो णकारो वा
यस्मिन्निति बहुवरीद्याश्रयणात् , यावतीवाचरति ८ यावत्यते ) इत्यन्न पुंवत्त्वं भवति, अत्र
«“आसवैनाम्न'' इत्याकारस्य बद्धेवेतुरेव निमित्तमिति नासो ब्रृदधिनिमित्तवान् ,“तद्धिवल्य»
` इतिवचनात्कराण्डलावीवाचरति काण्डरावायते इत्यत्र पुंवत्त्वं भवति, तथारक्तविकारइ तिव-
चनात्कषायेण रक्ता शाटी काषायी, “तेन रक्तं रागात्, इति अणि डीप्, खदिरस्य विकारः,
(खादिरी ईषा,) “पराश्चादिभ्यो वाः, इति विकारेऽगनोरन्यतरल्मिन् ङीप् , काशायायते
खादिरायतइति, अन्न पवत्त्वं भवति । व्याकरणमधीते ८ वेयाकरणी ) । “तदधीते तद्वेद”
इत्यणि डीष् । यैवो चरति ( वेयाकरणीथते ) । ` “न य्वाम्याम्? इति, निेधादणो नास्ति
बृद्धिनिमित्तकत्वमिति भावः, निमित्तशब्दः कु्द्रपवचनः, दीधाः केचा अस्याः ( दीर्घकेशी )
` शकं, ( खङ्गी ) ^स्वाङ्ाचचोपसजेनादसंयोगोपधात्? [अङ्गगात्रकृण्ठे्रश्चेति वक्तव्यम् ]
इति पाश्िको डीप् । ( दीषेकेशीयते । खद्रङ्गीयते) “घ्वाङ्गाच्चेतोमानिन"इति स्वाङ्गवचना-
न्परो य ईैकाररूतदन्तस्य मानिनोऽन्यस्मिन्परे पुंदत्वं निषिध्यते । ( करणीयते, इडबिङ्यते,
४८६ धातुवृत्तो-
द्रदयते, कटीयते ) “जातेश्च, इति पुंवत्त्वनिषेधः । “गोत्रज्चरणेः सह” इत गोत्ररचरणयो.
जातिवाचित्वम् । इहापत्यं गोत्रम् ,. अपत्याधिकारादन्यत्र लोकिकं गात्रं गद्यत इति,
चरणराब्दः लाखाध्यायिषु रूढः । अत्र इडबिट् नाम॒ जनपदो राजां वेति जनपदसमानशब्द्-
त्वात् “जनपदसमानशब्दात् क्षत्रियादन्' इत्यन्न “ते तद्राजा?” इत्यापादपरिसपाप्तेः प्रत्य-
यानां तद्राजसन्त्तकत्वात् ५अतश्च", इति अकारप्रल्ययत्वेन चिं लकि इडबिद् खी, एेडबिडः
पुमान् भवति, दरदोऽपि जनपदसमानशब्दत्वात् “'द्रयन्मगध» इत्यणः पूवं लकि दरद् खी
दारदः पुमाच् , एते गोत्रवचनाः कठशब्दात्. “कला पिवेशम्पायनान्तेवासिभ्यश्च इति प्रोक्ते
छन्दसि ।णनेः “कठ चरकाल्ल क्" इति लुकि “छन्दोव्राह्मगानि च तद्िषयाणि,, इति छन्दो-
ब्ाह्यणप्रत्ययान्तानामध्येतृषेदिवृप्रत्ययविषयत्वात् “तदधीते तद्द” इत्यणि तष्य भप्रोक्ता-
ख्लुक्” इति प्रोक्तप्रत्ययान्तात्परत्वेन टकिं शाखाध्ययननिवरेत्तिः ॥
“नशा दिभ्यो भुव्यच्चेर्लोपश्च हरः” ॥ अत्राच्चेरित्येकवचनं श्टुशाद्यवयवायेक्षप्र् , अयं च
पयुदास इति तत्सद्ञप्रतिपतत्या ऽभरततद्धावविषयेभ्यो भुवि भवत्यथ कयङ़ति अर्था भवति,
प्रसज्यप्रतिषेधे तु भवतियोगे च्चिविधानाद्धवतिनेव स्वास्य भवनश्योक्तत्वान्न कयङः प्रसङ्गः
इत्यथ अच्ेरिति वचनमनथेकं स्यात् , न च सत्यस्मिन् च>यन्तादुत्प्यमानेव कयडा भवतेर-
नुप्रयोगस्य बाधनमाशंक्यम्, यदिदमच्ज्यन्ते सावकाशं भवतेरभावाव् च्व्येरष्यभावस्तद्योगे
तस्य विधानात्, न च क्यषा योगे उाज्वचनप्रामाण्यांद्धवतेरभावेऽपि क्यो योगे च्वेः
कल्पनं युक्तं, यत इदं वचनमच्व्यन्ते सावकाशं, “खशादिम्य' इति पञ्चमी रोपविधो स्थान-
षष्ठी सम्पद्यते, तत्र॒ विशेषणेन हरा तदन्तविधौ श्ञादिषु हरन्तानामन्त्यस्य रोप इति
अर्थो भवति, एवं चञन्दोऽन्वाचये भवति, अश्टश्ो शशो भवति, ८ श्शायते, शोघ्ायते,
चपलायते, मन्दायते, पण्डितायते, रेहायते ) रे हः शब्दो रहसि जिघ्र णत्वे भिन्नाभिकस्य
च निवृत्तौ वतैते इति गणवरत्तो, ( तपायते ) तृपश्न्द्रः समुद्रश्च ( बेहायते ) वेहद्गभोप-
घातिनी ( अन्धरायते ) अन्धो मृखाऽपुष्करश्चेति गणनत्रत्तौ, अण्डार इत्यन्ये इति च,
( ओजायते ) ( वर्चायते ) ओजोवचैसौ वृत्तिविषये तद्वति वतेते ( रेहायते ) रेहस् रोष इति
गणवृत्तौ ८ दुमेनायते, सुमनायते, उस्सुकायते, उन्मनायते, शख्ायते, वृहायते ) तान्ताषेतो
( अतिमनायते ) अत्र सृददुरभिभ्यो मनःशञब्द्ः पथ्यते, तत्र सोपसगातसंग्रामयतेरेव धातु.
संज्ञानिमित्तः प्रत्यय इति ज्ञापनान्मनख एव प्रत्यय इति स्वमनायत इत्यादि भवति, “सुबा-
मन्त्रितः” इत्यत्र मनस्युपसगे इति मनलि परे उपसगंम्य पराङ्वद्धाववचनात्सुमना यतहत्यादो
“तिङङतिङ इति निवातो न भवति, देवदत्तः सुमनायत इत्यादो सोपसग॑स्य निघातो
मवति, अच्रामी शशादयो ऽस्माभिः इरोकगणपाठानुरोषेन पठिताः । गणवृत्तौ तु बह
च्छन्दो न खरयते, मदरशब्दस्तु पय्यते, तथा च कन्धरशचब्दश्च त्वचोऽभ्यन्तरे स्थृलतत्त्वाभा
असंयुक्ता स्नायुः कन्धरा तद्रान्कन्धरः, मत्वथं “अशे आ दिभ्योऽश्९९इति व्याख्यातं च ॥
#““लोहिता दिडाज्म्यः क्यष्” ॥ अत्र भुवीति वतेते, अच्मेरिति च । तत्रेतडडाचो न
विशेषणमसम्भवात् , अव्यक्छानुकरणाद् व्यजवरार्धादनितो डाच् विधीयते, यत्र ध्वनौ
वणैविशेषा न व्यज्यन्ते साऽन्यक्तरतस्यानुकरणम्यक्तानुकरणं, तस्मात् “डाचि बहुलं द्व
मवतः इति डाचि विषयभूते द्विर्कताद् वजवराधीत् अनिततिपरात् कृम्बस्तियोगे डाज्
भवतीति सुच्ार्थः । यस्य द्विरुक्तस्य समुदायस्य प्रविभज्यमान(१)मद्धं व्यजन्यूनाच्कं द्वगज्
वा भवति तद् द्वयजवरोधेम् , अवरशब्दोपकषं अत एव वचनात् कृभ्वस्तिभिरिव क्यषापि
योगे डाज् भवतीत्यवसीयते, न च भवतियोगे डाचि छते क्यषः प्रसङ्धो थुबौ भवतिनेवोक्त-
त्वात् । अरोहिते ( लोहितायति । टाहितायते ) “वा क्यषः” इति पक्षे त , शिङ्धविशिष्ट-
# ४ । + 17 ~
`.“ { % ) अवरमिति पाटः पुस्तकान्तरे । ` `
नामधातवः । ४९२७.
परिभाषया लेाहिनीशञदात्क्यषि (लाहिनीयति । ाहिनीयते) इति मवत, ( पटटायति
पटपटायते) अत्र “डाचि बहुम्” इति द्विरक्तं “नित्यमाम्रेडिते डाच्” इति अञ्यच्छानुकरण-
स्थान्त्यस्य टेश्च पररूपे “2: इति टिलोपः । इदमेव पररूपवचनं ज्ञापकम् , [डाचि बहुलं दवे]
इत्यस्य विषयसक्तमीत्ये, अत्र लाहितानां तेषां नीरुहरितमन्दफेनमुण्डानां शशादो पाठः
कत्तव्य; । अत्र वात्तिकःं “'लोहितादिडार्भ्यः कयप्वेचनं श्टृशादिष्वितरागि इति । अत्र वृत्तौ
न हि परस्तिषु काहितादिषु नान्ताऽर्तीति “नः क्ये” इति पदत्वसामान्यप्रहगाथंन क्यषः
ककरिणास्याङ्ृतिगगत्वक्ञापनादन्थानि संगृह्यन्ते, तेषां शशादो अनुप्रेश्च इति स्थितम्,
यदाह यानि परयन्ते तेभ्यः क्यचेव भवति, अपवितेभ्यस्तु कयपेवेति, तेन ( निद्रायति, नि.
द्वायते, करणायति, कर्णायते, वर्मायति, वर्मायते ) इत्यादि भवति, निद्राकरुणाजब्दो ब्र
त्तिविषये तद्वति वतते, यद्वा ( निद्रायते ) ““आतश्चोपसगे” इति कतरि कप्रत्ययान्तो निद्रा-
शब्दा भवति । अत्र गणवरत्तौ ॥
लेहितकयामदुःखानिः हषेगवसुखानि च ।
मूख निद्रा कषा धूमा करुणा नित्यवमेणि ॥
इत्याङरृतिगणसिद्धानि पद्यन्ते ।
“कष्टाय करमणे । क्रमणमनाजेवः । अत एव नि्दंशाचतुथ्यन्तात्कषट्न्दादनाजैवे
कय भवति, कं च्छ दुःखमिह तु तत्कारणं कमे, कष्टाय कमेणे क्रामति ( कष्टायते )
कष्टं कतुं कुटिरमाचरतीत्यधैः । अत्र वातिकम्-[ सत्रकष्टकक्षङ्च्छरगहनेम्यः कण्वचिको.-
षांयाम् ] इति, कण्वस्य पापस्य चिकीर्षां कण्वचिकोषां सा चेह व्रत्तिविषये, सत्रादयः के.
ण्ववचनाशधिीर्षाया प्रत्यय इति समुदायार्थ भवति, एवं च पापवचनेभ्येा विषयान्तेभ्यः
सन्रादिभ्यः चिकीर्षायां प्रत्यय इति वातिकाः सम्प्यते ( सत्रायत ) इत्यादि ॥
#““कृमेणो रोमन्थतपोभ्यां वतिचरोः*% ॥ कमेण इत्यवयवापेश्चमे कव चने, तेन रोमस्थत-
पोभ्यां कमेस्यां यधासंखटः वति वरोर्घात्वथैयोः क्यङ् प्रत्ययो भवतीत्यथो भवति । कमेत्वं च
रोमन्थतपोभ्यां श्रुतवतिचरिक्रियापेक्ष, वतिरिस्यत एव निदे शाण्ण्यन्ताद्पि किन्, चरिति
क्षरतेः सम्पदादित्वाद्धाबे क्रिप् । रोमन्थं बतैयति ( रोमन्थायते, ) तपश्चरति ( तपस्यति, )
“तपसः; परस्मेपदं च'' इति परस्मैपदम् , अत्र [ हनुचरनइति वक्तव्यम् ] इत्यु कत्वात्
कीटो रोमन्थं वतंयतीत्यत्र क्यङ् न भवति । भत्र न्यासपदमज्ञर्योरपानप्रःशान्निखतं द्यं
काये वर्तं करोतीत्य्थोऽभिमतः, कीरस्त्वपानप्रदेशान्निखतमशनांतीति, [ बाष्पोष्मफेना-
च्चेति वक्तव्यम् , ] कर्ंग्रहणमनुवर्तते, तच्च ॒श्चतोद्धमनक्रियापेक्षं बाप्पादिभिःसम्बध्यते
बाष्पसुद्धमति ( बाष्पायते ) ॥
#शक्दुतैरकलहाश्च कण्वमे वेभ्यः करणे" ॥ कण्वशञब्द्ः पाप्वचनः, करणं क्रिया करोत्य-
। थः, न पारिभाषिकं तत्मिह्नि कमेण इत्यनेन सम्बधेः शब्दादिभिः सम्बन्धे न स्यात्, शब्दा-
दिभ्यः कर्मभ्यः करणे क्यङ् भवति, शब्दं करोति ( शजञ्दयते, ) एवं ( वैरायते, कर्हायते,
अभ्रायते, कण्वायते, मेघायते, ) अत्र न्यासे यद्यप्ययं तत्करोतीति -गिचि प्राप्रे आरभ्यते
तथापि न बाधतदति शब्द्यतीत्याश्चपि भवतीत्युक्तम् । अत्र वातिकम्-[ सुदिनदुदिनाम्यां
च ] [ नीहाराच्च ]। . ,
1. ] इति, ८ पोटा, स्ीपुंसलक्षणा ) ।
अतोऽन्ये अद्ादयः क्रियावचनाः, सुदिनं कराति इति ( सुदिनायते ) इत्याददाहाय॑म् ॥
#*““सुखा दिभ्यः कतेवेद्नायाम्* ॥ कतृ इति पथक् पदं लुक्तषष्ठीकं, वेदनाक्ता नकतैत्वं च
श्ुतवेदनक्रियापेक्ष, तेन वेदनक्रियायाः कतुँराधेयमाबेन सम्बन्धिभ्यः सुखा दिभ्यो वेदनायाम-
ये क्यङ् भवतीत्यर्थ भवति, सुखं वेद्यते ( सुखायते, ) सुखमनुमवतीत्यथैः । वेदयित्रा सु-
खादीनां विशेषणात्सुखं बेदयते प्रसाधको देवद॑त्त€येत्यत्र क्यड न _भवति, अत्र प्रसाध्यगतं
४१८ ध। तुबृत्तो-
सुखं प्रसाधकोऽक्षांनमालनादिना जानातीत्यथं इति सुखं बेदयितृगतं न भवति, अत्र श्छोक-
गणकारः ॥ |
सुखढुःखगहनङ्ृच्छ्राच्च(१)पकप्रतीयकरुणाश्च ।
कृपणः सोढ इतीमे वृपादयो दख गणे पठिताः ॥
इति । अत्र गणरत्नमहोदधोौ आस्यशब्दोऽपि पथ्यते, यदाह, आस्यमेवास्यमिति, वप्र, ` 4
दःखं, सोढं सहनम् , अभिभवो व ॥ | |
#“"नमोवरिवश्चित्रङः क्यच्,* ॥. अत्रानुत्रत्तं करणग्रहणम् अभिधानशक्तिस्वाभाग्यात्
क्रिया विशोषणं, यदाह वृत्तिकारः, नमः पूजायां, वरिवसः परिचर्यायाम् , चित्रङ आश्चयं, (न-
मस्यति दवान् । वरिवस्यति गुखन् , चित्रीयते ) आश्वयैवान् भवतीत्यथेः । अन्ये तु परस्या-
श्वये्रोतीत्यथं इति । यदाह भद्धि--ततश्चित्रीयमाणोऽसौ' इति । अत्रावयप्रे कृतं समुदाय -
स्येति न्यायेन चित्रहो ङकारस्य समुदायाथत्वादात्मनेपदं, ( नमस्यति देवान् ) इत्यत्र “उ-
पपदविभक्तेः कारकविभक्तिः, इति “नमः स्वस्ति” इति चतुर्थीम्बाधित्वा कर्मणि दिती
मवति ।
#+“'पुच्छाभाण्डचीवराण्णिङ्०* ॥ ङकारह्तडर्था णिप्रहणेषु सामान्याविघातारथश्च, णका-
रो णिप्रहणेषु सामान्यप्रहणाये व, वृद्धिभाजः प्र्ृतेरभावात् , इहाप्यनुव्त्तं करणग्रहणं पूवव.
दभिधानस्वाभाग्यात् क्रिया विशेषपरं, तदुक्तं वृत्तो,पुच्छादुदसने पयेसने वा, भाण्डात्समाच.
यने, चीवरादजने परिधाने ।वेति, उईइसनयुत्क्षेपणं, पयंसनं परितः क्षेपणं, समाचयनं राशी.
करणम्, अ्जनमाजैवनं, परिदानमाच्छादनम् , ८ उत्पुच्छयते, सम्भाण्डयते, सञ्चीवरयते, )
अच्रोदादीनां प्रयोग उदसनाभिन्यक्तये, पुच्छादैः कर्मणो धातावन्तर्भावादकमका एते, य-
क्रिविणोः प्रतिषेधे^णिश्रन्थि?इत्यत्र णिग्रहणेनाप्यस्य ग्रहणात्कमेकतेरि पक्षे यकिचिगोरभावात्
उत्पुच्छयते गौः स्वयमेव,उदएपुच्छ ३ गोः स्वयमेव) इति शपचज्ञौ भवतः।यदोत्पुच्छयति गा -
मिति गौः कमे भवतीति कमैकतेत्वलाभः, उत्पुच्छथतेः करो णेरपि सोहल्ड्थाद्विरोपे संयोगा-
न्तरोपे उत्पुदिति भवति । बश्वादिषत्वं संयोगान्तलोपे न भवति।ननु^ख्वोभ्ूडइति शत्वे तस्य
बश्चादिषत्ये तस्य च जरत्वे उत्पुडितिभाव्यम् , यतः शञत्वविधो सतुक्कच्छो गह्यते, इह तु गुदं
छादयतीति पुच्छशब्डन्युत्पतेरतकारस्तुकः सम्बधी नभवति । ननु यत्र सतुक् छकारो न
सम्भवति तत्र केवर गृह्यते इत्यपि स्थितं, वान्षेः कौ वान् , वंशौ इतिवदन्नापि भवित-
व्यं, भवतु कामं तस्यापि संयोगान्तलोपरतुदति भविष्यति, द्विवचनादौ “स्तोश्चुः” इति
दकारस्य इचुत्वे “शः छोट” इति शकारस्य छत्वे उत्पुच्छावित्यादि सिध्यति ॥
#“मण्डमिश्रहखकष्णरुवणत्रतवसखहरकककृततूरूतेम्यो णिच् ॥ एभ्यः करणे णिच् भव-
ति । मुण्डं करोति ( सुण्डयति माणवकं, मिश्चयत्यन्न,इलक्ष्णयति वसखं,रक्षणयति व्यञ्जनम्, )
बताद्धोजने तन्निरततौ।वा, ( पयो व्रतयति, ) पयो भुङ्के इत्यथैः । ( वरषरान्नं बतथति, )
परिदरतीत्यथः । अन्न भोजनतन्निवृत्ती वतशब्दा्थाविति पूषवत्करणे प्रत्ययः । श्रूयते भोजने
बरतदाब्द्ः ! यदस्य,पयो्रतं भवत्यात्मानमेव तद्वधैयति, निडत्तो सनिरासीत्, द्विवतासुरा,
एकनता देवा इति, पस्पश्ायां च शर्तं वानेन श्वमां स्रादीन्यपि बतयितुमिति, अयमेव ब्रत.
शब्दो दशदिवद्विपरीतलक्षणया तन्निवृत्तौ वतेते । वखात्समाच्छादने । ( संवख्यति प्रावर-
णम् , ) अत्रापि पूैवत्समाच्छादनं प्रकत्यथे इति करणं, प्रत्यया हि प्र्कत्यथन वन्चेणेका- `
भूतस्य प्रावरणान्वये सामर्थ्यांभावान्न स्यात् । अथ सुण्डयति नापित इत्यादौ श्यपेक्षा-
भावे साकांक्षं मुण्डा दिभ्यो णिज्वचनं, तत्करोतीत्येव सिद्धे णिच्यारन्धमाणत्वा्यथा माणवकं
सुण्डयतीत्यादौ सापेक्षत्वेऽपि भवति तथेहापि स्यात्, नैतदिति, तत्र हि सुण्डाद्यो धर्मिव-
( १ ) युपकेति पुस्तकान्तरे पाठः ।
„०८.८.6४
1 <. क
4: ५
५4 ॐ 7 ट
नामधातवः । ˆ ४१९
चना धरममपेश्चन्ते न तद्रादह वखरमपेश्चते, अथवं स्पात् सुण्डा। प्रङ्घतेरन्यापेक्षावदत्र प्रत्य.
याथ॑स्यान्यापेक्षास्तीति, एवं द्यथा न सङ्कच्छते, यतः संवदख्लयति प्रावारमित्यत्र प्रावारवचं `
छादयतीत्यथः स्यात् न चैवमिष्यते, यतः प्रावारमाच्छादयतीत्येबेऽ्यते । अथोच्यते उभय-
मपीष्यतामिति, एवं हि वख्चसामान्ये प्रावारस्यान्त्भावात्तत्र प्रयोगो व्यथः स्यात्,न च
` ब्राह्यणा आयाता वलिष्ठोऽप्यायात इति विशेष्य प्रावारस्य। प्राधान्यख्यापनाय प्रयोगः
स्यात् , अत एकस्मिन्वाक्ये एकस्य प्राधान्यं प्रतिपादयितुं न शक्यते । अत्र सुधाकरः । स-
माच्छादनं प्रत्यया्थमेवाह, सामान्यक्मणोऽन्तमविऽपि विरोषकमेणोऽनभिहितत्वात् तद्भि-
शेषप्रयोगो यथा भवति माणवकमितीति । एवं सति वच्रसामान्यल्य प्रावारो विशेषको म-
वति, हखादीनां त्रयाणां ग्रहणे प्रत्ययाः, हरं गृह्णाति ( हख्य्रति ) एवं कर्यतीत्यादि । अच्र
वातिकं, [ हर्किल्योरदन्तत्वनिपातनं सन्वद्धावप्रतिषेधाेम् ] इति, ततो ( अजहर्त् ,
अचक्ररत् , ) इत्यत्रारखो पित्वात् “सन्वल्रषुनिः, इ तत्वं न भवति, अक्रियमाणे पुनरत्वनि
पातने इकारस्य णा विष्ठवदिति टिरोपात्परत्वादून्द्धातेकारे तस्यादेशात्पूं परत्वाछ्छोपे अ
ग्छोप्यङ्धं न स्यात्, नन्वेकारल्य लोपस्य पूवं विधावित्वे “अचः परस्मिन्पूवविधोः, इति
स्थानिवत््वेनाङ्स्य चद्परणिपरत्वं विधानिष्यतदति किमनेनाग्खोपित्वाथेनात्वनिपातनेन
नेतद्स्ति । अभ्यासघ्यादिष्टादचः पूर्वत्वेन तस्येत्वे स्थानिवत्त्व प्रसङ्धात् । एवमपि कता -
तप्रसङ्कित्मेन नित्यत्वाद् न्रदधः पूवेमेवेकारो रोप्स्यतदइति अग्छो पित्वसिद्धेना्थात्वनिपातनेने
ति चेत्। न, यल्मादञरद्धो शब्दान्तरप्ाप्त्या भवत्यनित्यो रोपः । तूरुताद्विहनने, तूरूतं
केश इति श्रीभद्रः । जटीभूताः केशा इति बोधिन्यासे, पापमिति वैजयन्त्याम् । तूस्तानि
विहन्ति ( वितूस्तयति, ) विहननद्योतनाय वेः प्रयोगः ॥
#*“सत्यापपाश्चरूपवीणात्रखोकपेनालोमतत्वचवमंवणेचूणे चूरा दिभ्यो णिच्”४ ॥ अत्रा
ध्यनुचृत्तं करणग्रहणं क्रिया विशेषोपलक्षणम् , अत्र “सत्याप्” इति निदेशेन णिचः सन्नियोभेन
सत्यस्यापुक्, टिरोपाभावश्च भवति ! अन्र वातिकम्--[ अथेवेदसत्यानामापुग्वक्छव्यः ]
इति । अत्र भाष्यं, सत्यस्य कनो योगहति । वृत्तो त॒ सत्यमाचष्टे ८ सत्यापयति ) इत्यु-
क्तम् , अन्र हरदत्तः । भाष्ये क्त्यथेनिदेश्ः प्रयोगदशेनवशादिहाख्यानाथे इति, एवम् ( अ
पयति, वेदापयति, ) पा्चं विमुञ्चति, ( विपाङायति ) इत्यपि चोपपद्यते, रूपं पश्यति
{ रूपयति, ) वीणया उपगायति ( उपवीणयति ) तूरेरनुङ्कष्णाति ( अनुतूखयति, ) शोके
हपस्तौति ( उपश्ठोकयति, ) सेनयाऽभियाति ( अभिषेणयति, ) “उपर्गास्सुनो ति? इत्य।
द्विना षत्वम् , ( अभ्यषेणयत् , ) “प्राकिसतादडञ्यवायेऽपि" इति षत्वम् , ( अभिषिषेण.
यिषति ) । “ल्थादिष्वभ्यासेनः, इति साभ्यासस्य षत्वं, रोमान्यनुमाशि ( अनुखोमयति, )
णा विष्ठवदिति टिलोपः । त्वचं गृहणाति ८ त्वचयति ) अचप्रत्ययान्तोऽयमकारान्तः, तेनाछ्छो
पस्य स्थानिवत्वात् “अत उपधाया" इति बृद्धिनै भवति, हरन्तस्य तु तत्करोतीति णो
{ त्वाचयति ) इति भवति, रिलोपस्तु “प्रत्येका च, इ तिप्रकृतिवद्धावान्न भवति, वमण्फ
` सन्नद्यति ८ संवमेयति ) वरणं गृह्णाति ( वणैयति, ) चूर्णैरवध्वंसयति ( अवचूर्णयात, ) अ
ज्रावध्वंसनमेव करणमितीन्दुश्रीमद्रो चुरादयो माधवीयायां धातुच्रत्तो व्याख्यातः । अत्रा -
विशेषास्तदनुरूपाः समथंविभक्तयश्च खोकप्रसिद्धानुसारेण वृत्तिकारेण दशिता इत्यस्माभि
रपि तथेव प्रदशिताः ॥
अथान्येभ्योऽपि णिच् प्रदह्यत ॥
#“प्रातिपदिकाद्धात्वथं बहुरुमिष्टवच्च** ॥ प्रातपदिकाद्धात्वथं णिच् भवति, इष्टनीव
चा स्मिन्बहुलं काये भवति, अस्येव धातुसृत्रस्य प्रग: । “तत्करोतितदाचष्टे,, । “ते
नातिक्रामति" । “कतृकरणाद्ास्वथः । इति सूत्राणि । अत्र क्रहणं करणस्य , विशेषणं ,
४२० धातुकृत्तो-
करणत्वेन के प्रसिद्धानां चक्षुरादीनामेव ग्रहणं माभूदिति । अन्यथा चक्षुषा पयति (च.
. यत्ति) श्रोत्रेण श्णाति ८ श्रोत्रयति ) इत्यादावेव स्यात् न तु करिभिरववध्नाति ( अव-
करयति ) परशुना छिनत्ति ८ परंशयति ) इत्यादावपि । एवं च “तेनातिक्रामति इत्येत-
त्कतेकरणा दित्यस्येव प्रपञ्चो भवति । अतरूतत्कराठीत्यादौ तदादि प्रहृतो कर्मत्वादिमाच्न- .
प्रतिपादनार्थं न तु द्वितीयाचथैमपीति कमैत्वादिविश्षिष्टात्प्रात्तिपदिकादेव णेविधानात्
पटुमाचष्टे इति णेविवक्षायां पटः प्रातिपदिकान्णाविष्ठवदिति टिप तस्य “अत उपधाया?
इति वद्ध “अचः परत्मिन्” इति स्थानिवत्वात्तद्भावे ( पटयति ) इति भवेति । सुबन्ठा .
दुस्पत्तौ “सुपो धातुप्रातिपदिकयेः” इति सुपो दकि टेश्च लोपे ऽवदिष्टस्य प्रत्ययलक्षणेन
सुबन्तत्वात् पदत्वे पटथतीति जश्त्वं स्यात् , न च टिजिापक्य स्थानिवत्त्वेन टकारस्य पद्ः-
न्तत्वाभावाज्जकत्वाप्रसड़ो यता “न पदान्तः, इत्यादिना, जरत्मे स्थानिवत्वं निषिष्यते,
न च णो कृतया भसनञ्जया पयोः पद्सजाबाधे, यदस्यां ट्लिपः स्थानिवद्भवति । अयं च ¦
परातिपदिकाद्विधीयमाना णिः यथाकथञ्चित् श््रातिपदिकप्रहणे लिङ्गविरिष्टस्यापि रहण
भवति, इति सिद्धान्तितत्वात् डथाबन्तादपि भवति, अत एव “णाविष्ठवत्, इत्यत्र भाष्य
इ व दित्यतिदैश्स्य पुंवद्धावटिलापयणादिपरविन्मतेाद्ंगथैमिति पुंवद्धावा दिप्रयोजनकथनं
न परिगणनं किन्तूदाहरणमान्रमेव, तदुक्त वृत्तौ । प्रादयेाऽपीष्यन्त इति, तत्र पुवद्भावो यथा,
एनीमाचष्टे ( एतयति ) इरिणीमाचष्टे ( हरितयति » लेाहिनीमाचष्टे ( ठाहितयति )
इमारीमाचष्टे ( मारयति ) इत्यादौ [ भस्याढे तद्धिते ] इतीष्टनि विहितः पुंवद् मावे
णाविष्ठवदित्यतिदेशादन्नापि भवतीन्येन्थादीनामेतादयः पैशब्दाः भवन्ति । वसिष्ठवदन्न वति.
तन्यमित्यादौ विशेषातिदेशे ब्राह्मणत्वसामान्यनिबन्धस्याप्यतिदेश्षादिष्ठवदित्यनिदेशान्नाच्र
केवरमिंष्ठने ऽसाधारणरूपं तुरिष्टेमेयःस्वित्यादिकमेव कायैमतिदिश्यते क त॒ भसं्ञानि.
मित्ततद्धितत्वा दिनिबन्धनमपीति पुंवद् भावातिदेश्चस्य प्रयोजनसुक्तम् , अनेन चेष्ठवदूभावेन
नेष्ठनि इष्टमेवातिदिश्यते कि तहि सम्भावितमात्रमपीति मारयतीत्याद्यदाहतम् , अव ५
चेतदेवं विक्ञेयम् , अन्यथा राजयतीत्यादाविष्ठनोऽचत्पादाद्िलोपो न स्यात् , “दे इत्यत्र
कैयटे एतयतीत्यादौ टिखोपेन डीपि निवत्ते तत्सन्नियोगशिष्टत्वान्नकारनिद्रत्तौ सिद्धायामपि
इप्टवद्धावात् पुंवत््वेन रूपसिद्धे भाष्ये उक्तत्वात्सन्नियोगदिशटपरिभाषाया अनित्यत्वक्ञापनात्
(एनेयः श्येनेय) इत्यत्र “यस्य, इति खोपेनेकारनिन्र तावपि नकारो न निवतंत इति उक्तम् ।
पद्मया त्वेवसुकत्वोक्तम् अपर आह इडबिडमाचष्टे ८ एेडबिडयति ) दरदमाचष्टे ( दारद-
यति ) इत्यादो पुंशब्दातिदेश्चाथं इवद्वचनमिति । ननु इडबिडादीना मिष्ठनि एवद्धावो =
दष्ट एव, इष्टनि तस्यासम्भवात् । नेष्ठनि इ्टस्यातिदेशः कि ठहि इष्ठनि सम्भावितस्य,
अन्यथा अतिराजयतीत्यादौ टिलोपो न स्यात् , आदिशब्देन ्थमाचष्टे ( प्रथयति ) उशि-
जमाचष्टे ( उशिजयति ) इत्यादि गृह्यते, अत्रेडबिडघ्रथू जनपदशन्दौ क्षत्रियजाती चेति
““जनपदराब्दात् क्षत्रियादन्?, इत्येतस्य ^ते तद्राजाः” इत्यनादीनामापादपर्सिमाप्तेः प्र.
त्ययानाँ तद्वाजत्वादतश्चेत्यकारप्रत्ययस्य ख्यां लुकीडबिड् स्त्री, एेडविडः पुमान् , दरु लि-
जोरपि “्यज्मगधः, इत्यणः पूर्ववल्लुकि द्रत् स्त्री दारदः पुमाद् , एवमुशिक् खी ओधिजः
पुमान् भवति, नन्वद्रेडबिडादीनां गोच्रस्य ग्रहणात् गोच्नं च चरणेः सहः इति जातिवादि-
त्वात् “जातेश्च इति पुंवद्धावनिषेधः कस्मान्न भवति, उच्यते । ओपसंख्यानिकस्यायं ने
भवत्यनित्यत्वात्.। अत एव हस्तिनीनां समूहो हास्तिकमित्यत्र छ्ङ्गविशिष्टपरिभाषयःा
८अ चित्तह स्ति इ ति ठकि जा तित्वेऽपि पुंवत्त्वं भवति, अग्नित्यत्वे च ज्तापकं “प्रवाहणस्य
ठे. इति प्रवाहणज्ञ्दे पूवंपद्रद्धि विकलट्पोत्तरस्य स्वतःसवृद्धिकस्या पि नित्यं तद्वचनं, तद्धि
प्वाहणेयीभा्यं इत्यन्न पूवेपदस्य बृदघ्यभावेऽपि तस्यो त्तरपदे बृद्धिनिमित्तत्वेन “ृद्धिनिमि-
नामधातवः. । ४२९१
स्ये” इति पुंवत्वनिषेधाथम् , नित्ये च जातिलक्षणे निषेषे प्रवाहणेयोशब्दस्य गोश्रवाचि-
त्वेन जातित्वादनेनेव पुंवत््वनिषेधसिद्धेः कि तदर्थनो त्रपदबृद्धिविधानेन, एवं तहि पुंवद्वा
वृस्येडबिडाद्यधत्वात्सन्नियोगशिष्टपरिभाषाया अनित्यत्के प्रमाणाभावात् कथमेनेयः उयेनेय
इति सिद्ध्यतः, तत्रैवं वक्तव्यम् , भाष्यकारेणान्यथासिद्धमेडबिडयतीतत्यनुदा इत्ये तय-
तिस्येतयतीत्यादेरदाहरणादनित्यत्वमेव साध्यत ति पुंवद्धावाभावः। “विन्मतोहैखादेः?*इति
इलादेरङ्गस्य रोपः, ऋकारस्येषठेमेयस्सु विधीयमानो रभावो णावपि भवति, अत्र परिगण्यते ।
ध पथं मृदं शशं चेव कृषं च दढमेव च । .
प; परिपू बरृदं चेव षडेतान् रविधो स्मरेत् ॥ `
. ` इति । परथुमाचषटे ( प्रथयति ) । अत्र केचिदाहुः । चडि पृथु इ अत् इति स्थिते टिखो-
पश्च प्राप्नोति वृद्धिश्च, तत्र पूवं टिरोपे बुद्धिनं प्राप्नोतीत्यनित्या, बृद्धो तु रिखोपः शब्दान्त `
रप्राप्त्याऽनित्यः, उभयोरनित्ययोः परत्वात् बरृद्धावाव देश्चात्पू्ं टिरोपेऽङ्गघ्यानग्डोपित्वात्
“सन्वस्रघुनि,, इत्वे ८ अपिगप्रथत् ) इति भवति,.अत एव हकिकल्योरदन्तत्वनिपातनं स-
न्वद्धावप्रतिषेधाथमिल्युक्तं, यदि ब्रृद्धेः पूवं टिरोपः स्या त्तहि इ किकल्योरिकारलोपेनेवारलो-
पित्वसिद्धेः किमत्वनिपातनेनेति “णो चडि? इत्यत्र, कथादो ननु “नारलोपि', इस्यत्राल्लो-
पति वक्तव्ये अग्छो पिनामित्युदाहरणसामर््यात्परथादेर्णो बृद्धो पूर्व॑ टिरोपेन भवितत्यमि-
त्यग्छोपित्वेन सन्वदित्वा भावात् ( अपपटत् ) इत्यादि भवतीत्युक्तं, तन्मतेऽत्राप्यपगप्रथदिति
भवितव्यम् , तथा द्यव्णान्तेऽववर्णा पयेषु च वृद्धावप्यव्णा लुप्यते, अग्छो पिग्रहणवदल्लोषि-
॥ ग्रहणमपि यत्र केवरूस्याव्णैस्य रोपस्तन्न तस्य स्थानिवत्ेनोपधात्वविधानादेव हस्वाप्रस-
द्यादवर्णानवणे समुदाये खोपाथं विक्तास्यते, इवणोवर्णान्तयोस्तु पूवं ` बरद्धावग्छो पित्वासम्भ-
वः । ननु स्वामिनमाख्यत् ( असघ्वामत्, ) गोमन्तमाख्यत् { अज्ञगोमत् , ) प्रादुराख्यत्
८ अपप्रादत् , ) याहकमाख्यत् ।( अययादत., ) तादशमाख्यत् ( अततादत् , ) इत्यादौ
यत्र बृद्धेरप्रसङ्गोदवणेस्येको रोपस्वत्रेत्वनिन्रर्यथेमनग्लोपहइ ति वक्तव्यम् । नेततदस्ति । यदी-
इशाण्णिजेत्र नोत्पद्यते, अच्र च प्रमाणं “गो चडि» इत्यत्र भाष्ये “नारोप इत्यत्र प्रत्या-
हारग्रहणेन बद्धः पूवं वा टिरोपन्ञापनस्यावस्थापनं, स्वामिन्नादर्णो तत्कथं सङ्गच्छेत । नयु
सखग्विणमाख्यत् ( अससरजत् ) इत्यत्र विनो लुक्युपधाया बृद्धो तस्य हस्वनिवच्यशमग्लो-
पिग्रहणं स्यात्, इष्यते च विन्नन्तादि्वद्धावश्च, विनो लुकः प्रयाजनत्वेनोक्तत्वात्, नेतद्-
स्ति, थतषटेरित्यत्र भाष्यकारेण खजयतीत्यादीनामुदाहतत्वात^अङ्गवृक्ते पुनवत्तावविधिनिष्टि-
तस्यः इति वा वृद्धेरप्रसङ्गात् हस्वमा विन्युपधेव नास्ति, कस्मिश्चिदङ्काय्ये व्रतत पुनरण्याङ्-
कायवृत्तो प्राक्ठावविधिस्तस्य कायस्य तच्चेदङ्कं प्रयोगाहं परिनिष्टितप्रयोगाहं भवतीति प-
रिभाषा्थैः, अस्ति चात्र विन्भतोटेकाऽङ्कायंस्य बुद्धेः पूवं प्रवृत्तिः, तस्मात् क्तापकमेव प्र-
त्याहारग्रहणं वृद्धेः पूवं रिरोपप्रवृत्तेः, भत एव वादितवन्तं प्रयोजितवानवीवदत् वीणां: परि-:
चादकेनेत्यत्र योऽसो णौ गेर्छापर्तस्य स्थानिवत्ेनाङ्गस्याग्कोपित्वादुपधाहस्वत्वनिषेधे
भ्रमे [ णेणिच्युपसंख्यानं करतेव्यम् ] इति वातिकं चारक्धम् , न च णेः पूवं बद्धो पश्राह्लो-
वेऽङ्कस्यानररो पित्वात्तस्य स्थानिवत््वेनोकारश्यो पधात्वविधानात् हस्वो न प्राप्नोतीति वा-
त्िकोरम्भः स्यादिति वाच्यम् , यतः [चइ्परणिहासकुत्वेषु ] इति स्थानिवत्वं स्यषेधत्त् ।
| कं च [ ण्यल्लोपे ] इत्यादिना बद्धः पूवं गिरोपस्योक्तत्वादनरलोपित्वशङ्खैव न॒ भवति +
अत पव भाष्यकारेणोपधाहस्वत्वे [ गेणिचि ] इति वाक्तिकमरोपित्वाद््रस्वत्वं न प्राप्नो-
तीस्यारन्धमिति व्याख्यातम् , कृत्तिकारोऽपि बद्धः पूवं टिलोपमनुमेने, ण्दाह वादितवन्तं
| श्रयोजितवानवीवदद्रीणां परिवादकेन योऽसो णो णिरोपस्तस्य स्थानिवद्धावादग्छोपित्वाद्या
ऽङस्य हस्वो न प्राध्नोतीति, गतमदः । अपरे इलिकल्योरत्वनिपातनस्य भाष्यवात्तिकयो- `
रित्वाभावप्रयोजनत्वेन कथनादगिति प्रत्याहारप्रहण।दृडद्धेः. पूवं ।टिरोप। इति भाष्ये न्यव ~
६६ माध
रदः धातुवृत्तो-
स्थितत्वाच्च बद्धेरत्तरकारुं पूवं वा कामचारेण टिरोप इत्यपपटत् अपीषटदित्युभयमपीकति
प्रतिपन्नाः । अन्न मतेऽपगप्रशदपिप्रथदित्युभय भवति, एवं ज्रदयतीत्यत्रापि, ( ्शस्थति, करी
यति, द्रढयति,) एषां चडि स्वंथाऽग्छोपित्वात् (अबश्नशव्;अचक्ररात् ,अवद्रढढ )इति भवति,
परिषदयतीत्यन्न सोपसर्गात्संग्रामयतेरेव धातुसञ्ज्ानिमित्तप्रत्ययो नान्यस्मादिति पृथक्ङृतो-
पसर्गाद्वरढादेरेव प्रत्यय इति “तिद तिङ” इति निधातो भवति, पयैवरेढयदित्यत्र परेः परो-
द् भवति, परिन्दय्येत्यत्र परेण्यैन्तेन “कुगतिप्रादयः इति समासे “समासे ननुपूं कत्वोः
ल्यप्” इति ल्यब् भवति, णेः “ल्यपि ख्घुपूर्वात् इत्य यादेशः, ( परिविव्रढयिषति, पयैविव्र
ठत) इत्यत्र संश्चहोगेढेरेव द्विव चनं भवति, “सन्यत इति सनीत्वं सन्वदित्वं चाग्लोपित्वान्न
भवति । पटमाचष्टे ( पटयति, ) टेरिति विहितष्टिरोपो णावपि मवति, तस्ये स्था निवत्त्वा-
दुपधान्रद्धिने भवति, एटमाख्यत् ( अपपटव्, ) अग्छोपित्वात् सन्वदित्वं न भति, न चाः
्रष्ठवद्धाविनाङ्स्यःभत्वात् “यस्य इति खोपेनापि पटयतीत्यादिसिद्धेः किं रोपवचनेन, स-
त्यमतरेवं सिध्यति, पटुदषद्राजादिभ्यो णौ पटति टषयति राजयतीत्याचथैमवश्यं टिलोपो
वाच्यः, ““सन्वलरघुनि?” इत्यत्र हरदत्तः । यत्र केवस्यातो रोपस्तत्र स्था निवत्त्मेना ङ्गस्य
चङपरणिपरत्वाभावादेवेत्वा भावसिद्धेरनररोपवचनमज्ञल्लोपाथैमपि इत्यत्र दषद्राजादाव-
पीत्वा्यभाव इत्याह, तन्न । अनादिष्टादचः पस्य कस्मिश्चित्काय्ये विधातव्ये स्थानिवद्धा-
वो न त्वादिष्टादचः पू्वस्यापीत्यभ्यासेस्वे स्थानिवत्वाप्रसङ्घात्, अङ्गस्य चङ्परणिषृरत्वं
` त्वनूद्यते न विधीयतइति तस्य स्थानिवत्वाप्रसक्तेरङ्गं चङ्परं न स्यादित्याशङ्का नोदेति, स.
त्यपि वा स्थानिवत्वे तत्सहितमेवाङ्ं भविष्यति, चडपरणिपरं चेति न स्थानिवद्धाविना-
ङस्य चडपरणिपरत्वभङ्ः । ननु कथन्तदुक्तमभ्यासोऽनादिष्टादचः पूर्वो न भवतीति, यतः प.
रादर्णो चड़ यष्टिरोपात् पूवेमनाद्ि्टादचः पूत्वेन इष्टः यद्वाऽऽदिः स एव द्विः प्रयुज्यतहति
स्यादेवाभ्यासस्यानादिष्टाद् चः पूवत्वं, सत्यमेवं कि तु यत्कायेत्वेनाश्रीयतेऽभ्यासावस्थं ने
तदनादिष्टादचः पूवं भवति, रवं हलिकिल्योरादन्तत्वनिपातनं सङ्च्छते, अन्यथा यस्य क्र.
स्यापि अचष्टिोपे तस्य स्थानिवद्धावेनाङ्ं चड्परं न स्थादिति किमत्वनिपातनेन, सत्यपि
वा स्थानिवत्वे तत्सहितमेव चजङ्परणिपरमङ्धं भविष्यति, अभ्यासश्च तल्यैबेति सवैथा
“'नाग्लोपइत्येवेत्वाद्यभावो वाच्यः, ( अदहषत् , अरराजत् ) इत्यादावनगरोपेऽभ्यासस्वे.
त्वाभावस्त्वनगोपदत्यश्रीयमाणस्याको लोपाभावस्याविधमानत्वात्, पटुमाख्प्रदित्यत्र
दधः पूवं टिरोपेऽङ्गस्यागकोपित्वाद्पपयदित्येके, तायां बद्धो टिकोपाद्पीपटदित्येके । कः
तायामह्ृतायां वा बद्धौ कामचारेण टिरोपादुभयमपीत्यपरे । पक्चद्रयमिदै एुवद्धात्रे प्रदरं;
पञेरयं मतभेदोऽन्येषासुवणाँन्तानां कव्यादिनामिवणन्तानां च द्रष्टव्यः । कुमा्यांदीनां तु.
पुंवद् भावेन कुमाराद्यादेशविधानात् बरृद्धावप्यगेवं लप्यतइति ( अचकुमारत् ) इत्याद्येव मव
ति, इदं चाग्लोपित्वेनेत्वाभाववचनं सन्वस्सृत्रस्य ४ णो यद्धं तस्य योऽभ्यासोः
लघुपर इत्यर्थवादीनां हरदत्तादीनामनुसारेण न तु चङ्परे णो यल्लघु तस्मिन्परतोऽम्यास-
व्येति वादिनां केयरकारादीनां, तेषां यद्नाभ्यासात्परं रघु न तच्चड्परणिपरं, यच्चङ्परं न
ठर्रघु, अभ्यासस्य वर्णान्तरेण व्यवधानान्न तत्पर इति नास्त्यत्ेत्वप्रसङ्गः । तथाहि तक्र
भाष्ये अजजागरदित्यन्राभ्यासंरघुपरत्वामावादित्वं न भवतीति उक्तम् , यदा व्यवहिनंः
चान्ने कषु चद्परमिति । यद्ेवमचीक्रतदजीहरदित्यादावपि व्यवधानं प्राप्नोति । नेतदस्ति ।
येन नाञ्यवधघानं तेन व्यवहितेऽपि क्चनभामाण्गाव्! इत्येकेन वर्णेन व्यवधानमाश्रीयते न पु.
नरनेकेनापि । एवमप्यचिक्षणदित्यत्र न प्राप्नोति । एवं तहि आचायेप्रवत्ति्ञापथति .भवकति
संयोगेम $्यवधानेऽपीति, यदयम् “अत्ट्खत्वर,› इति असस्मरदित्यादीनामित्वा भावाथमत्वं
शास्ति । उदयं चेठदेवं चङ्परे णौ यल्लघु वल्लोपस्य . स्थानिवतमेन चकङ्पराणिपरत्वल्या.
भावादित्छं न भवतीति बाच, तदेतरंस्था निवत्त , न भवत्यभ्यासस्यादिष्टा |
नमधात्ततः ` ४२३.
स्यपि-वा स्थानिवत्वे तत्सहितमेव चड्परणिपरमङ्ं भवति, अभ्यायस्य च तस्येत्रेतीत्वं दु-
वारमिदानीमेबाक्तम् । अथ कथमत्रेत्वादि भवति वादितवन्तं प्रयोजितवान् अव्रवीदद्रीणां
परिवादकेनेति, यावता योऽसो णो णिखोपरस्तल्य स्था निवत््मेनाभ्प्रासात्पररप्र रबोश्वङ्प .
{ रत्वं विहन्यते, अन्न वृत्तिकारः परिहरति । णयाङृतिनिर्द॑शात्सिद्धमिति । अत एव॒ गिजाते-
निभिततत्वेनाश्रयणात् गोबरीवदैन्यायेन णिचोऽन्यल्याको लोप इहाग्छोप इत्यग्छो पित्वा दित्वं
न प्राष्नोतीत्येदपि परिहतं, यत्त “सन्वल्लघुनि? इत्यत्र भाष्ये णेः परत्वादवृद्धौ कृतायां खोप
| इति अग्रो पित्वाभावादित्वं न भवतीतिवचमं तत् प्रोडिवादमान्न, यस्त्वयमेव णो चङत्यत्र
॥ नाग्लोपीत्यगितिप्रत्याहारग्रहणसामथ्यात् ण्यल्लोपेत्यादिवचनात् बद्धः पूं गिलोपमाई ।
रवमन्यन्नापि णेर्णो द्रष्टव्य, वदेः क्ते यजादित्वात् सम्प्रसारणे परपूर्वत्व हो 2 “्चषरू्तथोः'›
इति तकारस्य धकारे तस्य रुत्वेन इकारे ढो ढे खोपे दीः, ऊढः, तमाचष्टे ( ऊढयति, ) चडि
| अजादित्वात् द्वितीयस्येकाश्चडे ति द्विवचने कतंव्ये पूर्वत्रासिद्धत्ेव उत्वादीनामसिद्धत्वे णो
{ छतं स्थानिवदिति गिरोपल्य च स्थानिवत्ते इशज्दस्य द्विरुक्त उत्तरखण्डल्य पूव॑वदढ-
त्वादावभ्थासस्य हलादिशेषे “कुहोश्चुः इति कुत्परेन हकारस्य इक्रारे तस्य च ;^अभ्यासे
चचै,१ इति जदन्पे जकारः, आरि ब्ृद्धावौजढद्िति भवति । अग्लो पित्वात्सन्वदित्वाभाव
ओजढदिति, क्तिनि पूषैवत् सम्प्रसारणादूडिशज्डाण्मिचि चङि हति शब्दस्य द्विशौ । नयु.
कथमिह दत्वादीनामसिद्धत्वं, यतः [पूवेत्रासिद्धायमद्विवं चनम्, इत्युच्यते, सत्यम् “उभौ
सभ्यःखस्यः, इति उपसगादुत्तरस्यानितेनेकारस्य णत्वविधाना नित्यत्व त्तापना दिह् तत्र प्रव
तते, नित्ये चास्मिन् प्राणितौतिवत् प्राणिणिषतीत्यत्रापि अनितेनेकारस्योपसर्मस्थान्निमित्तात्
| परत्मेन “अनितेः” इ ति णत्वे कृते तत्सहितल्येब द्विव चनसिद्धेः किमनेन साम्यासघ्य णल्ववि -
धानेन, कतृशब्दाद्वा णा विष्ठवदतिदेशात् छन्दसीति विधीयमाने वृ श्चब्दलोपे करयतीव्येके, एवं
मन्रादीनामपि भरयतीत्यादि द्रश्व्यं, दोगध्रादेस्त॒ णो घत्वादीनां पूर्वत्रालिद्धत्मेन वु-
रब्दलोपे दोहीषसीत्यादिवद् दोहयतीत्यादि भवति । अस्ये त्वयं तृशग्दरोपर्छन्द् -
स्युपदिष्टः कथं भाषायां स्यादिति कतेयतीत्या दि प्रतिपन्नाः । पितृयतीत्यादावयं वृशब्दरोप्रो
नाश्यः, 'उणादयोऽव्युत्पन्नम्? इति पित्रादिषु व्युत्पत्तिका्यानाश्रयणाद्वयवप्रविभागो न
भवति । अन्न च ज्ञापकम् । “अप्तृन्” इत्यन्न नप््रादीनां प्रहणमन्युत्पत्तौ वजन्तत्वादेव
दी्ध॑सिद्धेः कि तेषां ग्रहणेन । त्वमाचष्टे ( त्वीदायति ) ““प्रत्ययोत्तरपदयोश्च इति एकाथै.
योयुष्मदस्मदोमेपयेन्तस्य त्वमयोबृद्धिः, अत्रान्ये "अङ््ृत्त इति बद्धिमञ्त्वा त्वद्यति
मदयतीति इति मन्यन्ते । अपरे पुनसूत्वमयोः परपूवैत्वात् पूवं नित्यत्वाद्िखेपे बद्ध) अकि
( त्वापयति ! मापयति ) इदि भवति, त्वादयतीतिवादिनामन्तरङ्कपरपूवैत्वमित्वमित्य
भिप्रायः । युवामाचष्टे ८ युष्मव्रति ) आवामाचष्टे (८ अहूमयति ) “युवावो? इत्यन
द्विवचने व्यथेवरृत्तिताया अभिधानेऽपि गिजत्पत्तिः प्रातिपदिकादिति विभक्तेरनुत्पादे बिभक्ति-
परत्वाभावान्न युवावयोः प्रसङ्धः, इह सुब्रस्तादुत्पत्तावपि विभक्तेरटैक्ठत्ेन विभक्तिपरत्वा -
भावाद्वावययोरप्रसङ्ग एव, न च मन्तव्यमन्तरङ्गत्वाल्लुकः पूं युवावयोद्वितीयायां चेति
शेषे ोपापवादे आत्वे पुकि युवापयति आवापयतीति स्यातामिति, यतो “अन्तरङ्गानपि
॥ विधीन्बहिरड्ो लग् बाधते, उपपादितं चेतत् क्यल्विधो, “प्रत्ययोत्तरपदयोश्च, दति त्वमौ
॥ युष्मदस्मत्ोरनेका्त्वान्न प्रसजतेाऽत ।एव युष्मानाचष्टे अल्मानाचष्टे युष्मयत्यस्म प्रती -
त्यत्रापि न भवस्तत्वामतिक्रान्तः अतिक्रान्तो अतिक्रान्तान् ( अतीत्वामेवमतिमाम् अति.
| स्वान् अतिमान ) अत्र च युष्मदष्मररेका्त्वाद्विभक्ति परत्वाच “त्वमावेकवचने” इति
| स्वमयेः शेषे खोपापचादे “द्वितीयायां चः” इति पूवैवदात्परे सोऽन्यत्र विभक्तेः “ङः प्रथम
| योः, इत्यमादेशः । शसि तु “शसो न इति युष्मदस्मद्धयां परस्य शस आदेनेकारे सकारस्य
संयोगान्तरोपः, “युवावौ द्विवचन," इत्यत्र दरथोवचनं द्विवचने, तच्च युर्मस्मरोरिेषण-
४२४ | धातुकृ्लौ-- `
मिति स्थितत्वादौजि युवावयोरप्रसङ्ः, अत्रा ण युष्मरमदरेका्ैत्येन “प्रल्ययोत्तरद-
योश्च" हति त्वमयोरन्तङ्त्वात्परपूवत्वे तेतष्टिोपे वा (अविष्वयति। अतिमथति) इति भव.
तः, अत्रापि परप वैत्वात्पूवं नित्यत्वाह्टिरोप इति वादिनाम् (अतित्वापयति, अतिमापयति)
इति. स्यात् , युवामतिक्रान्तमतिक्रान्तावतियुवामतिक्रान्तान् अत्तियुवान् , एवमत्यावा-
मत्यावान्. , युष्मदस्मदोव्यैथैत्वात् विभक्तिपरत्वाच्च “युवावौ द्विवचने" इति युवावयोः
पूवेत्वाद् “द्वितीयायां च,» इत्यात्वं “ङः प्रथमयोरम्" इत्यम्भावः, शसो नादि च भवति,
युष्मानतिक्रान्तो ऽतिक्रान्तौ अतियुष्मानतिक्रान्तानतियुष्मानेवमत्यस्मा , वूवैवदा-
त्वविभक्तिकाये, स्त्रां णो युष्मदरूमदोरनेकार्थत्वात्वमयोरभोवात् ८ अतियुष्मयति ।
अत्यस्मयति ) इति भाव्यं, इवानमाचष्टे ( शावयति ) अत्र चन्निति हिते णाविष्ठवदति-
देशाद् द्वौ टिखोपौ प्राप्नुतः, देरित्येकेा “नस्तद्धित" इति अपरस्तत्र ^प्रत्यौकाच्” इति
परकृतिभावष्टेरित्यस्येवेति तस्मिन्निवृत्तेऽपि “नस्तद्धितः इति भवति तच्र छते इष्टनोऽजादि-
त्वेन त्र परे पू्वेस्य भत्वं दृष्टमिति णावप्यतिदेशेन तस्य॒ सम्भवाद्रकारसम्प्रसारणे बरद्रा-
वावादेशः । नन्विष्ठवदतिदेश्चवा्ये णा वित्युपमेये सप्तमीश्रवणा दिष्ठवदिव्युपमाने वतिः सक्त
म्यन्तात् इति तत्र परे पूवस्य यत्काय इष्टं तदेवा तिदेष्टञ्यं, णावपि परे पुनणैरिषटनः तद्धित
त्वमपि इति, तत्र “प्रातिपदिकस्य इति वचनस्य प्रत्यप्रकार्याणामतिदे शनिवृत््यथैत्वाद्रां
णेस्तद्धितत्वस्याभावात्कथं “नस्तद्धित” इति रिलोपोऽत्र स्थात्, अतद्धितत्वादेव ह्वया-
` प्योगणो न क्तः । उच्यते । असत्यपि तद्धिवत्वे ब्रह्मवत्तरो ( बरहट: ) इत्यादो विन्मतो-
लकि इष्ठनि परे प्रङ्रतो नान्तलश्चणष्िखोपो द इत्यत्र्ठनोऽमावेऽपि सम्भावना स्यादेव;
यथा पटवितमा पटिषठेत्यादो “भस्याढे तद्धिते"इति पुवद्धावात्ङमारीमाचष्टे कपमारयतीत्यादौ
इष्ठनः सम्भावनया भवति, एवं तहिं दविष्ठ इत्यादा विष्ठन्योगणः पूवस्य दृष्ट इत्यत्राप्य .
तिदेशः प्राप्नोति । नेष दोषः। तदस्मिन्म््रसारणटिखोपो “असिद्धवदत्र» इत्यसिद्धो
भविष्यतः । अन्ये तु ब्रह्िष्ठ इत्यादो नान्तलश्च गादिरोषात् परत्वारटेरित्थनेनैव भवितव्य.
मिति तस्याप्रवृत्तरिष्ठनि परे पूवैत्वादशनादिहातिदेशो न युक्त इति तदभावात् केवलं स.
सप्रसारणपृैत्वयोः ञुनयतीति भवतीति मंन्थन्ते । नन्वनयोरामीययोष्टिखोपयोः “असिः
दवदत्र» इत्यन्योन्यस्यासिद्धत्वात्कथं विप्रतिषेषः, “घुमास्था” इत्यत्र हटग्रहणेन विप्रति-
बेधददमसिद्धत्वं नेति ज्ञापनात् , तद्धरग्रहणं ( गोद ) इत्यादावजादो किङत्या्धधातुके |
शत्वं माभूदिति । यदि च विप्रतिषेधे. इदमसिद्धत्वं स्यात् कतेऽपीलये तस्यासिद्त्वादातो
रोपे सिद्धं गोद इत्यादीति फं हटप्रहणेन, नन्वेतदीत्वेऽपि “अचि इनुधातु” इतीयङ् ` स्या-
दिति तन्निवृ्यथैमीत्वमेव माभूदिति अथैवेव । नैतदस्ति प्रघोजन, यदि यजोऽप्यांभीयत्वे न
तस्मिन्नपि तस्यासिद्धत्वात् , मेवं, युटो यणीषेयडीतयस्यासिद्धत्वस्याभावो वाचः, अन्यथा `
धियौ पियाविति न सिध्यति । यदहधातिपिबत्योः करौ कतं “घुमास्था” इतीत्वमियञ्यसिदं
स्थात् , नैतदस्ति, “ध्यायतेः सम्प्रसारणं ।चः, इति ध्यायतेः प्थायतेश्च को सम्प्रतारण रीष.
त्वथो्धीपीशब्दयोव्धत्पादनादवशयं चैतदेवं वाकयकारस्य मते विज्ञेयमन्यथा तेन 04 प्रतिः
षेध इति क्रावपीत्वाभावस्योक्तत्वाद्धापाशब्दावेव स्यार्ता,तथा च तत्र भाष्ये यदि तहि वकारे
प्रतिषेध उच्यते कथं धीरिति नोदयित्वा धीरिति चोक्तं, किम्मुक्तं नेतदीत्वं कि तहिं ध्याण्योः
सम्प्रसारणमित्युक्त, यदपि मतमीत्वे वकारस्य . निषेध इत्यस्य भाष्ये ऽनवस्थानात् क्राव-
प्येतौ शब्दौ भवत इति तदपि. कावीस्वं, विभक्ता विथङिति व्याश्रयत्वान्नास्त्यसिद्धत्व-
प्रसङ्कः । एवमपि व्यवस्थार्थं हल्ग्रहणं कतैन्यमेव, अन्यथाभीयानामन्योऽन्यस्मिन्नन्योन्य- `
स्यासिद्धत्वादीत्वमाल्खोपे सिद्धमाल्छोपरवेत्व इति व्यवस्था न प्रकृपेत, एवं तहिं “आ
तो रोप इटि च इत्यजादोौ इ्ित्याधैधातुके ऽकारस्य रोपो भवति, ततो घुमास्थागापाज-
दातिसां धादेरपि . आकारस्य रोपो भवति, पूर्वोक्ते इडादो परे, इदं चेत्य ्राधनाथैषर , इदं
४२५
५
| | छदो इ्त्याधेधातुके मवति, एकिङि१.शवाल्यक्षय. संगरो
गे .५न लरपिः.मगतेरिदन्यतरस याम्? यति ` ततो, आत इत्येव, यति चात, द् भवत्येवं
इ्ीयसा न्यासेन सिद्धावपि; यदरगरीयसा -यत्नमास्थाय हट्प्रहणं करोति तस्येवत्प्रयोजनं
विग्रतिषरेषे नेदमसिद्धत्वमिति, एवमप्युक्छो विप्रतिषेधः, इष्टवदतिदेशेनेव : द्वावपि टिलोपो
प्रप्येते इत्येकयोगरक्षणत्वेन , - पोघापर्यामावात् , तथा “श्रत्ययखोप इत्यत्र . वातिकं
दीधेयोश्च विप्रतिषेधानुपपत्तिरेकयोगरक्षणत्वात् परिवीरिति, न युक्तो विप्रतिषरेतरः 1
[याकार तत्र च. परत्व।त्. “नर्तद्धितइस्येतं बाधित्वा. टेरित्येव
ज्यवस्थितमिति,.^प्रक्त्येकाच् ?» . इत्यत्र भाष्यादौ. ( बह्धष्ठ ). इत्यत्र “नस्तद्धित" इति
टिलोपो विहितः । विद्वासमाष्टे इति णौ टिरोपे विद्वयतीति दोगाः 1: अत्रात्रेयः-प्रसारणा-
वश्चिन्त्य इति, तत्रेष्ठवद्धावेन भत्वात् “वक्षाः सम्प्रसारणम्?” इति सम्प्रसारणे बृद्धावा
बदेशे विदावयतीति भवति, भवितव्यमिस्येके । अपरे तु ब्रवते छतेऽपि टिलापे प्रसारणं
प्राप्नोतीति नित्यत्वात् कृते तस्मिर्नन्तरङ्गत्वाह्परपूवेत्तवेपश्वाटटिञाप इति तिद्यतोति । नन
रिलापोऽपि छते सम्प्रसारणे प्राप्नोतीति नित्यः, नैतदस्ति, छते सम्प्रसारणे ऽन्तरङ्गत्वात्
एरपूवेत्मे शब्दान्तरप्ाप्त्या नित्योऽयमनित्यो भवति । स्योदेतदेवं, यदि प्रसारणमात्रेण श
उदान्तरपा क्षः स्यान्नेह तथा कि तु परपूवत्वेन, यस्य च लक्षणान्तरेण . निमित्ते विहन्यते
नेतदनित्यं भवति । नेष दोषः । यस्य निमित्तमिति परिभाषा न सार्वत्रिङी, उक्तं चेवम्
“भाडजादीनाम्इस्यत्र हरदत्तादिभिः। असुमेव पश्चमाश्चित्य अस्माभिर्माधदीयायां धतुवुततो
'विद्यतीति प्रदशितम् । उद्ज्चमाचष्टे ( उदीचयति ) । अत्र सापसख्गात्संप्रामयतेरिति
ज्ञापकाद्धातुसंक्लानिमित्े प्रत्यये उपसर्गाणां प्रथक्करणात् किन्नन्ताल्दुक्तनकारान्तादुञ्चतेरेव
णो “प्र्त्येकच्? इति प्रकृतिभावाद्िखोपाभावो, णाविष्ठवदतिदेशेन भत्वे “अच इति तु
चखछघ्षनकारस्याञ्चतेः प्राक्चाकारलोपापवाद् “उद त्, इतीत्वं भवति } चङ्गिलोपस्य “द्वि
वंचनेऽचि+” इति स्थानिवत्वात् अजादेद्वितीयस्यः१इ ति विशब्दस्य द्विवचने अङ्गल्यारि बृद्धो
उदेचिचदिति भवति, ल्यपि ` ख्घुपूवैत्वाभावेनायादरश्चाभावाण्णिरोप, . उदिच्येति भवति
ग्रत्यञ्चमाचषटे प्रतीचयति,अत्रापि पवेवदञ्चतेर्भत्वात् “अचः, इत्यकारलापे “चौइति लुक्न
केरेऽञ्रतो पृवैपदस्य दीः । चड़ चिशब्दात् पूवं माटि यणादेशे ( प्रत्यचिचत् ) “'इकोऽसवेणं
दखाकस्यष्य हस्वश्च'” इति यदेकोखवर्णीऽचि प्रकृतिभावो दीषैस्य च इ्वस्तदा प्रति अविच-
दिति भवति । ल्यपितु पूववत्. प्रतीच्येति भवति । सम्यञ्चमाचष्टे ( समीचयति ) । “सम
खमि इत्यञ्चतो सम्यादेशे “अचः, इत्यकारलोपे “चोः इति दीष; । अत्रापि चङल्यपो
शूवेवत् सम्यचिवत् समीच्येति भवति, तिरोऽञ्चतीति ८ तिर्यङ् ) “तिरसस्तियैरोपे”. इति
तिर्यादेशचः, तमा चष्टे ( तिराययति ) इष्टवद् माबेनाञ्नतेष्टिरोपे बदूध्यायौ, तिर इत्यत्राठाप
इति अरोपे तियदिश्चामावो “अच, इत्यञ्तेविधीयमानाकारलापविषयः, स॒ द्यनन्तरः,
“अनन्तरस्य विधिर्वा मवति प्रतिषेधे वाः अच्र पुनरिष्टवद्धावप्रवृत्या “2: इति तिरेरि
कारस्य ब्रृध्यायोः कृतयो्वां रोपो न भवति, “अङ्बृतते पुनवरँत्तावविधिनिष्ठितस्य, इति । यद्वा
“असिद्धवदत्र, इति प्राथमिकस्याञ्चतिटिरोपस्य चारमिकेऽस्मिन्निद्धत्वाव् ,यथाकारितरा-
मित्यत्र तशब्दे पूवे परब्रत्तश्चिणो लक् पुनर्तरपि स्वप्रग्रचावकिद्धो भवति, अत एव तिरे
स्थानिवत्वे नाज्ययत्वात् 'अग्ययानां भमान्रः इति प्राप्तोऽपि टिोपो न भवति, एवमपीका
रस्य “यस्य, इति रोपेन भवितव्यमिति चेन्न । टिरोपस्यासिद्धत्वात्परया वद्या बाधाद्वा ।
“कस्येत्, इत्यत्र भाष्ये कायमित्यत्रेकारवचनसामर््याद् “यस्येति च, इति लोपाभा-
ववचनं तदुपायान्तरपरतया कथं चिन्नेयम् । अस्यारलोपित्वेनोपधाहस्वत्वाभावोत्. ८ अति.
-विरायत् ) इति, सहाञ्चतीति ( सङ्, ) “सहस्य सथिः, इति सप्रयदेशचः, सभिमाचे
< सभराययति, ) एूवेवत् भ्रेरिकारटापाभावः, चज्ञि ( अससघ्रयव् , ) अग्ठापित्वादुपधाहस्व-
नामधातवः ।
स्वाभावः, भेभ्यसिस्यैत्वं तु कधुपरत्वाभावा्दपि यदीष्टवदभविन प्रातस्याशचतेषिः
लापस्य तिथदिरिकिरि ५५ ्रवर्ावसिंदत्वं तहिं ऊुमरियतीत्यादा विष्ठवद् भविन प्रकृतं वैव-
तेनैवं रलये ऽसि, नैष दोषः, इष्टवेतभोयेनातिदिश्यमानानां कायांगामत्य-
वे दत नरसयोभयनावी सवि
न भवेति,भत र्व मष्यकरिणं कादिनीमा चशे कांहितंयतीत्यादिषु ५. केहितदे
शेनपुनष्टिकापिः कुतः;फवम पि सध्यतीत्यादा
यस्मादेषां भाष्यकारादिभिचैन्राधिता तत्रैवं प्रवर्तते, अत एवात्र वरिभो्वावाक्ये निष्ठितं
स्येत्युक्तं , निष्टितत्वं च प्रयागाहैत्वं, तंच वा्षभो षितंमन्तरेभावंगन्तौ न शंक्यते । विषु
अञ्चति गच्छतीति ( विक ) तमेज्तीतिं ( वि्ष्वशरड ) । देवन अञ्चतीति ( देवं्ङ )
““विष्वकदेवयेंश्च देरदरयज्चतविप्रत्यये,, इत्यद्रयादेशः विष्वेदरयं्ंमाचष्टे ( विधाय
यति, ) एवं ( देद्राथंति ›) पूरव॑वदज्चतेर्लोपे “यस्य ईति लेंपात्वरत्वदेद्र कारस्य
यादेशः । विश्वकदाञ्दोऽयं धमेवचनऽपि दश्यते । यथाोरस्य सते विघुणचौररित्थ॑न्न, वि-
ष्वगित्युत्तरपदलापश्चाक्रतसन्धेरिति लोमादिलक्षणे मत्वर्थीये नकंरि उत्तरपदस्यौकृतसन्ये
छौपः। अत्रे भटमास्कंरः 1 विषुणस्य, नानाविधा या गतिस्तद्रतः, "“विष्वगदेवयेाश्च, इति
च श्ञब्दात्संवेनाम्नेा ऽचादेशे सवैद्राययतीत्यादि। अदस ऽश्ररदेशे पक्षत्रयम् 1 “अदत सेदौद
दामः इति उत्वंमुभाभ्यामपि दकाराम्यां परयः, मत्वं च द्योरपि दंशयेरित्येकंः पेक्षः ।
उत्वमत्वे परयेरिषेति द्वितीयः, नेति तृतीयः, तया चाक्तम् ।
अदसेदिः पथ् भुत्वं के चिदिच्छन्ति खत्व॑वत् 1
के चिदन्त्यसदेश्षस्य नेत्येके ऽवेहि हर्यते ॥
इति । तत्रोत्त्वमत्वयाः ( असु भाययति, अदसु माययतिं ) इति भवतः, उकारस्य तु
यणादेशः पूरवत्रासिद्धमित्यसिंद्त्वान्न भवति । उत्वमत्वथोरभभरे त्वं ददरायथतीतिं । चङि
अजादितवेन द्वितीयल्यैका चों द्विव॑चनेऽग्छो पित्वादुपधाहस्वेत्वाभावावं (अमु भायतिं) इंति,
उत्वमत्त्वयोरभावे “सन्वत् इतीत्वमग्छोपित्वादम्यासल्य चङ्परलवुपरत्वाभव॑द्व नं
भवति । उत्वमत्वयोः [ पूर्ेत्रासिद्धीवमद्विव चने ] इति असिंदधत्वाभावः, त्वि्चतिं
८ त्वद्य ) मामंञ्चति (८ मद्रयंङ , ) उत्तरपदस्वातं ^प्रत्यथोत्तरपदयोश्च, इति रेका
उृ्तयोयुष्मदस्मदोभैपयैन्तस्य त्वमादेशौ, पूवेवददथादेशः, णौ तु (अददा यति, मंद्राययति)
युवामञ्चति आवामच्चति ( युष्मद्रयङ., अस्माद्रशूढ !, ) अत्र युष्मरस्मदेरत्तरपदपरतवेऽ
प्यनिकार्थत्वान्न त्वमो, “युवावौ द्विवचने” इत्यत्र द्विव चनेनेन द्वयार्थग्रहिताया अभिधानेऽपि
विभक्तेलखैका लृशषत्येनं॑तत्परत्वाभावान्न युवावादेशौ, नं लकः पूव॑मन्तरङ्त्वेन भवंतो
“अन्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो लंगबाधत इत्युक्तत्वात् । युष्मानज्चति ८ युष्मद्रयङ , )
अस्मानञ्चति ( अस्मदयड , ) सर्वत्रात्र गौ ८ युष्मदरायंयति अस्मद येयति) इतिं भवतः +
एवं त्वामतिक्रान्तमतिक्रान्तौ अतित्वामतिक्रान्तान् ( अतित्वान् ) एवमतिमाम् ( अतिमां
चू )। एषु कमसूपपदेषु अञ्चेः किंपि (अतित्वदङ. अतिमदड )। भत्र टिरोषे जाते (अतित्वा
दयति, अतिमादयति ) इति भवतः, यु वामतिक्रान्तमतिकान्तौ वां अतियुवामतिक्रन्तिा
नातयुवान् , एवमत्यावामत्योवान् , एषु .कमैसुपपरेषु कावंतियष्मदड. अत्यरूमदङ ,
युस्मदल्मदोद्वेयाथैत्वेऽपि “अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्ञो खंग्बाधकतइति पूवमेव विभक्तेटैकां
लुप्तत्वात् विभक्तिपरत्वामावान्न युवावौ नाप्युक्तेरपरनिबन्धनौ त्वमो, एकाथैत्वाभावादत
एव युष्मानतिक्रान्तमतियुष्माम् ,अतिक्रौन्तनतियुऽमान् ,एवमत्यह्मामत्यस्मा नित्यनघोरपि
कमैणोः अज्चतावप्रत्यये उत्तरपदे त्वमोरभावादतियुन्म॑दड. अत्यस्मदंड. इति वतं
सर्वैत्रान्न णावञ्चतेशिरोपे एकाथैत्वाभावादेवं प्रत्ययनिबन्धनावपि त्वमो न भवत इति (अ
तियुष्मादयति अत्यस्मादयति ) इति भवतः, सवे त्रातित्वाद्यतीत्यादौ युष्मदतल्मदोरुष-
नामधातवः { | धेर
=+ इति. सर्व॑नाभित्वांभावोचद्रथादिकी न व्रदितः 1 कमाचष्टे
( + ) "्रहृत्येकांच्ः, हंति प्रक्तिभावादिलोवाभयि कृद्धौ वुगागमः
दितीयस्येकाचोद्धि
| च | निहयत्वाद्
स वं णौ चडि हंस्वावमावसिंदे तरःदित्करणेने "नाष्लोपि दैत्या
दिनी दस्वेतवेनिेधोद् द्वियीयद्विवेचनां त. वूवसुपधादस्वत्वंस्वं क्तोषिनीत् + हते च तस्मिन
“द्विवचनेऽचि, इति णिरोपेसय स्था निवेत्वेनोजे (दित्वात् पिशञ्दस्य दिवे वने ( भाभेवाने
पिपत ) हंति भवंति, दमौ चष्टे (ओययति, ) उमाचे (अवयति,) अरेमचष्टे (आरयंति,)
अ्मेचष्टे ( आरुयति, ) ऋकारलकारंयोः सोविण्यौत् तथोः “उरण् रवरति रप्रत्याही
रषरढ़दधिः । दषा गौ चद्युपधादस्पे ततो द्वितीयत्येका चो द्विवचने ( माम योनेयियत्, माभ-
वोरनैविवत् मांभवांनेरिरवे , माभवानशिरत् ) इति तत्र भति 1 अत्र णौ छतं स्थानिवदिति
वृष्यदिद्िवे चने ने स्थानिवत्त्वं, यदयं स्थोनिवद्धावः स्थानिङ्पस्यं द्विवचने कतैव्ये भवंति
इह तु स्थांनिकदधावाण्णेरेव द्विर्वचनं, पुनातीति वूः, भवतीति भूः, छँनांतीति लः, जत्रेतीति
जूः, एभ्यो भौ ८ पावयति, भावयति, रावयति, जंवेयति,) लङि गौ चङि हस्वेत्वे ण
छृतं स्थानिवदिति पुप्रश्तीनां द्विवचने पुनरे्तरखणड€ये बृद्धयावयोरहैस्वेत्वे वौ ऽम्यास्य
च हस्वत्वे तस्थाव्णैपराः पुयण्जः परा इति सन्वद्धवे “ओः पुथणजि,” ईति सेनि विधीय
मानइत्वे दीघं च ( अभीपवत् , अरीरखवत् , अजीजवत् ) इति भवंति । नन्वत्र पूप्रश्रतीनीं
द्विवचने पुनरत्तरखण्डश्य वृद्धथादेशहस्ववानिति घादेरम्परासत्यानादिशदचः वृरवैत्वात्तन्वे-
द्वेन पुयणजिखक्षणे सन्वंदित्वे प्रासे “गो चङि» इति दंस्वल्य “अचः परस्मिन्” इति “स्था
निवत्वेनारधुपरत्वांत् कथ मित्वं, नेव दोषः । “ओः पुयगजि' इति ईत्वस्य सन्वंदावें सन्वं
दतिदेशस्यानथैकयप्रसङ्गात् स्थानिवद्वावस्यात्राप्र्त्तः, इदमेव ओः पुयणजीति वचनं लपक
णौ तस्यं स्थानिंवत््ये, ' अन्यथा न क्वचिदपि पुयणजिपरोऽवर्णात्परोऽभ्यासः सरभवेति,
नन्वत्रास्ति सम्भवः पिपचितेः पिपविषतीति, यवतेर्योतिश्च “स्मिपूडरञ्ज्वज्षौ सनि, गखनी
वन्तद्ध” इतीटि गुणावादेशयोः "द्विके चनेऽचिः"दति स्थानिवद्भावेन पूयुशन्दो द्विश्च्येते, श्वं
मपि पुदत्युदिद्महणं जग्रहणं च णौ तस्य स्था निव॑त्तवामावेऽनयैकमेव स्यादिति कपिड-
मेवे ।यद्ेवमचिकीर्तदिति “उपधायां च"इत्य कारस्येत्वं णो कृतमिति स्थानिवद् भावो दंकंखं
देकाचो द्विवंचनेऽभ्यासस्योरदत्वादचिकतैदिति प्राप्नोति, नेतद॑स्ति । यत इदं जापकं यथा
जातीयकाः पुयणजस्तथा जातीयकानामेवेति इह न प्रवतते,कथं जातीयकाः, पुथणजः, अवर्णं
व त्तरखण्डाः, स्पष्टं चेतदेवम् “उरत्, इत्यन रक्षितपदमजयथादिषु, “ द्विर्वचनेऽचि" इति सूत्र
भाष्येऽप्मेवमेव स्थितम्। यत्त॒ “स्तौतिण्योरेव, इत्यत्र न्थासे िषेचयिषतीत्यत्र सेवेर्हेतुमण्णौः
गुणे सनीड्गुणायदेशयोरत्तरखण्डल्याव्णैपरंत्वा भवेऽप्यस्थाः परिभाषायाः सामान्याश्रयेण
सिंचेद्यढ्दस्य द्विवचनकथनं तदेवम्यत्र रूपामेदं इत्ये्तावन्मात्रतयां नें तुं सिंडान्तस्थित्या ।
अन्यथा पर्वोक्तन्यातेन माष्यादिना विरोधः स्थात्, एवं च सीरदेषेनांल्याः परिभाषायां
विशेषविषयती मुक्त्वा पूवाक्तन्यासंप्रामाण्यात् “"पूचश्रांसिद्धम् इतयंत्र पृत्तौ उन्तरखण्डं
स्याचोऽभवेऽपि स्थानिवत््वाप्रयेणौजढदिति, द्विषे चनोक्तेऽरोपः “पिबतेरीच्चोम्यासंस्थ,
इत्यत्र चोपीप्यद् इत्यु दाहरणे णौ कृतस्योपधारोपल्यं स्थानिवत््यैन पांपरोन्देस्यं द्विवैचेनोच्
यत्सोमान्थविषयत्वकथंने तदपि प्रत्युक्तं, कंथं तिं ( ओजढत् अपीच्यत् ) इति, यत
हि वैचनोत्तरकाटमपि टिरोपेन “खछोपः पिबतेः, इत्यनेन वोत्तरखण्डेऽवेणो पहारस्यारवंश्यंभा
विष्वंति प्रयोगेगतमवणे' न पर्थराम इति णौ कृतवरिभाषानुपल्थानोत् , अनवृकंत्वोद् दिवं -
| चनेमेव न स्यात् । उच्यते । ययि प्रयोगेञवणेवन्तसुत्तरखेण्डं ने पयामः प्रक्रियायां तु
, । पश्याम एवैति द्िवेचनेनो तरकालं प्रवतेभाने नावा हारेण न कश्िहोषः 1 वं वेतदेथमव-
, | गौत्तरंखण्डे परिभाषेयं नित्या अन्यत्र कंवरचितेप्रवत्तेत इति व्यवेस्थाशृन्यं सीरेदेववचनं नोश्र-
॥ | चुलु
-यश्ः-भवरति,-क॑-लहिः.( सिप्रर्वयि षति). हवि, -यद्विह् द्विवचने उत्तरखण्डमयणेनने भवतीति,
-णौतकय रास्व स्थानिवन्न स्यावः, मास्तु गुणस्य द्विव चनेऽभ्या सदवस्व॒त्वेनेवं . -रूपं
सिष्यतिः+॥ अूवमाडयत् --अङुश्नवदित्यत्र- -योऽवणेपरो चण् नासो ।ओः. षर ..इतीत्वकस्पत्रः 4
अङ्गिश्चयदित्यत्राभ्यासस्येत्वं .णो तस्थ स्थानिवत्वेन श्रीशब्देस्य द्विवंचनात्.। देशब्द-
प्न ख्यंत् (-अजीहयत्. ,) गप्वमाख्यत्. < अजूगवत् ,)रायमाख्यत् ( अरीरयव् ,) ` नावमाख्यत्
(अनूलवूत्् ) अत्रापि णो क्रतपरिभाश्या .. सन्ध्यक्षरस्य द्वि्व॑चनेऽभ्यासस्य इ<वत्वे खघ
भवति ।: .अत्रोपसगे ग्रहणं : प्राद्यपलक्षणम् + . अन्यथा स्वस्वमाखयत्स्वासश्वयदित्यादि न.
सिश्यविः।. स्वराचष्टे- ८ स्त्ररयत्ि,:) “अव्यथानां भमात्रे इति टिरोपः- “्रृत्येकाच् इति.
श्रकृतिभावस्तु येन नाग्रासिन्यायेनानन्तर्यांच्च टेरित्यस्येव, टिलोपस्य स्थानिवत्त्वाभावा-
त्स्विकाम्दस्य द्विवचने. अ सिस्वयदित्येकेः । अन्ये तु णो कृतत्वेन टिरोपस्य स्थानिवत्वा-
सस्वर शब्दस्येव हि ; द्विवचनं ` युक्तमित्यसस्वरदित्याहुः ` । अच्राभ्यासस्येत्वसुत्तरखण्डस्य
पुन॑ष्िरोपेन रघुपरत्वाभावान्न भवति । न च टिखोपात्पू वैमेवास्ति खघुपरत्वमिति स्यात् ,
निल्यत्वात्तस्य, न च णिचा रघुपरत्वं, तह्य ॒निमित्तन्येन ततोऽन्यल्य लक्वोल्तत्राश्रयणल्य `
स्थितत्वात्, बहु च बहुत्वं वाचष्टे ( भावयति, ) अत्र “इष्टस्य यिट् च इतीं्ठनि
विदितत्वात् बहोभूभावः, यिडागमस्तु णावित्युपमेये सक्चमीश्रवणादि्टवदित्युप्मानादपि
-सक्चम्यन्ताद्रतिरिती्ठनि परे एवस्य यत्कार्य॑तदेवातिदिश्यते, न तु इष्टनोऽपीति प्रातिपदि.
-कस्येतिवचनस्या प्रत्ययकायातिदेशाथेत्वाद्रा न भवति, “टेः, इत्यत्र केयटे भावयतीत्यु
दा इत्य यिटसन्नियोग शिष्टत्वाद् भावस्य यिडमावे भूभावल्याप्यभावात् बहथतीत्येकोय-
मतेनोपन्यस्तं, पदमज्ञर्या त॒ बहतीति स्वपश्चसुक्त्वा भावयतीत्येकोयमतेनोक्तम् । अत्र
शास्त्राणां कायस्य. च प्राधान्यात्तदेवातिदेष्टुः युक्तमितीष्ठवद्वचनमेपेष्ठनि प्रतः प्रकतौ
दष्टं काये णावपि विधत्तदृति भावस्य सन्नियोग शिष्टत्वाभावाद् भावयतीत्येव वुक्तमिति
वयस्ुत्पक्ष्यामः । एवं च यदुक्तं पुरुषकारे बहयतोत्युदाहृत्येष्डनि यत् डऽटं कायै" तद्प्यति
दिश्यते, न चेष्ठनि युट् नापि इष्टवद्भूमावडच, यिड्सन्नियोगशिष्टत्वात्तदभावे तु भाव-
यतीति चिन्त्यमाप्तेरिति । तदेव चिन्त्यं भवति . । चान्द्रको मारा कटायनेघु पुनरिष्ठनि
-युद चेति बहोरेव युक् विधीयते तत्र मते ऽत्रापि भरूयतीति भाव्यम् ।
सूत्रवातिकभाष्येषु नायं पक्षः प्रदरितः ।
विर्दवक्चेति तेरेव न वयं बहू मन्महे ॥
अस्त्येव हि विरोधोऽत्र पक्षे युक् प्रङतेभवेत् ॥
तेन णावपि तस्य स्यादतिदेशो युटः पुनः ।
प्रत्ययस्येव शेषत्वान्नातिदेो भवेद्यतः ॥
रिरोपः । यणादिपरखोपः। 'स्थूखदूरयुवहस्वक्षिप्र्चुद्राणां यणादिपरं पूवस्य च गुणः?
स्थूलादिभ्यः इषटेमेयःसु परं यणादि लप्यते, तत्र पू्ैल्य च गुणो भवतीत्येतस्माद्पि भवति
यणादीत्येतावत्युच्यमाने पुनः सवस्य रोपादियतीतिवत् प्रत्ययस्येव श्रवणं स्यादिति प्रव-
चनमत्र, पूवस्य गुणवचनं स्थविष्ठ इत्यादावोगुगो यणा दिपरखोपस्य “असिद्धवद्न्न"" इत्य
सिद्धत्वादवणान्तस्य भस्याभावान्न स्यात् प्रसङ्गः, क्षेपिष्ठ इत्यादाढुव्णान्तस्य भस्येवाभा-
वाच, अत्रेक्परिभाषोपस्थानादन्त्यस्य गुणो न मवति, हसिष्ठं इत्यादौ त्विकोऽभावान्नैव
भवति, अत एवोक्त इन्तो पूवग्रहणं विस्प्टाथैमिति। नन्वेतदिक्परिभाषावापेनानिकोऽप्य-
न्त्यस्य गुणां स्यात् , नेतव् , “इको गुणवृद्धी, इत्यत्र माष्यवातिकयोटेशिक्िप्रश्चुदेषिगपर-
इणमिति एक एव गुणल्योक्तत्वात् , < स्थक्यति, दवयति, क्षेपयति, श्चोद्यति ) इति, अत्र
यवयतीत्यादो गुणस्य “अचोऽन्णितिः, इति वृद्धिः "अङ्गदः इति वा “प्रातिपदिकाद्धात्वथ , |
-बहू रुम्? इति बटुरुप्रहणाद्वा न भवति, अन्न युवतिशब्द्ाद्रि इष्ेयसुनोलिरिङ्गविशिष्टपरि-
नामधातवः । ४२&
आषया यणादिपररोपादेभावाण्णावपि यणादिपरलोपादौ यवयतीत्येव रूपं, यद्रातर्ठवद्धावात्
पुवत््वेन युवशन्डआदेशे तस्य यणादिपररोपे भविष्यति तदेव रूपम् , अत्र प्रक्रिषारलने बडना'
दूरथतीत्यपि कौमारशचिन्त्यः । ( दवयति ) इत्येव भाष्ये उदराहृतत्वेन तेषां यिकच्चित् प्रयो
गमात्रमूलत्वादल्यापि सम्भवाच्चेति सुधाकरकारोऽपि “शी करज्यतिकरमरिचिभिदूरपत्यवनते
विवस्वति'इति प्रयोगसुपादायेष्ठवद्धावादूद्वयती ति भवितञ्यमितिःयणाद्विपरखोपे । षिन्मतो-.
लक् । जगस्यास्तीति ८ लग्वी, ) “असूमायांमेधाल्लजो विनिः, । तथा गावोऽस्येति मतुपि.
गोमान् , तत्र ( खजिष्टो, गविष्ठ ) इत्यादौ मगन्विन्मतोदैक् खजयति गवतीत्यादावपि भ~
वति । तत्र इते “टेः, इति प्रङृतेयैष्िखो पः प्राः स “प्रत्येका च्”” इति प्रङृतिमावान्न भवक्तिः
तत्राजन्तेषु “अचो ञ्णिति" इति वृद्धिः, खगादिषु “अत उपधाया" इति 'अङ्वृतते पुनत्रेत्ता-
वविधिः, इति न भवतीति भाष्ये स्थितम् । सन्यग्छो पित्वात्सन्वदित्वदीषेत्वयोरमावात्
( असखजत्।अञ्चगवत् ) इत्यादि भवति, मोयाविनमाचष्टे मेधाविनमाचष्टे वसुमन्तमाचष्टे
हषद्वन्तमाचष्टे इत्यादौ विन्मतोटैकि प्रङ्ृतेरनेकाचत्वादिोपे ८ भावयति, मेधयति, वस-
यति, दषयति ) इत्यादि भवति, सकारान्तानामपि पयस्विनमा चष्टे तेजल्विनमाचष्टे आ-
युष्मन्तमाचष्टदत्यादौ णो विन्मतोदगिति रोपे ( पयसयति, तेजखयति, आयुषयति ) इ-
त्यादि भवतीति “परत्येकाच्” इत्यत्र पदमञ्जर्यो स्थितं, केष तु तत्र भाष्यकरेणेषठेयषुनो-
विधीयमानोऽयं ^प्रङृत्येकाच्” इति प्रकृतिभावः क भवतीति विचायं विन्मतोटुगधैमितिः
विन्मत्वन्तादिष्ठेयसुनो विन्मतोश्च लकि लगिष्ठादौ खगादेष्टिरोपाभावार्थमित्यभिधाय विन्म-
तोधेगयं ना प्रापे टिरोपे आरभ्यमाणस्तं बाधिष्यते, स एव हि रोपः कृतेऽपि विन्मपोटैकिः
गादौ प्रवत्तेतदत्युभयोः प्रकृतिप्रत्ययविषययो िरोपयोरेकत्वम ड़ीङ्ृत्य भिन्मतोटैकिं च
खगादिप्रकृतेष्टिरोषोऽपि बाधतदइति कत्वा प्र ृतिभावस्यानथैकयं प्रतिपाद्य तत्प्रतिपश्षत्वे
पयस्विञ्छब्दौ दिषु विनश्च लुक्यनेन खगादाविव पयस्रष्टिरोपस्य बाधे पयिष्ठ इति न प्राप्नो-
तीति आक्षिप्य "यथारक्षणमप्रयुत्ते इत्यभिधानान्न भवति टिखोपः, रजस्विनमाचष्ठे ( रज.
सयति ) आयुष्मन्तमा चष्टे (आयुषयति) इति भवितग्यमित्युक्त मर् , नन्वत्र मतेऽन्येषाम-
प्यनेन न्यायेन लोपो न स्यादिति कथं इत्तावेकाजग्रहणस्य वसयतीति प्रत्युदाहरणम् , उ~
च्यते । भाष्ये “प्रकृत्येका च् इदं प्रत्याख्यानमन्तरेणापि सूनं भिन्रविषयस्यापि टिरोपघ्यः
शाखद्ररिण क्यमभ्युपेत्याभावः शक्यते वक्तुभित्येवं परं न त्वधैसत्तत्वमित्यवरय विन्मतोभि-
नन विषयस्य प्रकृते टिरोरस्य बाधासम्भवादेकाक्चु तद्वाघनाथमारम्भगीयपेतत्सूत्रमित्यनेकाष्
रिखोपो भवत्येव, यत्त॒ पयिष्ठ इति न प्राप्नोति श्यथारक्षणमप्रयुक्त' इतिभाष्यमुषदाय नः
भवति रिोप इति केयटकारवचनं तद् भाष्ये पयस्विज्छब्दं प्रस्तुत्यानभिधानात्कृतविन्मतु-
नुगन्तसान्तमात्रविषयं न त्वन्यविषयमपिं, अत एव तत्रेव केयटे ततश्च रजस्विनमाचष्टे (रज-
सप्रति ) आयुष्मन्तमाचष्टे ( आयुषयति ) इति भवितव्यमिति कृतविन्मतुलगन्तसान्त-
मेवोदााहृतं, यत्त॒ माययतीत्यादाविष्ठद्धावेन विनो लुकि पुनस्तेनैव टिरोपे चिणो लुडन्यायेनः
विनो लुको ५असिद्धवदत्र,* इत्य सिद्धत्यादिखोपा प्रसङ् इति चोद्यं तद्िखोपगप्रकरणे तिरयती>
त्यत्र परिहतम्.। ऊुसुदान्यत्र सन्ति ( ऊुसुद्राच् देश्यः, ) एवं ( नङ़ान् , वेतस्वान् , )"ङुसुद-
नडवेतसेभ्योडमतुप्” इत्यत्र चातुरथिको डमतुप् । अस्यानजादित्वेन भत्वाभावेऽपि डित्क-
रणसामर्थ्याद्िखोपे “कषयः, इति मकारस्य वकारः । अत्र रिखोपल्य पूरवेल्मादपि विधाविति
स्थानिवत्त्वम् [पूवंत्रासिद्धे न स्थानिवत् } इति न भवति । अत्र सुधाकरः । कुमुदादिस्यो णो
| विन्मतोटैगित्यत्र न केवरं मतुबेव गद्यते किन्तु डमतुबिति तस्य लुकि ( कुमुदयति, नडयति,
वेतसयति ) इत्याह । अन्ये ^त्वेकानुबन्धग्रहणे न. व्यनुबन्धकस्यः इति न्थायेन विन्मतोरि-
त्यत्र व्यनुबन्धकस्य मतुप एव ग्रहणं युक्तं न उपनुबन्धकस्य इमतुपोऽपीति छगभावाद्िरोषे
५ | ( कुमुद्रयति, नङ़्यति, वेतस्वयति ) इत्येवं भविव्यमित्याहुः । ननु डमतुपो लाकं कथं कुमु
५३९ । धाठुदच्ो-
दयतीत्युदाहृतं, यावता बिन्मतोटकरि वसुमत्तरो वसिष्ट इत्यादिवत् प्रक्तेष्िरोपेन. भाव्य,
नेष्टवद् भावेन प्राकषत्वादिन्मतोटधैक आभीयत्वेनेव पुनष्टिखोपे कनतैवये चिणो लृडन्यायेनाति-
त्वं, यस्मादिष्टवद्भावप्राक्चानां कार्याणासत्पल्देश एव॒ देशः, तदपेक्षयेव सिद्धय.
सिद्धी इति रिलोपप्रकरणे तिराययतीत्यन्नोपपादितं, न च इमतुपि कृतस्य टिखोपस्य
अस्मिष्टिरोपेऽसिद्धत्वम्, व्याश्चत्वादेवं तहि इमतुपि कृतस्य टिल ‡स्य॒ “अचः परमन)"
इति स्थानिवत्वात् पुनञ्यँश्रयोऽपि टिरोपो न भविष्यति । विन्मतोदेक् । “युवाल्पयोः क. `
नन्यतरस्याम्” इतीष्टेयसुनोविधीयमानः कनादेशो णावपि भवतीति युबानमल्पं वाचे कन -
यतीति भवति । अन्यत्रस्यां ग्रहणात् कनभापे युवयत्यल्पयतीति भववः । यूनोऽत्र यणादि-
गुणो, युवतीमर्पां दाच्ष्टे लिद्विशिष्टपरिभाषया कनादेशे कनयतीति भवति, अङ्गबरत्तपरि-
भाषया बहुख्प्रहणाद्रोपघाब्द्धयभावः, कन इष्टवदूभावस्य पुंवद् मावाभावेत्यादिना यत् प्रथो.
जनकथनं तदुपरक्षणमिति यथासम्भवमन्यान्यपि प्रयोजनानि प्रद्यन्ते । अन्तिकमाचषट
८ नेदयति, ) बाढमाचष्टे ( साधयति) । “अन्तिकबाढयोनेदसाधौ? इतीष्टनि विदितौ नेद्.
साधावपि भवतः, प्रशस्यमाचष्ट (प्रशस्ययति, ) “प्रशर्यस्य श्रः? “ज्ये च, इतीष्टेयसुनोवि-
धीयमानोौ श्रज्य।देशादत्र न भवतः, सोपसर्गात्स्थ्रामयतेरेषेति ज्ञापकात् श्ल्यशञब्दादेव णिच्
न् तु प्रशस्य शब्दादिति णिच्परत्वाभावा्यस्मा दिष्ठनि परे सम्भाविते वा यत्कार्य' सम्भाज्यते
तस्माण्णावपि तद् भवतीत्यवश््यमतिदेशार्थाऽम्दुपगन्तव्यः, अन्यथाऽनवस्थानप्रसङ्गात् । सु-
धाकरस्तु श्रापयति ज्यापयतीति श्ञ्याबुदाजहार्, एवं प्रक्रियारत्नकारोऽपि । तन्न ख्शयम् ।
श्ाकटायनस्तु श्रयति ज्ययतीत्युदाजहार । स हि नणित्परस्याच इति धातोरुपान्त्यल्येवा-
कारस्याकारमाह न पुनरन्त्यस्यापीत्यत्राकारस्येवाभावाद्दुरे पुकः प्रसङ्गः अत्र मते खजयती-
स्यादौ बद्धेरमावोऽङवृत्तपरिभाषया बहुलग्रहणाद्रत्येवं नाभिधानीयो भवति, प्रस्थरूफानां च
मालं उ्यधादिति प्रापयतीव्यादिसिद्धिः । सवेमिद्मनारेत्वादप्रमाणमिति प्रक्रियारत्ने दूषि-
तम् । असरूमाभिस्तु श्चज्यादेश्चावेवाच्र नाभ्युपगतो, बरद्धमाचष्टे ( ज्यापयति,) “जृदधस्य चः
इतीष्टेयसुबोदिधीयमानो ज्यादेश्ञो णावपि भवति, अकारोच्चारणसामर्थ्यात् , “प्रत्ये
काच्"” इति रोपोभावे बरद्धौ पुक् , अयं च ज्यादेशः “प्रियस्थिर” इत्यादिना वषादेशल्यापि
विधानाद्विकल्पेन् भवति, प्रिय स्थिर स्फिरोर् बहुरु गुर बद्ध तप्र दीधे बरन्दारऊं इत्येतेभ्य.
स्तदाच् इति णो प्रस्थस्फवबंहिगव षिता धिदन्दा इतीष्टनीयलुनोः प्रियादीनां यथासंख्यं
विधीयमानाः प्रादयो णावपि भवन्तीति प्रियस्य ( प्रापयति, ) स्थिरस्य ( स्थापयति, उरोः
< वरयति, ) बहुरस्य ( बंहयति, ) य॒रोः ( गस्यति, ) बद्धस्य ८ वषंयति ) तृप्रस्य ( तृष-
यति, ) तृप्र दुःखमित्युक्त, दीघेस्य ( दाघयति, ) चन्दारकस्य ( बन्द्यति, ) प्रादीनामद्-
न्तानां बृद्धो पुक् । खोपरस्तु “प्रत्येका” इति प्रृतिभावान्न भवति । ननु प्रादीनां प्रक
-तिभावे “असिद्धवदत्र" इत्यसिद्धत्वादेकाजेव नास्तीति प्रङृतिभावाप्रसड्ञत् स्यादेव टिखोपः,
एवन्तहि प्रादीनामकिद्धस्वादेवायमपि न भविष्यति । ननु मा भूदेवमयं प्रायाश्रवष्टिलापः
स्थानिदद्धावेन, प्रियाद्याश्चयस्तु प्राप्नोत्येव, नेतत् । प्रियादीनामिष्ठवद्भावेन प्राकषाद्िरो-
पात् परत्वादङृतणव तस्मिन् प्रा्यादरेज्ञ इति स्थानिनि स एव नास्ति टिलिाप आदेशे याऽति-
दिश्येत, परयतीत्यादो बहुलग्रहणात् "अङ्गवृत्त इति वा “अत उपधाया? वृद्धिने भवति । अत्र
क्षीरस्वामी । बहुख्ग्रहणाद् प्रादेश्चाभावात् ८ प्रिययति ) इत्यपीति, मेन्रेयल्तु ह्थिरस्यस्था-
देशने बहुलग्रहणात् बृद्धि पुकेारभावात् गुणायादेदयोः स्थयतीति, बहुलादेव स्थिरथतीत्यपीति
-कोमाराः । भाष्ये तु प्रापयति स्थापयतीत्येादातत्वात् उदूमाष्यमेतत् सवेमित्यनेाद्रणी .
यम् । व्याकरणस्य सूत्रं कराति ज्याकरणं सृत्रयति, [तत्करोतीत्युपसंख्यानम् ] सृत्रयत्याशर्थं.
मिति गिच् , [पातिपदिकाद्धात्वथे] इत्येव सिदध वचनमिदं माणवकं युण्डयतीत्यादो माग.
-वकादिसापेक्षान्युण्डादेणिजथं सुण्डमिश्नेव व्याकरणा द्विसापेश्षात सूत्रादेणिजथेमारभ्यते, तग
भामघातवः। ४३१
रक्ष्यलश्चणसमुदायस्य व्याकरणशाब्दारथत्वात्सु्रस्येतदंशत्वेन व्यतिरेकोदाश्पे षष्ठी, येग्रपि
सूत्रमेव ज्याकरणज्ेब्दारथैरतथापि ठ्थाङृतिक्रियाकारणत्ववििषठवाकणं शज्दाथैः सृत्रशब्दा
स्तु केवेरुमिति राः शिर इत्या दिवत् काल्पनिकान्वयन्यतिरे कस्य सम्भवः ।यदात्वर्थं यतिं
रेके न विवक्ष्यते तदा उ्याकरणं सूत्रं करातीति मिग्रहीकञ्यम्, अत्र वृत्तौ वत्तिपदा्थानामे काथ्यंन
विविक्तानाममावादन्यान्वयायेगात् सूत्रस्य ठपाकरणेन सम्बन्धा नुप्ादाय्यंतिरेकामावायया
कर्णात् षष्टयभावः, अस्य च विकोषक्मेणः सामान्यकमेनः सूत्रस्य प्रत्ययार्थान्तरभावोदन `
न्तरभावात् करातिना सम्बन्धाच्च भवेति द्वितीया । उन्तं चेवं भाष्ये । वाक्ये षष्टी, उत्पन्ने
प्रत्यये द्वितीथा, केनेतदेवं भवति, याऽसो सूत्रव्थाकरणयेोरमिषम्बन्ध उत्पन्ने प्रत्यये निवे
तेते, अस्ति च उ्थांकरोतेच्थांकरणेन सामथ्यंमिति द्वितीयेति । अत्र कैयटे वाकंये द्रभ्वेखूपं
सूत्रं सूत्रशञ्देनेगच्यते, णिचि तुत्पन्ने सततवभावनिवत्तेनात्करोत्यर्थामि बायी सूत्रलेब्दः सम्प
दयते । तदुक्तं “परार्थाभिधानं वृत्तिः” इति । पएकतच्चे प्रक्रिवागतविमगाश्रपेणाक्त, परमायै
तस्तु धात्वन्तरं सूत्र विरिष्टक्रियावचनमिति ।
` अथान्योऽपि णिच् प्रदृश्यंते ॥ कंसस्य वधः कंसवधः, “हनश्च वध» इति वधादेशः, “कतै -
कर्मणोः हति? इति कंसात् कर्मणः षष्ठी, ^" योगा च षष्टी समस्यते, इति समासः। यंदा
सपि जानीते, मातुः स्मरतीत्यादो न माषाणामरनीयादित्यादावंपि कारकस्य शेषत्वविवं
क्षायां षष्टीकिद्धावपि “जे विदथस्य करणे “अधीगर्थदयेशां कमणि" इत्यादिना कारकल्यं
शो¶त्वविवक्षायामेव पुनः षष्ठीविधानं षष्टी श्रुयंतंएव न टुप्यतइत्य्थात् समासनिषेधाथेमपु
मेवाथं प्रतिपदविधाना चं षष्ठी नं समह्यतदत्याहेति तस्य “केवैक्मणाः छृति१इत्यन्न शेषां
धिकारांमावाद्शेषत्वविवक्चायामेवं कर्मणः षष्टीविधावनुपल्थानात् कदयोगा चेति वचनं तेद्
पवाद न भवति कि तु “षष्टीश्टति समांसंवचनस्यानुबाद् इ ति राजपुरशा दिवत् षष्डीत्येवं
समासः । उक्तञ्च ।
साधने ग्यपदिष्टे च श्रयमाणक्रिये पुनः।
ॐ; प्रोक्ता प्रतिपदं षष्टी समोसंल्य नित्रत्तये ॥ ।
इति । न चैवं मन्तव्यस् [ प्रतिपदविधाना च ] इति वचनं “कतैकमे गोः कति इति
षष्टः समासनिषेधार्थं स्थादिति यतत [ कयोगा च षी समत्णति ] इति त्वयैव समापो
ऽभिहितः, कंसवधमाचष्टे कंसं घातयति, [आख्यानात् कृतस्तदाचष्टे ] इतिं णिच् ; आख्यो
यतहत्याख्यानं “कृत्यल्युटो बहलम्,इंति कमणि ल्युट्,तद्योगाच्छब्दोप्याख्यानम् इहाख्यां
नन्नान्रमाख्योनरीन्देनोच्यते न तु संकताभुतं कंसवधबख्बिन्धषुमद्राहरणादि कमेवेति राजागमं
नदेरपि णिच् भवति, अत्रं दधरहणे ग तिकारकपूवैस्यापि ग्रहण प्रः इतिं कंलवेधदेराङ्भा
नेयं क्ेदन्तत्वम् , अत्र कैसवधं इति ल्थिते इत्प्त्य॑यस्य ठक भवति, प्रङृतिप्रत्यापंत्ति.
सिति, छतप्रकृतेर्घातोः प्रत्यापपत्तिभेवति, प्रत्यापत्तिकचां विं रारस्वस्परेणा वस्थानमिंतिं वधो
दैशनिन्र्तौ हनिरेवावतिषठते, नेनु प्रत्वयल्य सन्निधोगेनं शिशैऽयं वधादेशः तेल्यं लकाः
| निवत्त स्वयमपि संन्नियोगशिषटपरिभाषयों निवतिष्यत एव क्कि प्रत्यांपत्तिवचनेनेति चैत् ।
| सत्यमनत्रैवं सिद्धयति तत्फलं त्वपरे दशेयिष्यते । तत्र कंसहानेति स्थते प्रङृतिवच्व कारकं
चक्रारो भिन्नक्रमः कारकमित्यस्यानन्तरं द्टव्यः, कायेरन्दोऽभ्याहायेः, बष्ठयथ वतिः,
| प्रकृतिशब्देन देतुमण्णिच्प्रकृतिरूच्यते । तदयमर्थो भवति । वध देः छदन्तस्य यत्कारकं
कंसादिकं तरय इृतप्ृतेहेन्यादहेतुमण्णौ धातावनन्तमूतमङ्तनलेपादिक द्वितीयान्तं यद्रू
| तादशं भवति । “हनस्ताचिण्णलाः, 'दाहन्तेज्णिन्नेषु" इत्यादिकं काय हेतुमण्मिचः
| ्रकतेरिवा त्रापि णो भवतीति, ततश्च कंवात् द्वितीयायां हनच तत्वघत्वयाः कतं .धात॑य-
, | तीति सिद्धः भवति, अनेन. चातिदेशेन कारकस्य धातावन्तर्मावस्यापि । प्रतिकादनिर्था-
| न्नद्ववतिरिक्ताद्धादेकायं, गिजिक्ति तदादेसेव. धातुत्वा्तत ण॒ तिङि तदांथेवं -तिङन्तं
४३२ ध्रावुवृत्तो-~-
पदं भवति, तथा कंसं धातयतीत्यादौ ` वधादेरेवाङ्त्वादडागमस्तस्मादेव पूर्वो भवति, पुवं
ऊंसमजीघतदित्यन्न हन एव चंङ्परणिपरं द्विजंचनं भवनि, एव" कंसमजीधतदित्यन्न हन एव
चज्परणिपरे द्विवचनं भवति । नन्वश्नान्तरेणापि कार्यातिदशं बृद्धिखिास्येव णेणित्वमाश्चित्य
श्रा हन्तेः, इवि घत्वं “हनस्त, इति तत्त्वं च भविष्यति किंमनेनातिदेशेनेति. चेन्न
शातेाः सदरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कायै विज्ञानम्, इति यन्न धातोः स्वरूपोपादानेन किचित्काये
विधीयते तत्र धातुनिबन्धनप्रत्यये तत्कार्यमिति विज्ञानात्, अस्य च णेर्धातुनिमित्तत्वाभा
-वात्कंसपरिश्डकाम्यतीव्यत्र जेव द्धि रिवात्रा पि तत्वघत्वयोरप्रसङ्ग(त् । न चेवं मन्तव्यं कंस-
परिमडक।म्यतोत्यत्र यदङ्खं कंसपरि्रुडिति न तन्मरजिर्य॑श्च सूजिनांसावङ्ध,खजेवृ द्धिश्वष्टजेरङस्य
विधीयते इत्यन्तरेणापि धातुस्वरूपपरिभाषायां नास्त्येव बृद्धःप्रसङ्ध इति,यतेाऽङ्गाधिकारे त.
-स्य च तदन्तस्यापि इति रू्यन्तस्यापि प्राप्नात्येव । एवं . बरिबन्धमाचष्टे बख्बिन्धयती-
-त्यादि, नन्वत्र छल्ल्गिति इता ठका लक्षत्वाव् प्रत्ययरक्षणाभावात् सद्योगामावान्न षष्ठी
प्राप्नोति, प्रत्ययस्य लक्षणं च लुका टु्तत्वान्न भवितव्यं, स्थितं च हन्त्यायपेश्षया कमेल्व -
मिति द्वितीया सिद्धेः कि प्रङृतिवत्कारकातिदेशचेनेति चेत्, असत्यस्मिन्नतिदेशे केखादेः पथ.
-क्करणमेव न , स्यादिति विभक्तेरेवाप्रसङ्ात्कुतः स्याद् द्वितीया, # च कंसवधश्चब्दादेव
जिच नतु विनिष्कृष्टकारकांशाद्वादिति सकारकस्येव तिङनन्तत्वं स्यात् । तथाऽडागमेाऽपि.
कारकात् पूर्वमेव स्यात् । न तु कंसं घातयतीति हन्ते,,एवं““चडि"दइति द्विवचनमपि कंसादेरेव
स्यात् , न तु कंसमजीषतदित्यादो इन्तप्रादेः, नैतानि सन्ति प्रयाजनानि । यथा प्रकृतिवत्
कारकमित्यनेन कंसप्रकृतेैन्त्यादर्णो इष्टः कारङ्ाणामन्तभविऽत्रापि णो प्रतिपरचते, वथा प्र
तिवत् कायमित्यनेना पि इत्प्रृेर्णा हन्त्यादेः शुद्धे णो इशस्यानिष्डषटका रकप्रङृतित्वल्या
-्राप्यत्िदेष्ट शक्यत्वं न्िष्कृश्कारकेा इन्त्यादिरेव ख्यात् । प्रत्ययस्य प्रङ्कतिरिति यतस्त
दाव तिङन्तं भविभ्यत्यड्द्विवेचने च तस्येव भविष्यतः, सत्यमनत्रेव न दोषे . भविष्यति,
राक्ञा आगमनं राजागमने, “कन्तकमेणेाः इतिः, इति कत्तेरि षष्ठो, पूववत् “कृ्योगा च षष्टी
समस्यत*इति समासः। राजागमनमाचष्टे राजानमागमयतीत्यादौ राजाद्रद्धितीया न स्यात्
कि तु कर्तरक्षणा वृतीरुयौव स्यात् , यतः प्रकृतिवत् कारकमित्येतव् प्रतेः शुद्धे णो द्टकायै
मेवातिषेश्ेन पुनरन्यद्पि शरिचिव् , प्रकृतिवत् कायैमित्युच्यमाने तु गमने कत्वेभूतस्य रातः
हृतप्कृतेगंमः शद्धे णो “मतिडुद्धि” इत्यादिनाऽत्ति कमैत्वमित्यत्रापि णो कमेरूपातिदेश्ा
द्राजानमागमयतीति सिद्धं भवति । अत एव शुद्धे णा दशस्य कर्मरूपस्याच्रापि णावतिद
शद्रा हो नठापो भवति, न चेवं मन्तव्यं “सुिडन्तं पदम्" इति द्वितोयान्तल्मेव रात्तः
पदत्वादन्न नकारान्तघ्य प्रातिपदिकान्तत्वेऽपि पदान्तत्वाभावान्नलापो नभवति यल्ल-
क्यान्तवैत्तिन्या षष्ट्या प्रत्ययलक्षणेन तदन्तेन नान्तं भवत्येव पदं, न चास्ति
“न लुमता? इति प्रत्ययलक्षणामावः, यदयं लुमता ले प्रत्यये यदङ्गं तस्य यत् काय्यं लुप्त
प्रत्ययमाश्चित्य प्राप्नेति तत्रेेतीह नावतरति । शवं च प्रकतिवत्कारकवचनं कंसादेद्धितीयार्थ
च भवति । यतः «“कतेकमंणाः इति?» इति षष्टी पप्नाति, तदेवं कंसादीनां कारकाणां
णिजुत्पत्तो परथक्कारस्य. सिद्धत्वादाख्यानात. छदित्याख्यानशग्दो ऽ्थात्स्वावथवज्कदन्तपरो
भवति । खगाणां रमणं गरमणं, कत्तैरि षष्ठ्याः पूववत् समासः । सगरमणमा चष्टे खगान्
रमयति, दश्यर्थायां च प्रवरत्ताविति णिजत्राख्यानात्ृत इत्यादि सर्वं सम्बध्यते, तदस्याय-
मथः । खगरमणस्य या समाख्यानरूपा प्रचृत्तिः सा यदि दश्यां भवति, तदा णिज्मवतीति ।
शवं च खगान् रमयतीत्यस्यायमर्थो भवति, स्वयं खगरमणमनुभवन् अन्यस्मै . तहकयितुमा-
चष्ट इति । इदं डकयर्थायां चेति वचनमाख्यानात्ृतस्तदाचष्त्येवाख्यानगप्रबत्तेरेडय्ैत्वेऽपि
सिद्धे णिच्यारम्यमाणमह्षय्थत्वं माभूदित्येवमर्थ, तेन यदारण्ये दृष्टं स्गरमाणं भा.
: मस्थोऽन्यस्माचष्टे ९बं ्गास्तत्ररमन्ते तदा खगारमणमाचष्टइति वाक्यमेव. भवति ,\
नामधातवः । ४३३
| अन्न कैयटे इष्यर्थायामित्येतच्च ृगरमणा दिविषथमेव द्रष्टव्य, राजागमनादौ तु दरया -
अंग्रवृत्यभावेऽपि णिज्भवति, अत्र रमणक्रियायां कनतुभूतानां श्गाणां रमेरकमेकत्वेऽपि
शद्धे णौ “गतिबुद्धि" इत्यादिना कमैत्वादत्रापि णौ कर्मत्वं, रात्रेविवासे (रात्रिविकासः, )
विवासाऽतिक्रमण, कत्तरि षष्ट्याः पूवैवत्समासः, ततः “आङ मर्याद भिविच्योः" इत्याडोऽ-
उ्ययीभावः, आरात्रि विवासमाचष्टे रात्रि विवासयति, आजेापश्च, ““कालाध्वनेरत्यन्तसं-
योगे" मर्यादायां णिचि मर्यादावचनस्याडो लापः, इहाखपानादिति न सम्बध्यतइति पदम.
ज्याम् , इर्टगादि पूववत् । इह कारस्यात्यन्तसंयागः सच्निहिताख्यानक्रिययानवयतेन स-
म्बन्धः, ततश्च रात्रि विवासयतीत्यस्यायमर्थः । यावद्रात्तरेरतिक्रमणे तावत्कथाः कथयतीति,
इहाख्यानमाख्येयमपेक्षतइति कथा इति, प्रदशितवसिक्रियायां कन्त मूता्थां रात्रेवेसेरकमे-
स्वेन ञुद्धे णो “गतिुद्धि” इत्यादिना कर्म॑त्वादन्नापि णो कमेतं, सूरयैत्योद्रमनं सूर्याद्गम-
नम् , अत्रापि पूववत् कर्तरि षष्ठी, समासश्च, विक्रमसिंह एर्याः प्रस्थितः काञ्चीपुरया" सूर्यीदग-
मनं प्राप्नोतीत्यर्थः । भू प्राक्चावात्मनेपदीति चुरादौ, सूयैसुद् गमयतीति । “चित्रीकरणे प्रापि
रदन्ता चित्रीकरणे गम्यमाने प्राप्नोत्यर्थाण्णिच् , छल्लुगादि पूर्ववत् । अच्राप्यागमने कन्तः
सूर्यस्य पूर्ववद्गमेः शद्धे णौ “गतिबुद्धि” इत्यादिना कमैत्व।द् हशोरपि णो कमैत्वं, विक्रम-
सिहपु्याः काञ्चीपुरी विदेशस्थेत्युदयात् पूवं तावतो देशस्य गमनमिहोश्वयेकरणमस् , इहाण्य-
सम्भवादाख्यानादिति न सम्बद्धयते । तत्र प्रङृतिवत्कारका तिदे शात्सू्॑स्य णो पृथग्भावः,
सोपसर्गात् संप्रामयतेरेवेति क्ञापकादुदोऽपीति सू्सुदृगमतीत्यादि भवति, पुष्येण योगः
युष्थयोगः, अश्र यथा “अन्तद्धौ येनादशनमिच्छति?” इत्यात्मनः कमणो नियमेन गम्यत्वाचे-
नेति कन्तः षष्टी “उभयप्राप्तौ” इति नियमान्न भवति, एवमत्रापि युजिक्रियाकमेगश्चन्दरमसो
नियमेन गम्यत्वात्तछ्योगे क्तः पुष्यात् षष्ठी भवति, पुष्यश्चात्र कर्त्ता, चन्द्रमाः कमे, स हि तं
युनक्ति, पुष्थयोगं जानाति पुष्येण योजयति । “नक्षत्रयोगे हि इति नक्षत्रयोगवाचिनः छद्-
न्तादल्माज्जानात्यथं णिचि दल्टगादि पूर्ववत् । अत्र प्रङृतिप्रत्यापत्तिवचनेन धनि “चजोः
कषिण्ण्यतोः+” इति कुत्वं निवतैतद्ति केयरपदमज्ञर्यादिषृक्तम् । [प्रङतिवत्कारकम् ] इत्यनेन
छृत्पर्ृतेः शुद्धे णौ यद्यं कारकमेतद्रूपमन्रापि णावित्युकत्वाद्योगे कन्तुः पुष्यस्य गत्यादिष्च-
जन्तभविन कर्मत्वाभावादन्रापि णौ ने भवति करमैत्वमित्यात्मनः कत्वेत्वाश्रयेण तृतीया भ-
` .वति ।अन्न न्यासे पुष्येण करणभूतेन चन्द्रमसो योग इति करणे वृतीयाञुक्त्वा कत्प्रकते-
यजेः शदधे णो पुष्यस्य करणताविपर्यासाभावाततत्र द्टामेवाच्रापि णावतिदिक्यत इति वृती-
-यासुक्त्वा यदा पुष्येण सह् योग इत्यर्थो विवक्ष्यते तदा कारका तिदेश्चस्यायं विषयो न भवति।
पुष्यस्य करणत्वात्सहाथेए्व तृतीया बेदितव्येत्युक्तम् , ।अनयोः पक्षयोः षष्येण करणभूतेन
सह वा तेन चन्द्रमस्यन्ययोगे इत्यथः स्यात् । अन्न कैयटे श्रृतिवत्कारकम्? इत्यनेन “तेन
-तुल्यं क्रिया चेद्वतिः,” इति तृतीयां वतिमड्गीङ्ृत्य णिचो या प्रकृतिः कंसवधादिराख्यानक्रि-
-यापेश्चया प्रतिपत्रकर्मौव तया तुल्यं भवत्यप्रतिपन्नभावं कंसादिके घातयति राजानमागम-
तीत्यादौ सर्व॑त्र कंसादेद्वितीयासामर््य, तदनेनैव न्यायेन पुष्येण योजयतीत्यत्रापि पष्यल्य
कमैत्वाद् द्वितीया स्यादित्याश्भुय वत्करणात् स्वाश्रयस्य कतवृत्वस्यानिवत्तेनात्तीयासिद्धि-
मुक्त्वेवमुक्तम्, अथ वा प्रङ्र्या तुल्यं वतेते इति प्रक्ृतिवत्पर्घतेरिव प्रृतिवण्ण्यन्तल्य कार.
कमित्युभयथा तिदेशाश्रयणात्कचित्कध्ित्परिगृद्यतइति ॥
अथान्योऽपि प्रातिपदिकाश्रयः प्रद्क्वेते ॥ ¡[ आचारेऽवगरभङ्कीबहोदेम्यः क्रिब्वा ]
“कन्तुः क्यङ् सलोपश्च, इत्यत्र यङ् पव्यतदइति उपमानात्सन्निहिताचारक्रियायाः कर्तुः प्राति-
पदिकादा चारेऽथैऽयं करिब मवति, अन्न वा, ्रहणं तक्रक्रोण्डिन्यन्यायेन कौरिल्ययङः क्रियास-
समभिहारे यङ इवावगल्मा दिप्रातिपदिकविषयेणानेन क्रियासुबन्तविषयस्यापि क्यडो बाधो
माविज्ञायीति । नन्विदं गलभा्नुक्रमणं “कर्तुःक्यङ्” इत्यत्र सुबन्ताधिकारे क्रियते । कथङ्प-
३.७ माध
४३२ ` घातुच्रत्तो-
वादश्वायं किप् । उत्सर्गसमानदेशत्वं चापवादानां प्राचुयंण इष्टमिति सुबन्तादे्वानेन क्षा
भवितव्यम् , न चैतदस्ति, यद् गल्मादीननुक्रम्य सव प्रातिपदिकेभ्य इत्यक इत्याह । न चेदं
प्रातिपदिकग्रहणं सुबन्तोपरुक्षणाथं स्यात् । तहि सर्व॑भ्य इत्येकङत्येवोक्तत्वात् प्रातिषादिक-
ग्रहणमनथकं स्यात् , यत्त तदु गर्भादौ वाग्रहणं तदिदानीं न वक्तव्यं भवति, यतः सर्वेभ्यः
क्षिव् विधीयते क्यङन्तरेणापि वाग्रहणं वचनद्रयप्रामाण्याद्िकल्पो भविष्यति। अथेवङ्कर्भाद-
अ
योऽपि नानुक्रमितव्या भवन्तीति न वक्तव्यं भवतोति न मन्तज्यं, यदेषामनुदात्तत्वप्रतित्तानाथे- `
मेवानुकरणम् , इदं चौनुदात्तत्वप्रतिक्तानं क्विण्संनियोगणतेत्यत्रावगल्म इवाचरति अवगस्मा.
यतदत्यादौ वाक्ये क्यङि चाकारस्य श्रवणं मवति । अवगलमशवाचरति (अवगल्भते । अव- `
गर्भाञ्चक्रे । अवगदिभिता । अवगल्भिष्यते । अवगसर्भताम् । अवागल्भत । अवगल्येत ।
अवगल्भिषीष्ट । अवागदिभ्ट । अवागद्भिष्यत ) । अनुदात्तत्वात्तङ , सोदस्गत्स॑प्रा-
मयतेरेषे तिष्तापकाच्निष्कृ्टोपसर्गाद्गस्मादेव प्रत्यय इति गल्भस्येवाडागसो भवति +
तथावागर्भ्येत्यत्रावश्चब्दस्य “कुगतिप्रादयः इति समासे तद्छक्षणो स्यब् भवति । `
( छ्ीबते । इछ्ोबाञक्र । होडते । होडाञ्चके) इत्यादो “कास्प्रत्ययादाम् इत्याम् । “भामः?
इति रेदंक् , ननु तत्र प्रत्ययग्रहगमपनीय कास्यनेकाच इति कन्तेव्यं चुलुम्पाद्यथैमिति न्य.
स्यते, एतेऽवगरल्भादय एकाच इति कथमाम् , नेष दोषः । यद्यपि क्विप्सन्नियोगेनेकाचो भ.
` बन्ति तथाप्यु पदेशेऽनेकाचो भवन्ति । कास्यनेकाच इत्यत्र च भूतपूवेगतिराश्चयिष्यते । इदमे.
व किविन्विधानं भूठपूवंगत्याश्रयणे प्रमाणम् । अन्यथा "गरम धाय, ढ् अधाण्व्य, होड
अनादर, इत्येतेभ्योऽचुदात्तेभ्य अवगलभतदत्थादिसिद्धो किमनेन, तत्र च धातूनामनेकाथ-
त्वात् आचाराथेश्च भविष्यति । अश्व इवाचरति ( अश्वति ) । प्रातिपदिकात् प्रत्ययविधा-
नात् शप्रङ्त्यकास्योरपदान्ताश्रयम् “अतो गुणे इतिपररूपत्वं भवति । अन्यथान्तवेत्तिन्या
विभक्त्या पदत्वात्पररूपत्वं न स्यात् । ,( अश्वाञ्चकार । अशिता । अधिष्यति । अश्वतु ।
आश्वत् । अघ्रवेत् । अदव्यात् । आशश्वीत् । आधिष्यत् ) अतो खोप आघेधातुके । क इवा-
चरति । (कति । च । चकतुः) इत्यादि, अतो रोपः सर्वत्र, अयं [ण्यल्लोप]इत्यादिना बृद्धि
बाधते, अ इवाचरति (अति) इत्यादि । ( ओ । अतुः । उः ) । इत्यादि । स्वैव द्विकेच-
नेऽतो खोपादन्तरङ्खत्वात् “अतो गुणे» पररूपत्वे तत्याङ्ग्रहणेन प्राक्षादतो कोपात् परत्वाद्-
भ्यासम्रहणेन ग्रहणात् “अत आदेः» इति दी्ैः । “अतो रोप इटि च^ इत्यादयो पः.किति,
णछि तु “आत ओ णर” इत्यौ वद्धिः । यथाकथञ्चित् श्रातिषदिकप्रहगे सि द्गविशिं यद्यतः
इति स्थितत्वान्माठेवाचरति (माखाति । माराञ्चकार । माङ्ता । मार्ष्यति । मातु ।
अमाखात् । मारायात् । माखायास्ताम् । अमारासोत् ) 1 यमरमनमातां सगियौ । इल्य-
जादावाधैधातुके “आतो रोप इटि चः इत्याकाररोपः, ज्ञेवाचरति ( कति । ज्ञो ) इ~
त्यादि पू्॑वत् , प्रत्ययान्तत्वेऽप्येकाच्त्वादामभावः। आ इवाचरति.( आ।ति) इत्यादि ।
कविरिवाचरति (कवयति । कवयाञ्चकार । कवयिता) इत्यादि, आशीर्लिङि “अङ्कत्तावेधा,
त॒कयो्दीधेः इति दीं (कवीयात्) । छड्यतरङ्गमपि गुणं सिचि ृद्धिरपवादत्वात् बाधत इ-
ति बृद्धावायादेशे च (अकवाथीत् ) विरिवाचरति (वयति) इत्यादि पूवेवल्खिि प्रत्ययान्त-
त्ेऽप्येकाच्त्वादाममावे, (विवाय। विव्यतुः। विच्युः । विवयिथ। विव्यधुः । विव्य । विवाय ।
विवय । विष्यिव । विव्िम)। णिति वृद्धिः, पति गुणः, किति “एरनेकाचः, इति यण।देशः॥ -
इ रिवाचरति ८ अयति ) इत्यौदि, खिटरयेकाच्त्वादामभावः । ( इयाय । ईयतुः । ईवुः । इय.
यिथ । शयथुः । ईय । इयाय । इयय । ईैयिव । ैयिम, ) अचर किति सवणेदीधं “भवि इनु-
धातु» इतीयङ् । यद्वा सवणैदी्ेत्वात् परस्वेनोत्तरखण्डस्य “एरनेकाचः, इति यण्यपि ना-
सूत्यत्र रूपमेदः, गुणवृद्धिविषये अयायोः «द्विवचनेऽचि» इति स्था निवत्वादेकारस्येकारस्य च
द्वि्व॑चनेऽभ्यासदस्वत्वे “अभ्यासस्यासवर्णे, इतीत्यङ्, यदापि गुणन्रृऽ्योरपि स्थानिवदावा- `
हः ।
हि
नामधातवः ` ४३५
दिकारस्य द्विवचनं तदाप सवणैदीर्घात् परत्वात्पुनरत्तरखण्डस्य गुणादाव्त्येवाभ्यासत्या
वणपरत्वमिति इयङ् सिद्धिः । नच पुनः प्रवतमा नाभ्यां गुणन्रद्धिभ्या मन्तरङ्त्वाल्सवर्णदीर्घ॑न
भाग्यमिति मन्तव्यम् । एवं हि «'अभ्यासस्यासवण', इती यङवचनमनरकं रु प्रत् , नन्वय-
मस्त्यवकाशः, अतंङ्रि द्विवंचनेऽभ्यासल्य “अत्तिपिपत्योश्च', इतीत्वे, (इयति, इयतः ) ह-
त्यादि, नैतदस्ति, "नघ्चेकमुदाहरणं योगारम्भं प्रयोजयति, इयति हि प्रयोजनेऽभ््रासल्या
त्तावित्येव ब्रयात् । एषेरिवेष, ओणेश्बोणेत्यादि ठु च प्रयोजनं, यतोऽयं छान्दृखः, भाषाया
न्त्वामा भवितव्यं, छन्दसि च तन्वादीनां [ छन्दस्युपसंख्यानम् ] इति त्रियम्बकं सुगे" इ -
त्यादिवदियडःउवङौ सेत्स्यतः । रक््मीरिदाचरति (रक्ष्मीयति । रक्ष्मयाञ्चकार। र्ष्मयिता)
इत्यादि । शीरिवाचरति ८ श्रयति । शिश्राय । शिश्रियतुः । शिशरियुः ) “एरनेकाचः इति
यणादेशः संयोगपूर्वत्वान्न भवति, “अचि श्नुधातु” इतीयड्व भवति । परिवाचरति, ( अय-
ति) इत्यादि, किटि पुनः “इजादेश्च गुरूमतोऽनृचछ” इत्याम्थयां चकारेति भवति । तत्र व्य-
यदेश्जिवद्धावेनेजादित्वगुरुमत्ये समाभिते । विधुरिवाचरति ८ विधवति, विधवां चकार, विध.
विता, विधविष्यति, बिधवतृ, अविधवत् , विधवेत् ) । आशिषि “अङ्कत्सा्वधातु-
कयोः" इति दीघं, ( विधूथात् , अविधावीत् ) । गुणं किचि दृद्धिरपत्रादत्वाद् बाधते ।
ऊसिविाचरति ( कचति । चुकाव ) इत्यादि । एकाच्त्वादामभावः । उरिवा चरति ( आवति )
इत्यादि । पूर्ववर्रिटि गुणवद्धिविषये अवावौ स्थानिवतत्वादोकारस्य च द्विवेचनेऽभ्या-
सहस्वते । “अभ्यासस्यासवणः इत्युवड़ि ( उवाव । उवविथ । उवाव ) इति भवतति
यदापि गुणद्रध्योरपि स्थानिवद् मावाहुकारस्य द्विवचनं तदपि “अभ्यासस्यासवणे, इत्युवङ्
विधानसामथ्यात् सवर्ण दीर्घात् पूर्॑सुत्तरखण्डर्य गुणादावमभ्यासस्या सवणैपर स्वादुवङ् , किति
जतु (उवतुः । उवधुः । उव । उविव । उविम ) इति भवति, अच्रान्तरङ्गस्वौत्सवणंदिधं सत्यु
वङ् । अत्र 'वार्णादाङ्धं बरीयः इति पू वेसुत्तरखण्डस्योवज्ि पश्वात्छृते तस्मिन्न् उतुरित्यादि
स्यादिति न मन्तन्यम् , यत इयं परिभाषाऽऽङ्गवा्णेयोः समानाश्र यत्वे प्रवत्तेते । यथा कारक
इति, अन्न हि प्रत्ययमेवाश्रत्य गुणब्रद्धी प्राप्लुततः, उवतुरित्यन्न उकारमाच्चित्य सव्णेदीधः
श्राप्नोति । उवङ् तु प्रत्ययमाश्चित्येति नास्ति समानोश्रयत्वं, वधूरिाचरति ( वधवति ।
वधवां चकार, वधविता ) इत्यादि । भ्रूरिवाचरति ८ भ्वति । बुभ्नाव । बुश्चवतुः ) इत्यादि
“अचि इनुधातुञ्चवाम्?, इत्युवडादेश्यः । अयं च बृद्धिगुणयोविष्ये ताभ्यां परत्वात् बाध्य-
ते । उखिाचरति (अवति) इत्यादि, किटि ^“दजादेश्चः, इ त्याम्यवाश्चकारेति भवति, पितेक-
चरति ८ पितरति । पितरं चकार । पितरिता । पितरिष्यति । पितरतु । अपितरत् । पितरेव ।
पित्रियात्) । “रिड शयग्लिङ्श्चु" इति रिङादेशः । ( अपितारीत् ) अन्तरङ्गमपि रुणे सिचि
बद्धिठंचनाद्वाधतहत्युक्त, यद्वातर गुणेऽपि न दोषः। यल्ङृतेऽस्मिच् “अतो ल्रान्तस्य!" इति पुन
खद्धिभविष्यति । नेवा चरति ( नरति, ननार ) इतीत्यादि पूव्रेवत् । आ इवाचरति (अरति)
«भ्पाघ्रा" इत्यादावत्तिग्रहणेन । |
अभिव्यक्तपदार्था ये स्वतन्त्रा सोकदिश्चताः।
हाखा्थस्तेषु कर्तन्यः शब्देषु न तदुक्तिषु ॥
इति इश्यादिसाहचर्याच्च धातुपारस्थ एवौ तिगद्यते, न॒ पुनरयमपीति कः च्छादेरष-
भव; । अत एव तन्न पदमञ्जर्थाम् ऋग तिप्रापगयो रिति भोवादिकः, र गताविति करेया-
दिकः, छ ख गताविति जौहोत्यादिक इति च्रीनेवोपादायान्त्योरग्रहणे कारणं शिदस-
म्भवः साहचर्यं चोक्तम् , तथा "समो गम्यच्छिः” इत्यत्र वृत्तौ अर्तीत्यन्र पञ्चते, ख
गतिप्रापणथोरिति भूवादौ । ब ख गताविति जहोत्यादौ । विशेषाभावादुभयोरपि ग्रह-
णमिति । यदि च नामधादोरिह प्रहणमिष्येव् कथमेवसुच्येत । एवमन्यत्रापि तेत्र तन्न
अरतिपदधातुग्रहणेष्वमिन्यक्तपदार्थानां धातुपाठपठितानामेवोपादानं क्रियते । “बाह्वादिभ्यश्च,
ण्ेदै =. धादौ
इत्यत्र भाष्यकेयटयोरप्यनभिष्यक्तपदार्थानां तत्तत्कायं न भवतीति, अद्यत्वे बाहोः “बाहादि-
भयश्च ति नोऽमावात्सामान्येऽणि बाहव इति भवति । तथा संक्ञाश्वशयुरस्य “राजश्वश्चुरा्यत्
इति यतोऽभावाददक्षणे इनि श्ाञ्युरिरित्येव, “मातृपितृभ्यां स्वसा? इत्याभ्यां परस्य स्वसु-
विधीयमानं षत्वं क्रियाशब्दात् परस्य नेति तत्र मावृस्वसेति भवतीति प्रतिपादितम् । एं
चास्मादशब्दाद्िटि “ऋछत्यताम्” इति किति छिरि विधीयमानो गुणो न भवति । तत्र
धात्वभ्यासयोः सवण॑दीधं धातुग्रहणेन प्रहणादकारान्तरक्षणे गुणे अरतुरित्यादि भवतीत्ये-
के । अन्ये त्वभ्यासग्रहणेन प्रेणादुरदत्वहलादिशेषातअादेरितिदीधैषु “आतो लोप» इत्या-
काररोपे सत्यतुरित्यादि प्रत्ययमात्रमेवावशिष्टं भवतीति । एवं “गिशिद्खम्यः, इत्यनभि-
व्यक्तपदाथेत्वेना चारक्तिबन्तस्य दोगहणाभावाचङ्भावात् सिच्यद्रावीदिति भवति । भूरिवा-
चरति भवतीत्यन्र “गातिस्थाघुपाभूम्यः सिचः परस्मेपदेषु" “युवो बुग्टङङ्िटोः, भवतेरः"
इति विधोयमानसिज॒टग्बुगभ्यासात्वानाममावात् (अभावीत् । आभाविष्टाम् । अभाविषुः।
बुभाव) इत्यादि एव भवति, पिबतेर्विचि पाः, तस्याचारक्रिबन्तस्य “पाध्राण्त्यादौ “गाति-
स्था इत्यादौ चाग्रहणात् पिव्रादेशसिज् लुकोरभावात् ( पाति । अपासीत् ) इति भवति
एवमन्यदप्युज्नेयं प्रतिपद्रकेषु । एरिवाचरति । ( परति । पपार । पपरतुः । पपर ) इत्यादि,
अयं पृशब्दानुक्रणं धात्वन्तरं न पुनः कऋथादुौ जुहोत्यादौ वा पय्यमान इति पाठाश्रयः इना
इटश्च न भवति । किति छिरि ““्च्छत्य ताम्" इति ऋकारान्तरक्षणो गुणः । “दप्राम्??
इति हस्वविकल्पस्त्वनभिन्यक्तपदाथेत्वान्न भवति । च् इवाचरति ( अरति, भराचकार, }
““दृजादेश्च गुसूमत?» इत्याम्प्रत्ययः । गम्क् इवा चर ति ( गमलति । गमलां चकार । ) प्रत्यया
न्तत्वादामि ककारदकारयोः सावर्ण्यात् “उरण्रपरः” इति रपरो गुणः । द इवाचरति (अ-
रति, ) पूवेवद् गुणः । किरि द्विवचनम् , र्वणेदीर्घाभावात् सवणैदीर्घाभावाव् उत्तरखण्डल्य
यण्यभ्यासस्योरदत्वादेव (आर । अर्तुः) इत्या दि । परमदहेरिवाचरति ( परमहयति । पर
महयाञ्चकार ।) केवखाच्चामभावालिहाय । लुडि सिचीव्यवादेशे हरन्तलक्षणा बृद्धि; «ने
रि” इति निषिध्यते । “अतो हरदैः"” इति बृद्धि विकल्णोऽपि हम्यन्तक्षणेति यान्तत्वान्नि-
षिद्ध इत्यपरमहयीदिति भवति । एकार इवाचरति (अयति,) छिटीजादिलक्षणे आमि (अर्या -
चकार) इति भवति। लुडि (आयीत्) अन्यदा पू्वैदद्धरन्तरक्षणाया बृद्धेः“नेरिइति निषेधा.
रमाभवानायीत् । गौखिा चरति (गवति। ज्ञगाव। अगवीत् । अगावीत् ) । “अतो हखादेः"»
इति वा बृद्धिः । ओकारवदाचरति । ( अवति । अवाञ्चकार ) ठङि हरन्तरक्षणाया बद्धः
““नेटि'” इति निषेधात् (मा भवानवीत्.)इति । परमरा इवाचरति (परमरायति । परमरायाञ्च-
कार । रायति । रिराय ) । रकार इवाचरति ८ आयति, भर्या चकार, ) परमनोरिवाचरति,
(परमानावयति । परमनावाञ्चकार । नावति । नुनाव) । केवलादौकारात् (आवति, आर्वा-
चकार, ) गोधुगिवां चरति ( गोदुहति, ) य इवाचरति (८ ययति, ) अनेकाचृत्वादामभाके
( यथाय ) । लुडि यान्तत्वाद् शृद्धयभावात् ( अयीत् ), चयौ रिवा चरति ( देवति ).+ सूरि
चरति ८ स्वरति, ) फलिवाचरति (फरुति, ) अनयो “अतो हलादेः» इति विकल्पा-
पवादे “अतो ल्रान्तस्य, इति नित्यं बृद्धो (अस्वारीत् ,अफारीत् ) इति भवति,“चरफरो
श्च, इत्यत्र न्यासविस्तारयोः फलेर्णौ छिपि (फाल ) अयमप्येकदेशषविङ्तन्यायेन गद्यत इति
यद्य लुकोरभ्यासर्य नुकि (पंफाल्यते, अपंफारीत् ) इत्युक्तं, तदेतत् “उत्परस्यातः'” इतिं
तपरकरणम् “अतो हरादे५” इत्यादिवन्न केवलनिदंशाशमपि तु सवणंग्रहणनिवर्यथैमपीत्या-
श्रयणेनान्यथा प्रतिपदोपादानेष्वभिन्यक्तपदार्थानामेव भाष्यादौ प्रहणल्य स्थितत्वा
युज्यते, इदमिवाचरति, ८ इदामति ) । “अनुना िकस्य किञ्च रोः इत्यत्र क्षलादिक्किप्
धातोरेव सम्भवतीति ततूसाहचर्यात्कितरिपि धातुविदहित एव गृह्यत इति नात्र क्ावयं दीधे
इति केचित्तन्न । अस्य क्विपः ककारस्यात्र सामान्यप्रहणमन्तरेण प्रयोजनाभावात् । चङि.
तका १.7
नामधातवः । ४२३७
चाचरति ८ चाति ), अणिवाचरति (८ आणति, राजानति, कुम्भति, अस्ति, पदति, योध.
ति, भिषजति, दाम्बति, अङ्गति, पण्यति, त्वदति, मदति, ) “प्रत्ययोत्तरपदयोश्च इति त्व-
मौ । युवामिवाचरति आवामिवाचरति, यूयमिवाचरति वयमिवाचरति, ( युष्मदि, अस्म
दति, ) युष्मदस्मदोरनेकाथैस्वान्न त्वमौ विभक्तिपरत्वाभावान्न युवावौ नापि यूथवयो ।
-स्वामतिक्रान्तः अतित्वम् । एवमत्यहं, क्वा तित्वदति अतिमःति ^परस्ययोत्तरपद्योः"” इति
स्वमौ, युवां युष्मानतिक्रान्तः अतित्वयत्यहम् , अत्र द्िवचनत्वे तदाश्रित्य युवावौ न भवतः
पराभ्यां त्वाह।भ्यां बाधादत्र क्वावपि (अतित्वदति, अतिमदति, मखति, कफति, मन्थति,
-वटति, पटति, अकति, कड्ति, अयति, वेशति, षषति, यशति, ) प्रसिद्धा ये हलन्तास्तेषां
कारितणौ टिलोपे “णेरनिटि” इति णेश्च रोपे तद्धलन्तत्वं दरष्टञ्यम् ॥
अथेतत्ङ्गिबन्ताद्धातोः ““करिप् चइति कतरि कषा किंञ्चिदुच्यते। “य॒च्याख्यो नदी"इती -
कारान्तशब्दृङपं स्प्रयाख्यं नदीसंज्ञकमित्युक्तम् , तत्र कुमार्यदेरेतत्क्विबन्तात्कततेरि क्वो ङ-
मारी ब्राह्मण इत्यादौ जधाख्यत्वाभावान्नदीसक्ञा न प्राप्नोति । तत्रोच्यते, [ प्रथमरिद्गग्रह-
णं च ] इति क्विब्लुक्समासैरन्यङिङत्वेऽपि प्रथमलिद्धाश्रया नदीसंज्ञा भवतीत्यथेः । इह
. श्रस्तुतत्वाख्लुप्समासौ न प्रदक्येते । प्वं च कुमारी ब्राह्मण इत्यादौ आचरतिवतंमानस्य
कुमायदिनैदीरज्ञायां हे मारि ब्राह्मण इत्यादौ “मम्बाथैनदयोहैस्वः"इति हस्वो भवति, (क-
मार्यै ब्राह्मणाय ) इत्यादौ डिद्रचने च “भाण्न्याः, इत्याडागमो “डराम्नयास्नीभ्य, इ.
त्यामादेशः, ( मारीणां बाद्यणानाम् ) इत्यादौ शस्वनद्यापः इति नड्भवति , पव॑ हे
जडबन्धु व्राद्यण, ब्रह्मबन्धव ब्राह्यणाय इत्यांदौ हस्वादि द्रष्टव्यं, नदीत्वादेव बहवः कुमार्या
बाहयणा यस्मिन् ( बडूकुमारीको देश ) इत्यादौ “नयतत” इति कब् भवति, यत् -
पुनरिष्वशनिप्रश्तीनां हस्वान्तानां स्टपराख्यानां श्रीभ्रप्रश्तीनामियड्वङस्थानानां
च “ङिति दस्वश्च"” इति नदीसंज्ञा विकल्पेन तदैवाचारक्विबन्तानां पुंिद्धानां [ प्रथ.
मद्ग्रहणं च ] इति न भवति । तथा च वातिकम् [ हस्वेयङ्वडस्थानप्रवृत्तौ अ]
अन्न भाष्यम्-हस्वौ च इयङ्वडस्थानो प्रदत्त च प्राक् प्रव्तश्च ख्ोवचने एव नदीसंजञ
भवत इति वक्तव्यमिति, प्रत्रत्तिः किविबादीनां, तेनाथीन्तरस॑करान्तिः। ८ इषवे ्रा-
द्यणाय, अशनये ब्राह्मणाय, घेनवे ब्राह्मणाय, भिये ब्राह्मणाय, श्रुवे ब्राह्मणाय, ) इत्यादौ
नदीसंज्ञानिमित्तकाय न भवतीति, यन्न तु खीवचनं तत्र (इष्वै ब्राह्ण्ये, इषवे बाह्यण्ये, अश-
नये ब्राद्धण्ये, घेन्वे ब्राह्यण्ये, पेनवे घ्राह्यण्ये, भिये ब्राद्धण्ये , श्रिये ्राद्ण्ये, भ्रुवे ब्राह्मण्ये शचुवे
आह्यण्ये ) इत्यादौ पक्षे धिसंत्तानिबन्धनमपि भववि । यस्त्वपर आह-इस्वो चेयङ्वङ्स्थानौ
च प्रब्तौ च प्राक् प्रवृततेऽच स्नीवचन एव नदीसंज्ञौ भवत इति वक्तव्यमित्यत्र क्वचिद्धाष्य-
कोशेष्वश्ीवचन एव नदीसंज्ञौ भवत इत्यकारप्ररकेषेण पाठः सोपपाठ इति कैयटे उक्तम् , एवं
कुमारीमिच्छति कुमारीयतीत्यादेः क्वावल्लोपयोः कुमारी ब्राह्मण इत्यादौ द्विवचनेषु कुमाय
ब्राह्यणायेत्यादि द्रष्टव्यम् ।
इदमपरं क्वौ कायं विचायते । युष्मदस्मदो्ष्मानाच्टे अस्मानाचष्टे इति गौ रिङोपे.
ऽनेकाथैत्येन “प्रत्ययो त्तरपदयोऽच, इति त्वमथोरभावाचयुष्म् अस्म् इति मान्ते युष्मदस्मदी
भवतस्तश्र तु कदन्तत्वाद्विभक्तिष्वेकदेश विङकतश्यानन्यत्वाधुष्मदृरूमदाश्नया विभक्त्यादेशाः
श्रृत्यादेश्ाश्च त्वादयो भवन्तीत्येके, तन्मते “यूयवयौ जसि", “त्वाहौ सौ» “तुभ्यमह्यौ
ङयि” “तवममो डसि, इति योगचतुष्टयविषये प्रङृतेययँयादयो भवन्ति, तथा “युष्मद्स्मदूम्यां
ङसोऽश्,*^^ङे प्रथमयोरम् “शसो न" “भ्यसोम्यम्" ' "पच्च म्या अत्, “एकवचनस्य च,»
“सामकम्? इतियोगसक्तक विहिता विभक्त्यादेशाश्च भवन्ति, एवं" “युष्मदर्मदोरनादे-
शे”, “द्वितीयायां चः“प्रथमायाईच द्विवचनेभाषायाम्,, इत्यात्वं “योऽचि इति यत्वं,“शेषे
रोपः इत्यन्तलोपश्च यथायोगं भवति, अन्र “ुष्मदल्मदरोरनादेशचे" इत्यात्वं “योऽचि” इत्य.
जादौ यत्वविधानात् हरादाववशिष्यते ॥
७३८ ` धातुञत्तो-
अथ रूपाणि-( त्वमर् , अहं, युषाम् , आसाम्, ) विभक्तिपरत्येऽपि युवावौ प्रहत्य `
` ` द्यधेत्वाभावान्न भवतः, ( युं, वयं, युषामासा, युषान्, भासोन् , युष्य!, अस्या, युवाभ्या- . `
म्, असाम्या, युषाभिः, अखाभिः, तस्यं, मद्यं, युषाभ्यास् , भसार्भ्या, युषभ्यम् , असभ्य. `
म्, ) ^स्यसोभ्यम्” इति अस्यमादेशपक्षे इदं रूपम्, अन्यद शोषे रोपे पद्काये जदत्वादा `
युडस्यमडम्यमिति भाव्यम् , (चुषत् , असत्, तकम॑म, युष्योः, भस्योः, युषाकम् , असाक,. `
युष्ि, अस्थि, युष्योः, अस्योः, युषासु, असासु, ) युवामाच्ष्डे अवामाच्छ इति णौ क्वौः `
णेश्च रोपे विभक्तौ पूर्ववत् ^प्रत्ययो त्तरपदयोक्चः, इति स्वमयोः युष्मदस्मरोरेकाथैत्वानावा- `
दभावः, भर्ति द्वयथैत्वं विभक्तिपरःवं चेति युवावौ भवतः । तत्र “युयवयौ जसि?» इत्यादि `
योगचतुष्टयविषये परत्वाद्चयादथो भवन्ति, अन्न रूपाणि । ( त्वम्, अहं, युवाम्, आवा, `
यूयं, वयं, युवान् , उगवान् , युवया, भावया, युवाभ्याम् , आवाभ्यां, युवाभिः, आवाभिः,. `
तभ्य, मद्यं, युवाभ्याम् › आवाभ्यां, युवत् , आवत्, युवाभ्याम् , आवार्या, युवत्, आ-
वत्, तव, मम, युवयोः, आवयोः, युवाकम् , भावाकं, युवयि, आवि, युवयोः, आवयोः, `
युवासु, आवासु, ) विभक्त्यादेशादि पूववत् , त्वामाचष्टे मामाचष्ट इति णो ^प्रत्ययोत्तरप ~
दयोशच इति त्वमथोः, “प्रक्त्येका च्” इति प्रङतिभावाद्िरोपामावे गेश्च क्वो लोपे त्वाद्
माद् इति मवतः, अङ्खघ्त्तपरिभाषया बद्धिनेति भवादिनां त्वद् मद् इति भवतस्तन्न विभ-
क्तिषु मपयन्तस्याभावादयूयादयो न भवन्ति, तत्र रूपाणि । आदितः पञ्चसु वचनेषु त्वां मा-
भिति, बृद्धिनेति वादिनां सुजसोः शेषे रोपेन दकारछोपे त्वं मम् इति भवतः ८ त्वान्, मा-
च्, त्वाया, माया ) अब्रद्धिपक्षे ८ त्वया, सया, त्वाभ्यां, साभ्यां, स्वाभिः, माभिः) एवं
“ङ प्रथमयोरम् इत्यमि रेषेरोप “आतो घातोः” इत्याकारलोपः ( त्वा, मां, त्वाभ्यां,
माम्यां,) स्यमादेशे पूवैवच्छेषे रोपे (त्वाभ्यम् , आम्यम् ) इति भवतति, पूववल्लोपे, अभ्य.
मादेशपक्षे आल्कोपे च ( त्वभ्यं, सभ्यम् ) इति भवति, अबद्धिपक्षे शेषरोपे ८ त्वभ्यष् ,
सभ्यम्, ) अङ््त्तपरिभाषयां “बहुवचने अ्येत्ः? इत्येत्वं न भवति, (त्वत्, मत्, ) पूवेव-
च्छेषेरोपाररोपौ, ८ त्वार्या, माभ्यां, त्वत्, मत्, त्व, म, ) पूवैवच्छेषेरोपाल्लोपौ (त्वा
योः, मायोः, अब्रुद्धिपक्षे ८ त्वयोः, मयोः, त्वाके, माके, स्वापि, मायि, त्वायोः, मायो, )
अब्रद्धिपकने ( त्देयि, मयि ) इत्यादि, ( त्वासु मासु, ) अन्न येषां देनं णो त्वमयोः परपू-
ठेत्वात् पए्वमनेकाचत्वेन रिरोपे बृद्धो पुकि क्वौ णेखपि ८ त्वापि मापि ) इति भवत इति,
तेषामपि पूववत् शेषे खोपादिषु बृद्धिपक्षे यानि रूपाणि तानि द्श्व्यानि । ननु युष्मदरू्मदो-
न्तत्वे कथं यूयादुयः प्रद् शिताः । यतस्ते “मपर्यन्तस्य, इत्यधिकारे विधीयन्ते, “सपर्य
नतस्य” इति च युस्मदस्मद्धयां वैयधिकरण्येन सम्बध्यते, “उयपदे शिवद्धावश्चाप्रा तिपदिकेनः
इति प्रतिषिध्यते, अवयं देतदेवं विज्ञेयं सामानाधिकरण्येन सम्बन्पे मान्तयोरादेश्षप्रसङ्गात्
उच्यते । अन्न मान्तस्येति वचनेनाप्युक्तेऽथ सिद्धे पसिरहणसामथ्यांव् अप्रातिपदिकेनेत्यस्या -
प्रवृत्तः, यपदे श्िवद्धावसिद्धेः । अपरे एुनराहुः, सति शेषे पय॑न्तशब्दो वतेते, तेन मान्तयोः
युष्मदस्मदोर्युयादेशेन न भवितव्यमिति तन्मते पूर्वं “यूयवयौ जसिः, इत्यादियोगचतुष्टय-
स्याप्रवृत्तयुवाद्यादेक्लाभावः, तत्र रूपाणि ( युषम् असम् , ) ^§ प्रथमयोरम्, इत्यमि “े-
परोप” इत्यन्तरोपः. सुजसोदिवचने तु “प्रथमायाश्च द्विवचने” इत्यात्वम् ( युषाम् + असा -
मू, ) चतुध्येकवंचने तुभ्यसद्चादेशाभावात् “ङ्प्रथमयोर इत्यमि शेषे रोपे ( युषस्,
असम् , ) षष्ठयेकवचने “युष्मदस्मद्भ्यां ङस्पेऽश्ः इति अशादेशे “तवममो ङसि” ईति
तवमसमथोरभावे शेषे छोपे युष असेति भवति, इदं च शेषे लोपप्रदशेनं शेषे खोप इत्यस्य शेषे
विभक्तौ पर इत्यथयक्षे, यदा तु मात् परत्वशेषत्वमिति पश्चह्तदा शेषेखोपा भावान्मकारस्य
अवणं भवतीति युष्मम् अस्ममित्यादि भवति ॥ |
इति श्रीसायणेन विरवितेयं प्रत्ययास्तनामधातुबत्तिः समा्चा ॥
अथ माधवीयघातुच्त्तौ पसज्ञोपत्तभ्रन्धङ्गतां
पुरुषकारः)
स्वामी ।
हेखाराजः ।
मेतरेयः ।
देवपुरुषकारौ ।
अट्भास्करः ।
क्षीरस्वामी ।
शाकटायनः ।
गृष्ठः ।
चन्द्रः ।
वधेमानः।
इरदत्तः।
गणरत्नः ।
महोद धिकारः ।
दुगेः।
मोजः ।
वामनः |
छाककः ।
जिनेन्द्रः ।
इन्दुः ।
भ्रीमद्रः ॥
केयटकारः ।
वार्घ्यायणिः ।
भाव्यकारः ।
पतज्ञछ्िः ।
आचार्याः ।
बृत्तिकारः ।
सुभूतिः ।
सुबोधिनीकारः ।
भागुरिः ।
यादव प्रकाश्यः ।
प्रदीपङ्कत् ।
अभरणकारः।
काश्यपः ।
गणकारः।
श्रीकरः ।
भनिपरोकत पष् । रिवियकं पत्रम् ।
न्यासक्घतः ।
सूत्रकारः ।
सुधाकरः ।
भ्रीकराचार्यः ।
भोजः ।
राजानकः ।
धन्पाः ।
जयादित्यः ।
बोधिन्यासक्ततः ।
वासुदेवः ।
तरद्धिणीकारः।
देवः ।
केशवस्वामी ।
शिवस्वामी ।
दौर्गाः।
अ{त्रेयः।
सोरदेवः।
चान्द्रः ।
कौमारः ।
सुधाकरकारः ।
प्रक्रियारत्नकारः।
सम्मताकारः ।
| ।
कोश्चिकः।
वित्तानेश्वरः 1
रक्षितः ।
व्याघ्रभूतिः।
दण्डनाथः |
प्राचीनाः ।
न्यासकारः ।
भोजराजः।
पूणंचन्द्ः ।
नन्दी ।
भोजः ¦
यत्तनारायणः ।
इति माधवोयधातुत्रत्तौ प्रसङ्गोपात्तग्रन्थङ्कतां नामपरिचयः ।
अथ माधवीयधातुचरत्तौ प्रसङ्खापात्त्रन्थानाम्
मेत्रेयेन्द्रन्यासः1
रक्चितः।
पदमज्ञरी ।
वृत्तिः ।
बेदः ॥
मद्धिः ।
वृत्तिप्रदीपः ।
यादवप्रकाज्ञः।
निषण्टुः।
न्यासः ।
प्रातिशाख्यम् ।
प्रकाशः ।
बोधिन्यासः ।
केयटः।
श्षाकटायनचरुत्तिः ।
गणरत्नः ।
परिचायकं पत्रम् ।
महोदधिः ।
वृत्तिन्थासः।
गण ड़ृत्तिः ।
ठेजयन्तिः ।
प्रक्रियारत्नः।
उद्योतः ।
तरद्धिणी ।
ज्ाकटायनसूच्रन्याख्या ।
अमोधा ।
सम्मता ।
उणादिष्त्तिः ।
अमरः ।
हेराराजीयम् ।
वृत्तिव्याख्या ।
कोश्चः ।
इति माधवीयधातुवृत्तौ प्रसङ्धोपासपरन्थानाम्परिचयः)
अथ पाणिनिव्याकरणग्रन्थकाराणां
नापकृतिपरिचायकं पत्रम् ।
|
वरर्चिः ।
कात्यायनः ।
व्याडिः ।
पतञ्जलिः ।
हरिः ।
हेखारोजः ।
पुञ्जराजः।
कैयटः ।
नीरुकण्डः ।
रामचन्द्रस्वरस्वती ।
नारायणः ।
| 4 4
॥ + 99
शीमङ््ष्णानन्द्; ।
शिवरामेन्द्ः।
सूत्रपाठः, धात१३५, गणपाठः ।
सृश्रवातिक्पाठसूत्रवृत्तिः । ( वारश्चसंग्रहः ):
सूच्रवातिकपांटः ।
सग्रहः । परिभाषावृत्ति;
महाभाष्यम्
महाभाष्यव्याख्या ( वाश्यपदीयम् )
्यापदीयन्याख्या । ( किरणप्रकाश्चः )
वाक्यपदीयव्याख्यौ
महाभाष्यव्याख्या । ( प्रदीपः )
प्रदीएटीका ( केययप्रकाशः )
( विवरणम् )
9 .+ (विवरणम् )
वारर्चक्तग्रहटीका । ( दीपप्रभा )
सूत्रवृत्तिः । ( शब्दभूषणम् )
महाभाष्यटीका +
सूत्रहृत्तिः ।
४. + ( आदश्ञः)
सृत्रवातिकम् ।
सृत्रब्तिः।
सूत्रवत्तिः ।
सूत्रहत्तिटीका
पाणिनिसृत्रब्तिः ( काश्चिका )
कार्िकाव्याखया । ( पदमञ्जरी )
पदमज्रीग्याख्या । ( मकरन्दः )
„+ + (न्यासः)
न्यासव्याख्या ( ऊुङ्मविकाशः )
+ +, ( व्याकरणप्रकाशः )
५ + ( बिवरणप््राशका )
५ „+ ( काशिकाडत्तिसारः )
सूत्रविवरणम् ।.( शब्दाद्तम् )
।
चै
सीरदेवः।
रामचन्द्रः ।
विद्ठकः ।
शोषद्ष्णः ।
रंमचन्द्रशेषः ।
जयन्तः ( मधुसूदनपुत्रः ) ।
जारणौवतेशः ।
रामभ ।
विश्वकर्मा ।
इरिवद्वभः।
छष्णमिश्चः ।
नागेक्ञः।
9 ११
1 9१9
ॐ 9
9 9१.
भनति । |
99 99
इरिदीधितः ।
कृल्याणमद््टः ।
हष्णमिश्रः |
99
चकऋपाणिशेषः ।
जगन्नाथः ।
जानेन्द्र सरस्वती ।
कृष्णमोनिः ।
99 9१
अनन्तः ।
नीलकण्ठः ।
बासुदेवः ।
इमद्घष्णः ।
डद्यङरः ।
^ 9३
९ ७ )
सृत्रह्तिः । ( नितद्व्यथेसंग्रहः )
परिभिषाचत्तिः ।
प्रक्रियाकौमुदी ।
प्रक्छियान्याख्या । ( प्रसादः )
पदचन्दिका ।
स्फोटतत्वनिरूपणम् ।
प्रश्ियाकोमुदीयीका ( गृढभाव्च्र्तिः )
५ 9 ( तत्वचन्द्रः )
„+ ५ ( अद्तख्तिः)
„, + ( सतप्रक्छियाञ्याङ्कतिः)
कौस्तुभनग्याख्या । ( दपेणा )
,, „9 ( मावदीषः)
५» (विषमी)
कैयटव्प्राख्या ( उद्योतः )
सिद्धान्तकौञुदीग्याख्या (बदच्छबदेन्दुे वरः)
५ ५ ( ख्घुशब्देन्दुशेखदः,
परिभाषेन्दुशेखर
बृहन्मज्ञषा । रघुमज्जषां । परमलघुमन्जूषा।
सृत्रन्याख्या ( सिद्धान्तकोभुदी )
सिद्धान्तकौसुदीव्याख्या ( प्रौढमनोरमा )
सूत्रन्याख्या ( श्ब्द्कोस्तुमः ) ^
मनोरमान्याख्या- बह च्छब्दरत्नम् । रषु शब्दरलम्।
५ ह + (८ शब्द्रलदीपः )
सनोरमान्याख्या । ( कल्पर्तां )
किद्धान्तकोमुदीग्याख्शा । ( रत्नाणवः )
खघुमन्जूषारीका ( कञ्ञिश )
मनोरमाखण्डनम्।
- मगोरमाङुचमदिनी ।
सिद्धान्दकौमदीन्याख्वा ८ तत्वबोधिनी )
9१ 93 99 ( सुबोधिनी )
„+ ८ स्फोटचन्छ्रिका )
सिद्धान्तकौसुदीरीका ८ बारूमनोरमा)
प ( वैयाकरणसिद्धान्तरहत्यम् )
,, ( वैयाकरणसिद्धान्तरत्नांकरः )
परिमिाषाप्रदीपाचिः। ¡
रधुशचन्देन्दुरेखरग्याख्या ( ज्योत्स्ना )
# ५
| द |
( ५ ) (1
0 4
बालम्भटः । उच्योतटीका ८ काया ) नक
99 ॐ शब्देन्दुशे बरटीका ( चिदस्थिमाला )।
(६९ ~ शब्द्रत्नव्याख्या ( भावप्रकाशः )
(6, कोस्तुभञ्याख्या । ८ उद्योतः )
र 4 परिभाषेन्दुगेखरटीका ( गदा )
99 9) रघुमंजूषाटीका ( कडा )
रजारामः। रधुशदेन्दु शेखरव्याख्या ।
भेरवमिश्चः। 39 99 9१ ( चन्द्रक )
"अ वेयाकरणभूषणसारटीका € परीक्षा )
न परिभाषेन्दुशेखरन्याख्या ( भेरवी )
ह. ्ञब्द्रत्नव्याख्या । ( भेरवी )
घुसेरुषदाशिवभटः । रघुशदेन्दुठया ख्या ( सदाशिवभद्टी )
पाटकः । + + { पाठक)
4 परिभाषेन्दुशेखरटीका ( पाठको )
अभ्यंकरमास्करशाख्नी ॥ रुषुशबदेन्दुशेखरडयाख्या ( विवरणम् )
गजेन्द्रगडकरराघवाचायंः । च 4 (क)
1... वरिभाषेन्दुशेखरयोका ( त्रिपथगा )
# कोर्तुमव्याखया ( प्रभा)
अभ्य॑करवासुदेवशषाख्नी । लघुशब्देन्दुशे वरव्याख्या । ( गृढा्थप्रकाशः ) `
"ऋ परिभाषेन्दुशेखरदीका । ( तत्वादशेः )
| रूमीनृसिहः । विद्धान्तकोसुदीव्याख्या ।
¦ इन्द्रदत्तः । & 9) 99 39
॥ विचेश्वरतीथः ॥ 99 99 १9
तारानाथः । #:; + ` + स्ि |
| वरदराजः । सृन्रव्याखया ८ लघुकौमुदी । सश्यक्ोश्ुदी )
| मोनिजषद्रष्णः । + » (र्घुकोस॒दीव्याख्या । मध्यौ मुदीञ्याख्या १
विष्ठेश्वरः । थ सूत्रन्रत्तिः ( व्याकरणसुधामहानिधिः )
| सदाशिवमिश्रः । „ ,, ( गडाथेदोषिनी )
अन्नभट्टः ॥ ११ 39 99
धरणीधरः । „ „+ ( वेयाकरणसर्व॑स्वम् )
तारेरामचन्द्र भ । 0
॥ बरुरामः। , „+ ्धातुप्रकान्चः 1
माधवः । धातुपाव्टीका ( घातुन्रत्तिः )
। रक्षितः । 99 9१ ( ध्तुप्रदीपः )
| वधेमानः । गणपाटरीका । ( गणरत्नमहोदधि )
| ्रणदेवः। परिभाषाटीका । ( दुधैरब्े्िः )
| वोपदेवः ५ + (कामधेनुः)
| श्रीपतिः। „+ + ( ज्ानदरीपिका )
शज्द्रत्नग्याख्या ( भैरवी )
| पुरषोत्तम । प्रयोगरत्नमाला ।
विष्टस्पः +.
-रत्नेशः ।
` 99 ॐ
उभ: ।
-चनमारी ।
। इरिव्यभः ।
® मन्नुदेवः ।
` 99 9ॐ
-महानन्द्ः ।
-नीखकण्टः ।
-इन्दिरापतिः।
-भीमभटः ।
शङ्करः ।
-रक््मीनृ विहः ।
-द्विवेदीहरिन(थः।
-विष्णुभ्टः
-राजारामदीक्षितः
विष्णुरामः।
-कुष्पुश्ाञ्ची 1
-रामभद्राश्नमः।
अनन्तभद्टः।
-गोडबोटेनारायणन्ाल्लो ।
39 99
- इरियकशषोमिश्नः ‡
-म. म, पटवधेनतात्याशाख्नी ।
-म० मः जयदेवमिश्चः |
-म० म० पवेतीयनित्यानन्दपन्तः ।
-म० म० भारद्वरिगो विन्ददाखी ।
इति पाणिकिन्याकरणग्रन्थकाराणां नामङ्कतिपरिदयः ।
विषवस्पनिबन्धः ।
लक्षणखङ्ग्रहः।
सूफोटलिद्धिन्यायविचारः ।
लृहट्ेयाकरणभूषणम् । वेयांकरणभूषणसारः।
वेयाकरणभूषणटीका । € मतोन्मजिनी )
वेयाकरणभूषणसारटक । ( लघुभूषणकान्तिः)
वेयाकरणभूषणसारटीका। (बृह पेणा । रघुदपणा)
परिभाषेन्दुटीका । ( दोषोद्धरणम् ) -
ठेयाकरगभूषणसारगीका |
पाणिनीयदौोपिका । |
८रिभावेन्दुशेखरटीका ( परीक्षा )
( भौमी )
( शाङ्करी )
( त्रिशिखा)
( अकाण्डताण्डवम् )
( चिच्चन्द्रिका ) §
लघु मज्जूषादीका ।
परिभाषाप्रकाशः
परिभाषाभास्करः
सिद्धान्तचन्द्रिका ।
दाब्दसुधा ।
प्रातिपदिकरसंक्ञावादैः ।
वाक्यवादः
वाकष्यवाद्टीका । ( वाक्थदीपिका )
परिभावेन्दुटीका ( भूतिः)
+ ५ ( विजया )
शढदेन्दु ेखरटीका ८ शा्नाथेरत्नावरी )
२ढदेन्दुशेखरटीका । ( दीपकम् )
परिभाषेन्दुशेखरटीका ( जगजुटः )
प 0 क 1 १
१ श व
८,
॥। ४
# ॥ *
> ना
+ 4
४ । अ सः
,
रथ पाधवीयधातुषृत्तिस्थधात्नप-
अकारादिक्रमेण सुची ।
~~
धातुनाम सू. अँ. षर. ॐ, धातुनाम सु... षृ. अं,
। अञ्च ९४६९ १०७.
र अम १८९ ३९०
अक ७८० १३७ अम ४६१ ९४
अकि ८७ ९९ अय ४७० ९७.
अष्तू &४४े ११९ अरर १८ ४०९
अगद् ३७ ०९ अक १०९ ३८९.
अगि १४३ ९८ अचे ५ आन
अधि १८७ ९७ अय २६८ ३९४.
अडः ३८२ ४०१ अज १९० ३९०.
अङ ३८२ ४०१ अजं २२२ ७०
अनि २९० ३९३ अजे २२८ ७०.
भश्च, १८६ ६४ अद् ५६ ६२
न २०३ ३९१ अदं २८७ २९९.
भ ८४७ १९४ अबे ९७६ ११९१
अन्नू २१ ३२३ अहं १९६ ३९१
अट २९२ ७६ शह रैक १२९.
अट् २११ ७३ अर ९१० १०३
अद ८७ ३८० अव ९९२ ११३.
अरि २९८ ७३ अरा ९१ ३७४
1 ४ < अशु १८ ३१९
अड् ३४४ „4: अस ५९ २६०
कै 8 ९८ भक ८७१ १९८
< ४ 8९ ५ १०१ ३०६
अत ३८ ४६ असु ४ ४०४
अति ६१ ९२ अस्त ९७ ६८९
अद् १ २१९ अह २६ ३२२
अदि ६२ ५२ अहि ६२६ ११०
अन ६० २६४ अहि २६० ३९३
अनो ६६ २९८ अंश ३७२ ४००
+ ॐ ३८० ४०१ | ४
अक ४१२ ८८ ४ आ
अबि ३७५ ८४ आज्छि २०७ +९६८
२८ धः०
१, अ,
१२०
५८
९८
१८१
३०८
४ ६८
३२७.
६९
३२७
३२८
<
३७४
३९१
२३९३.
३२८
३२९
३२९
४०९
४
१०९
१२३
४०४
१२८
३९८
९८
३७९
धये
"१२२
११८
#:
>७९
३२७
३२७
५
६२
२५
श
~ अ
न्वः
2६ र्द
१३१४०
8.94 ष
8६३२:
‡ `
०९ |
११९
१९९
३५९
१३६
१३७
३९६
३३९.
१३७
१४५१४५५१११५५१५१४१११ १११४३४१२ ४ १३२१५१४३ ३५.
सूः अ,
९१८
३९१
९१
१ (द.
९३२
११५
८&
८४ेम्
१८३
१५०
१८३
८७
१६८
^
३३८
१०१.
३९९
२६७
११०
>द८
१७०७
धातूनां सृची 1
श्, अ, घातुनाम
१०४ कुह
२४३ कूज
९६ कूट
३८६ क्ट
१८९ कभ
३३६ चूल
३३४ क
१९३ छम्
६३ (> 8
६8 कड
६३ कृती
३३३ कृती
३ ८८ ५
३९० करषू
८१ 1
३३९ छक्र : ,
८9 कुष
क च
३५८९ ॥ ~:
३३१ कुत
३९९ क्ट््प
३८८ केषर
४०४ केरा
२८७ केर
४८ के
३५९ कनघु
३५३ क्नून्.
३९२ क्नूयी
३१० क्मर
८८ क्रदि
३९८ क्रदि
३३१ क्रन्द्
४४ क्रप्
१४९ कमु
३९२ क्रीम्
३७३ कीड
३०८ क्रुञ्च
३९२ ध
३८९ श
=
[का क
क्य
4४३१४४१३ 4433
"4.4.498 3828439 8.8.4.3.
द
धातुनाम सू.अ,
खोक ` ९४९
खोल ९४४
ख्या ९०
च लेः
गज २४३
-गज ११३
गनि २४४
गडि ३९७
गडि ६९
गण ८११
-गद् ९२.
गदी ३१८
-गद्गद् २६
गन्ध १९०
गम्ल ९६३
गजे २२४
` -गदं 4७
` गै ४१९
गवै ९७९
गवं ३६१
गह ६२७
गहं ३०३
गख ९३१
- गद १६९
-गर्म ३८९
-गर्ह् (1 4.4
गवेष ३४१
44६१%५६.३३६६
ॐ
¦ चतूनं सूची ।
ह.
१०६
ज
२६७
यंग
गुडि
गुप
यप
^~ > 8 9 ~ 2 4.१.9.43.५ 9 2.4
धातुनाम सु. अं.
शंड
८८
६४
३५२
१२९ ¦
९९१
२३६
३९
३७
३८
४६
१२२
>३
१३०
९६६
१६०
९१९
१७३
२४९
२४६
, ६३०
३९९
६४१
(4.1.
१२६
७
३६६
` ४९८
६०8
९०१
३३४
२९४
६२२
१९8६
| ३१
८४
८4
( 34484 8.4.
८1
2
०३ १०
= ४28 ‰= = 44.4.54
क्न ५
^ `
~ सू, जर
१९
१३९
#
३९
3५.
[| ७6
३५१
| 4 (~ ॥
७४
९२७
२८६
१
४
श्र. अ,
¡ ३८४
३८७
३७८
1
७८
९6
11,
[; + ।
३३
१०९
३९९
३९२
1.
१९७
३८
३९३
३३९
३९०
३८६
३८०
३३९
८9
८१
३८२
८७
३८९
३७४
४०९
ह३८ब्
१०९
>९३
३८९
३५९
१२९१
३३०
१०९
७३
३९
१८९
„4 % %‰
धातुनाम
०
इ २8.4.28 888 ५
न
9
48 5
444 2488 4.44453 44
-धातुनाम
जाय
8६३ ४५५३)
सु. अँ.
६२
९९४
९२७
९८६
३१
६८४
धातूनां सूची ।
१, अ,
२६४
१५८
१८३
११२
44.
१२३
१०९
1)
+.
३९३
३३०
३३९
३८९
७९
३९९
३२९
२९३
१२१
८९
३६९
३९४
२८६
११९
११७
१६८
३६९
१८९
१८३
१३९
१४४
१३५
३ ८३
१३८
३९१
३७०.
१३७
७७
६4
धातुनाम
ह्मष
क्ष
क्क्ष
अक्ष
कृष्
टकि
[4.1
चिक
सू. अ.
&७8&
८७६
४७०९
3.
मदे
=“
< चातुनाम सू.अ;
म ५४२
तुभ ४९
चुर २०
तुरण २४
` "कुर्वी ९६२
"तुख ६९
तुष ७६
"तुस ६९७
तुहि . ७२४
चूण १९९
न्त्री ४४
तूल ९२१
'तूष ६६३
`चृक्ष ६९०
-वृधु 8
-तृदिर् १
-तृप ८७
-तृष २७८
तृप , २७
"तृम्फ १८
तुष १२०
वृह. १८
वहू ६५
वृहू ; ६९
। "व ९९६०
-तेज २२९
-तेु ३९९
तेष ३६२
तेर ४९९
-त्यज ९६६
स्वगि १४०
-त्वगि १९३
त्वच , २१
त्वञ्चु १९२
-त्वरा ७६३
` त्विष ९८१
चकि ९७ .।
` चदि : ६९
दि
दान्
११
पर.3,
८३
३९१
३९२
28
१८८
८८
८८
८८
८८
१८६
९७
६०४.
३३९
१०९
११४
१३९
३२
०९
४३
1.1
३०९
३२१
९८
>६९
^ ०६
३९
३ ८७
३९२
३८७
३९३
३०७
>63
२७९
। अ
२०१
धातूनां सूचा ।
श.
२९७
३२२
१९८
१९९
११२
2८०
३९
३८९
३२३
२६
११४
2८७
२६७
ग९ब
१८३
३१७
१०६
३८२
३९० |
४०१
०९
34
१२८
>८७
३६८
३२
३४१
३०३
३२९
३९९
३९९
३३०
३२९
१ । 4 [4
१२८
१२८
१३८
१८६
१०१
ह
5
४ 4 ~ # 4.2.
र
५५३
~
ण्ठ
०८१ ५ ५ ५१
द्विष
धातूनां सुची । १३
चातुनाम सू. अ. पर.अ. | धाठुनाम सू, अं, ९.अ.
धूप २३७ ३९२ | नदे ९६ ९२
धूरी ४९ २९३ | नह ७६९ १३६
धूस १०९ ३८९ | म।थ ७ ३५
शड् ३२८ ३४१ | नाष ४ २७
` छज २१७ ६९ | निवास ३४३ ३९८
जि २१८ ६९ | निष्क १९२ ३८७
म् ८८४ १६३ | चतो ९ २८३
7
-चषा २३ ३२१ | £ 0 त
धृ > > बडे ३६९ त
येद् ५.६ ^ (र १७ ३५९
` धो ९४६ १०६ | १३१. ५०६ ६
८.६१ व ५४४ पचि ११६ ३८९
ध्ये ८९२ १६७ पचि १५ 8१
५.८ 5 9 २९३ ७६
ध्वज २१९ ६९. | ३९४ १"
६८२५ १ ९, २९७ ३९२
ध्वण ४४९ ९२ | १६ २२६ १8
-डवे ८०९ १३९ | पडि २७८. - ` ऋय
क ८१३ १४२ | पडि <० ३८३
ध्वलु ५४२ १३१ | ण ६५३ ४
-ध्वसु ७ १३२१ | प ३१९ २९७
ध्वाष्ष ६६१ ` १२१ | ल्य ४ श
ध्र ९२१ १८१ | पथि १ ३८१
` भ्रज १९ ६९ | पथे ४.3 १४८
भजि २१६ ६९ | द ९१ क
आक्षि ६६० १२१ | पन ५२९ 9
भास १२२ ९८ | पम्पस १४ ४४
ध्राड् २८९ ७९ | पथ ४१. ९०
श ११६ ३३६ | पथस क~ ११
| ९२९ १८३ क ३९३ ४०१
- ध्र ७६९ ९९ | पदं २९ ४९
~पर | ८९१ १६७ पपै 5४०९ ८८ `
न ष 9१३ ८८
` नक्त ९९ ३८२ | पव ९६९ ११० .
नट २९६ ३९३ | ¶छ <गढे १४९
नेट १२ ३७९ | पल्युल ३३९ ३९८
नदि ६७ ९४ । पञ्च ९८४ ३९०
२३९ धार
१७
धातुनाम
पष
पलि
पा
पा
प्र्
पा
पि
जच्छ
पिनि
पिज
पजि
पिर
{पिर
पडि
पिडि
पिति
पि
पिष
पिस
पिक्षि
पिखु
षाङ्
पाड
पीर
9 & § ¢ &4 3 4 9 5 ‰#& & & ॐ
सूः अ,
१२०
८१
९०८
1
३६९
७९
१२१
र्
३३
१८
ग्र
३५८
३३९
२७१
१३९
६८०
१९३
१९
३४
2२४७
७०६
३३
१९१
९१९
९९६
८९
६५।
३६५७
६७
५६
१०२
९दे
१
२४०
4.
६१
८२६
[3 ,
६८७
धातूनां सूची ।
पू. . ¦ घातुनाम
३९७ | पुष
३८३ | इषं
१७० | पष
२९९ | पुष्पं
३१९ | ¶स्त
३८२ | पंख
३३५ | षू
३८१ | प्
३८० । पूज
२३९ | पूज
३९२ | पृथी
७८ पूरी
८१ | पूरी
७४ | पूवं
३८७ | पूवे
१६२ | परख
३४६ | प्ख
३५१ | ए
३८० | घु
३९२ । पङ्
१२६ | ¶च
२८९ | प्रची
३७९ पृची
१०४ । ड
१०९ पण
३३४ ¦ भथ
३९२ । एषु
३९९ ‹ पु.
३९३ : ९
३८० ह
३३९ | पे
३३० पेन
२८४ | पेख
३६२ | पे
४८ | पेण
३३१ | ण्यायी
१४९ | ण्यद्
३८२ | प्रच्छ
१२३ । प्रथ
सू. अ
२१९
७४
९७
१९
९६
१०३
१२४
९४७
` १९८
१०
£८€
४३
६३
९६८
१३१
९
१०
&8४
१२
११८
६७
(4
प्रअ.
३९२
३०9
३७९
२८४
३८२.
३८९.
३३८ `
१८६ .
३८९.
३६६.
९८ -
९१
२९३.
११०.
३८७ `
१०३
३८९.
१२१
३१८
३३५
३९४
२२९
३९४ `
६३०.
३३०
३८० `
१२४.
७९.
३६८ `
३७९.
१०६.
११९१.
१२६
धातूनां सुची । १५
-चातुनाम ` सुःअ. एअ. | धातुनाम न + च
श्रथ २० ३७९ | ब्ी ३१ ३७०
ग्रस ७९४ १३४ | बच्क ३६९ ४००
भ्रा ९१ २९८ | अस्त १४९ ६९७
प्रीङ् ३६ २८९ | बहि ६२४ ११६
प्रीन् २९४ ३९९ । बाट ९ ३७
्रीज् २ ३६९ | बाह ६३६ ११५
रद् ९३७ १८९ | शट ३१४ ७८
पष ५५ ३७९ | बिदि "६४ ९३
प्रषु ६९० १२४ | विक ७८ ३३३
प्रेष ६११ ११९ | बिष्क १९१ १८४
प्रोथ ८९२ १९६ | बिस १०९ ३०८
ण्ली ३२ ३७० | इक्क ११६ ९८
` ष्ठुङ् ९३९ १८९ | बुक्रक १५९ ३९०
॥ ८ २८३ | बुध १४३ १९३
ण्टुष १०८ ३०८ | उुध ६४ २९७
प्टुष ` ९६ ३७९ | बुधिर ८६० {९६
प्लु ६९१ १२४ | इन्द्र ८६१ १९६
प्सा ४९ २९९ | इस ११९ २०८
फः डसूत ९७ ३८२
` फक्क ११४ ९५ | दन् ३३ २४४
फण ८०६ १४१ | व्रूस १२८ ३८६
` फे ९७० ११० य
पक ९४ १०९ | भक्त २३ ३८०
फला ९११ १०३. चम क भ
फुछ "९२६ १०९ | चज १९८ ३९१
| फट् ९३६ १०६ भजि २४ ३९२
४1 भज्ञो ` १६ ३९१
त्द् १९ ९१ | भट ३6४ ७८
` बध १४ ३७९ | भट ७६८ १३६
` उन्थ ९९४ १८८ भडि २७० ॥ 1
न्य २७ ३७१ भि ९ ३८१
- चबे ४१९ ८८ | भण ४७३ ९२
बहे ६२९ १९७ | मदि 2.
बहं ९२१ ११७ | भवं ९७२ ६९११
बहे १२९ ३८६ । भ॑र ४९१ १०३
ख ८२९ १४९ | भल्ल १६६ ३८८
बल ९४ ३८४ | भ्यं ४९ १००
बल्ह ६३० २१७ | भष ६८२ १२३
अर्ह ६रेरे १२५ । भल १८ २७९
१६ धातूनां सूची}
धातुन्नैम सू. अ प्रअ. | धातुनाम स्. अ, पर...
भा ४१ २९४ | भेषु ८९९ १९८.
भाज ३४४ ३९८ । अञ ११५ ३०९
भाम ४३५ ९० | अषु (७४३ १३६
भाम ३३० ३९८ | श्खाश्च ८१० १४२.
भष &०४ ` ११९ | म §
भाख ६११ ११९ | मकि ८९ ९६;
भिश्च ९९८ ११२३ | मख १०९ ९८
भिजि २२१ ३९२ | मखि १३० ९९-
भिदिर् 1 ३४८ | मगध ‹ अवि =
भिषज १९ ४०९ | मवि १४९ ९८
भिष्णज १० ४०९ | मधि ` १०९ ९७-
सी क २७० | मधि १९८ ६०.
ज ` १७ ३९२ | मच ` `; १६९ ६१.
अजो १३३ ३४३ | मचि ९०९ ६१
रण २९ ४०९ | मजि ११४ ३८९
अव २१२ ३९१ | भट ` ~अ 36 ८९-
भू < २ | मि २६० ७३.
भृ ३०२ ३९६ | मडि छ ३८१ `
भूष ६६९ १२१ मडि २६९ ७४.
भूष १९४ ३९१ मडि ३१८ ८०
श्रजी १७६ १. | भ धेथे ९२
ट् ९ २७२ | मत्रि १४९ ३८७.
खन् ८८२ १६० | मथि ४६ ४८.
ष्टशि २८२ ३९३ | मथे ८३३ १४८.
ग्ठद्यु ११६ ३०९ | मद् १७१ ३८९ `
भ १९ ३६८ | मदि १३ ४२.
भेष ८६८ १९८ | मदी ८०३ १३९.
भ्यस ६१९ ११६ | मदी १०० ` ३०६
अश्च ८७७ १९९ । मन १७९ ३८९.
अण ४४८ ९२ | मन ६८ २९८
असु ८३९ १४८ । मनस् ९ ४०४ `
जसु द ३०६ | मनु ९ ३९८ `
जल्ज ° ; ३२३ । मन्तु 0 ०
जा १७९ ६३ | मन्थ शेरे ८:
भ्राज ८०८ १४२ | मन्थ ४० ` ३७२.
आश .८०९ १४२ | मन्न ९९१ १०७
री ३४ २७० | मय ४७३ ९७--
ण १९६ ३८८ | मवे ४१६ ८८
६ - १७८ ६३ । मवे ९७७ १९०
धातूनां सूची । १५
र धाठुनाम सृ. अ ~ धरअ सू. अ'
६8 + अ . , धातुना .. ` सूः. षृ.अ.
४ १०० माष ७६४ |
| ९४
९० १०० | मख ९१२ 4,
` मव (>~ 8
3 ५९१ ११२ समाव ६९७ १०९
ध ९०३ १०१ सुच २०८
` मञ्च ७?० | ५५५
१ ६. १२६ | ख्वि १९० - ६१
१२२ | अुच्् |
मसी ११३ न सुज र ५
{ १ ०२ ९७ । यजि ए, ५)
| 4 १३९१ दे४२ सुट ` ३२ +)
१ ७१६ १२७ सुट ९२ ‰
ह व ३२९ ३९८ सुट ७९ ^
| पि ६२९ ११६ सुडि २६२ ५५५
हे + २६२ ३९३ खडि | ०५
जही | | २७ ७४
३३. ४०९ मुडि ३२२ ८
अरि ९२ २९८ सुण ९
जसि | ३ ३३१
६९८ १२१ ॐ
ष १६ ४२
4 & २५७२ सुद् २०९ ३९१
॥ ३४ २८९ सुर र ३
पि ९९३ १८७ | खल ६९ ३५
- न क - ३९६ | ॐ ८ ३७९
॥ ८३ ३८३ | खस ११२ ३०८
साग ३०४ ३६; यह् ६० ३८४
आव | <७९ १९९ | ड ९४८ १८७
ॐ ४ ३१३ | छा ६५४ ६८
(कभु १७ ३२७ | तर ३६३ २९६
, = १३४ ३१० मरवा ९६७ ११०
५५५२ ७३० १३० | श ॐ १३ १०४
\ ५ ८ ३२९ | यू ६६९ १२१
£ ह् ८९३ १९६ ष्ट ६९३ १२१
| ह ८२ ३३३ ष्टम ३९६ ३९९
| ४ १४९ ३४४ | दद 4. ३९५ ३३५
अ ९८९ १९२ | च्च # २६१
मिश्र ३७९ ४०6 | डः 29 ३३०
-मिष ७९ ३३२ षड ढे ३७३
। मिषु ६८६ १२३ श्ण ९० ३३०
| मिह विक . । २०१ क. क ३०३
9 +भ ३९१ | ण्ड ८९६ १९६
ग्र खधषु ९९
२९ २८८ । ्ष ५
| -सीम् ५ छ ९६ ९४
ष्व १४१ ३४४
१८ धातूनां सूची ।
धातुनाम सू. अं. पृ.“ । धातुनाम सू. अ. पृ...
सष ३०७ ३९६ | युगि १९४ ६०
षु ६९४ १२४ | युच्छ २१२ ६८.
म २० ३६८ | युज ६९ २९९
मेड ९४२ १८९ | युज २६६ ३९४
मेह ८९४ १९६ | युजिर् .. ७ ३४९
मेधा ८९९ १९६ | युक् ७ ३६६
मेधा १२ ४०४ | युतृ ३१ ४९
मे ८4९ - १९६ ५ क ब्.
मेष ३६८ ८३ १३६ ध.
मोक्ष १९७ ३९१ | यूष क १०९
म्ना ९१२ ९७९ | बो १६6 उ
मध्से १४८ ३८७ र
खक्ष १२६ ३८६ | रक २०१ ३९१
चद् ७९९ १३४ रक्ष ६४८ १२०.
चष्वु १९३ &£ | रख १३३ ॥
शञ्न्वु १९१ ६& | रकि १३४ ५4
चेदु २८९ ५६ | रमि १४१ १८.
म्लुचु १९४ && | रे ७७३ १३६.
म्द्दुञ्च ` १९२ &£& | रध ८९ ३०२.
म्क्च्छा २०३ ६७ | रषि १०९ ९७.
म्लेच्छ १२७ ३८६ | रथि २९९ ३९३
मल् 9९९ «६ | रच ३२२ ३९७.
म्लेवृ ९०१ १०१ | रज्ज ९७९ . २८
म्ले ८८८ १६७ | रञ्ज ९९ २९९
य र्ट [34 ७७
भक्ष १९८ ३८८ | रठ ३३० "8
यज ९८२ २०९ | रणं ४४१ ९३
यत २०० ३९१ | रणं ७८३ १३७
यती ३० ४९ | खद ५३ ९१
यत्रि ३ ३७८ | रप "क ८७ `
यम ९8१ १९१ | रफ ४१० , ८८
यम ९६४ „ १९६ | रक्षि ` क द.
यम ९१ ३८४ | रि ३७३ ८
यसु १०२ ३०७ | सभं ९९१९ १८४
या ३९ २९३ | रम । ८३८ १९०
याच् ८४४ १९४ | रय ४७८ 3
याच ८४८ १९४ | रवि ९८८ ११२
यु १७६ ३८९ । रसं ७5० १२९
यु २३ २३९ । रसं ३८६ ००९८ |
धाठुनाम
रह
रह
रहि
८4;
|
धातूनां स्ची।
एु.अ. धाहुनाम
१२७ रष
३९७ रष
२८४ रुष
६२८ रुखि
३९३ | ख्पः
२९६ | रेष
९८ रेखा
९७ रे
६४२ | रेष
३१९ | रे
३०० रेव
१९९ | रे
३२२
३३० | र
९८
३९४ , खश्च
३४८ -| क्च
३२८ खे
२१२ | रुखि
२४३ | लशं
१२२ | छगि
३७० खगे
२८८ धि
२४० लवि
३६९९ | खद
& रज
१८९ खज
१३० लज
३९३ रुजि
३४२ - रजी
[4 [र.{-4
१३० | खड
खड
ल्ड
ख्प
८१ `
३९३ |
८१
२६२ रुन्धि
३४७ खि
३१० करूभष्
३४३ | लबे
सू. अ.
६८०
१२२
१३६
२९४
३८८
८०
३४
८४९
३६९९
२८३
२० धातूनां सूची]
धातुनाम स्. अं. शृ... धातुनाम सू. अ. घ.
रुख १९३ ३८८ । लवि ४२४ ८८
-ङ्ष ८७३ ६५८ | कभ १९९ ३१८
खस ७०१ १२९ | दग्र | २९ ३२८
च्छ १९३ २९१ | बि १ =
ङ्स्जी ११ ३२६ | छ् ` ११ - ३६8
खा ४८ २९७ | टटष ७६ ३८२
राख १२० ५८ | ठे ` ३० ४०९
हाधृ ११९ ९७ ठ्ट् ` ६ ४०४
खाछि २०९ ६८ | ले ३०७ ८
खाज २३७ ७२ | रोङ्घ ७६ ९९
खाजि २३८ ७२ | लोड २४१ ३९२
खाट ३१ ४०९ | खोद १६२ 1.
खम ३९० ४०१ | खच २४१ ३९२
स्वि ` ८३ ३३३ | खोई 1.
खमि १९२ ९८ | खोड् ३९३ चमे
ख्मि २०४ ३९१ | खो २१९ ७२
` १३९ ३४६. द्पह ६३३ ‡4४
{ङ्श ७१ २९९ श
ङ्श १३५७ ३४३
खि & ग२६ | वकि ८८ ८६
री ३ ३७९. वङ्कि ९५ ९७
री २५१ ३९४ वक्ष ६९३ २१
रीङ् :३१ २८८ | वख १२७. ९८
लजि ,२२३ ३९२ | वकि १२८ ९८
लत १८९ ६४ | वगि १४४ ९८
खट ३११ ७८ | वच ९३ २९८
छुट ३२४ ८० । वच ३०० ३९६
लुट ७३९ १३० । वज २४९ ७
च्छट ११४ ३०८ | वञ्चु १८७ ६६
खट ९६ ३३९ वन्च्वु १६९ ३८८
छुट २१९ ३९२ | वड २९७ ७७
खड ३३३ ८१ | वट ७६७ १३६
-दंट ३३९ ८१ | वट ३१९ ३९०. ॥
ह ७३६ १३० | वट ३५३ ४००
-ल्ुडि ३४२ ८१ | वटि ९२ ३८१
-लुण्ड - धर ३८० | घठ र ३२७ +
थि ४९ ४८ | वडि ३९९ ५६
छप ११८ ३१० | बडि २६८ ७४ `
छष्ट्ट
१४७ ३४९ । वण ४४२ रे
धातूनां सूची ।
पृ.अ,
२१२
३९६
४१
६७
९३
९४
३९७
१३५
२०६
१०७
१४८
द
३९७
६०
३७९
४०१
३८६
११९
३९२.
६९
३८०
९८
०४
८१
९९
३१२
२६८
१२१
०८
२३३
३९२
०१
३०७
९७
२९6७
२९३
१२१
६८
धातुनाम सु-अ.
वात ३४०
वाश ९९
वास ३४२
विच्छ २३७
पिच्छ १३९
विजिर् १२
विजिर् ॥
विजी ९
विजी २३
विर ३२३
विथ ३३
विद् १३
विद् ९४
विद् ६३
विद १४८
विद् १७४
विध ४९
विर ७७
रिख ७१
विर ७२
विश १४०
विष १४
विषु ६८९
विष्क ३९४
विष्ट १३
वी ३८
वीर ३९९
वृक ९ब्
वक्ष ९९६
४: ३८
घजी १९
वृजी २४
वृजी २७२
व्रज् ८
+ 4 २७३
वृतु ७४६
वृतु ९२
वृतु ७रे
व्रतु २४६
१२
धातुनाम स्. अं.
यु
वृष
वरल
वष
वृषु
बृह
बृहि
बृहि
वृहि
७९७
४७
५
१७०
६९३
७२१
७रेरे
` ७२३
२३३
&&
१८
१४
९८६
८६ रे
३४
९१
३६४
३३८
९२८
९३३
६७
२९२
६३४
६०१९
धातूनां सूची ।
~ पुनभ
१३२
३६२
३०९
३८९
१२४
१२८
१२८
4
३९
३३१
३६८
३६७
२०९
१९६
8
9
८३
३९८
१०९
१९९
२६७
७३
११७
१६९
३२७
१३३
३००
१९८
४०१
२८३
३०८
२१०
७
३८३
९२
४०१
३२8
३५०
२८६
शम . स्. अँ,
= | ९
=
श
खक ७९
राक्रि ८६
शक्ल १९
` ५
३१२
४ ३३8
श्लाडि ५
श्ण ७८९
गदल ८४
च १४४
९८०
दाप धः ६०
शसम १६१
शु ९३
च २०
९७७
(ग. ४८६
(11 ८२८
५ ३८७
७११
दाच ७१२
शष
६७७
५ ३२०
७१३
शसु ७१४
साख १२३
शाढड् २८६
शान ९७७
शाषु १२
शासु
६९
५ । ९९७
१९९
शिजि १७
शिन् ध
धातूनां खची।
(9.0
७७
३३२
१२२
३९४
३९१
३९३
३९९
५९
२३७
८४
१०४
३९८
२८३
£२
२९४
१०२
८१
३८९
८१
३८५
३०२
३३९१
९द
३९९
८८
१३०
३९३०
[4 ८4
३३०
३८
३००
३९९
२९३
१०४
१२१
३६७
१०६
१६९
२८६९
६३
|
धातुनाम
सू. अ.
>२८ॐ
२४ धातूनां सूची ।
-धात्तुनाम सू.अ. भ. धातुनाम् सृ, अ,
श्चि १६९ ६१ बिर ३०१
श्ट ३१ ३८० षिध ४७.
श्वट ३१३ ३९७ षिधु ८४
घञ्न ८९ ३८३ षिधू ४८
श्वेत ८८ ३८३ षि ८२.
श्वल १४२ १०६ षिवु २
. श्वल्क ४४९ ३८० षु ९२३
-श्वस ९९ २६३ (<| ३०
छि. ` ९९० २१३ षुन् = प्त
श्विता ७२९ १२९ पु २८
दि १० ४१ घुर ९९
| द इह २१
षगे ७७७ १३६ ट् २१
षध ग्र ३२० घृङ् ३४
षच् ९६७७ >०ब् षूद २९
¦
क + 4
क 0 6. । व `
८
क. ५; र घो ३९
षणु ष् ३९१ ष्क ७७०
खद् भ गे ६.४
पद ८३९ १९१ टन ४९७
दल १४३ ३४४ भि ३८३
-षप् ३९७ ८७ ॐ ५६१
षम ८१४ १४३ श्म ८१९
-घम्ब २२ ३८० धम्य ०२८
# २२३ ७० शिव १९
षवे ४२१ ८८ ष ३६०
धवे ९७८ १११ (2 ५९३
षर ९४० १०६ शोम १८
बद २६७
षस्ज २०० ६६ ६न्. ३२
षस्ति ६९ २६७ य ३६१
षह ८३७ १४९ स्टू ६३८
षह २६९ ३९४ पज ९०६
षान्त्व ३५ ३८० छ्य ८९१
षिच ९९० ३४६ ध ९११
पिन् 6 1 ग ~ 9
पिल् + ३६९ ट ६६१
ध्रातून इुची | २५
सू. भ॑ पृ.ॐँ धातुनाम सू. षृ.अं
४२ २९४ ह्कस्थु . ४०५६
९२ ३०४ स्कुम् ~ ३९९
३८ २८१ स्ङ्न् 8 ३ ०६
२७ २४१ स्ङदि ः ४१
९ २८२ स्ङम्भ ९ ४०६
९१ ३०४ स्खल ९३७ १०६
९२९ १८४ स्तन ३४७ ३९५
९९७ १९० स्तम्भ ढ् &9६
१८ ४३ स्तिम १७ २८९
९८ २६३ स्तम्भ ३ ४०६
१०० ९६७ स्वृ्ष ६११ १२०
०३१ १३० स्कन् 8 8१४
८० ३०१ स्तृ ६८ ३३२
स स्वन् १२ ३६६
१४१ २९९ स्तेन ३१३ ३१९.
३६० ३९९ {स्तोम ३७५७ ६०१
१७ ४०९ स्त्ये ८९४ १६८
३४९ ३९८ व सः १
४१ ४०९ ल्प १४8 ३८७
८४४ १९३ स्पदि १४ धर्
१५ ३१९ ४ ४ ३९
३३७ ३९८ रूट १३ ३१८
३२६ ३९६ स्स १३८ . ३४३
३७४ ४०१ हप्र ३२९ ३९८
१९ ४०९ स्फायो ४८३ ९८
९६३ १९१ | स्फिह १०० ३८९
६९९ १२१ स्फुट २९७ ७द
९०४ १०२ कफर ६१ ३६४
३३१ ३९८ स्फुर १८७ ३९०
§६२ ३९९ स्फुटि ३२९ ८०
९१७ १५७ पड १०६ ३३९
१५ २७९ स्पफुड १०९ ३३९
७० २९९ ल्फुडि 1 ३५८
१३० ३४९१ स्मर १०७ ३३९
८१ ९५ स्डढां २११ ६८
३७६ ४०० स्पुर्जा २३२ ७९
७९६ १३४ स्फुर १०८ ३३९
+ 9६ । १९० शष्ट ६१६ ,
३८४ थ, सु ७९९ १३८
२६
घातुनाम सू. अ.
समिट ३९
स्मीरु ५१३
स्यन्दू ७५९
ह्यम् १९९
ल्यम्ु ८११
खि ८३
(< ३
स ९२२
ङ ८२
संभु ७६९
खसु ७४१
स्वद् २६९
ल्वन ८१३
स्वर् ३२१
ह्ददं १९
स्थल ८२१
ल्व ६१९
स्वाद् >८
ह
हट ३०९
हट ३३१
द् ९९८
हव ग्
हम्म ४६३
हय ९०७
हय ९०९
हषे ८०४
[-4:.1 ८गेरे
इस ६९८
हसे ७०८
डाक. ८
(११ 3 १५
हि ११
हिक्ष ८४३
दिक्च ८४६
हिडि २६९
इति माधवीयधातुबत्तिस्थधात्नामकारादिक्रमेण सुची । +
~ + ५.
=
कि
धातूनां सूच ।
द्य,
३८१
१०४
१३२
३८८
१४२
५९
२८२
१८९
९९
१३१
१३१
३९४
१८२
३९७
४३
१४४
१७७
४९
७८
८१
१९०
२१६
९४
१०३
१०३
१३९
१४४
१२९
१२६
१५३
२७३
३१५
१९४.
१९६
७
ध्ादुनाम सू. अं,
हिल
८9
९८३
१९
>८८
१
#
२७४
३९४९
२०९
८२६
१९
३४८
८८३
३२
१२९१
६ ९&
गद
७६६
२८१
६१३
२८२
३९०
७न्
७९४
७७६
>६
३
२०८
७७६
१२३
& ९६
२७
७६६
६६४
९८८
4.
२७०
६८
१३६
३ ८९
१२९.
४९
१३५
१५६
२१०
१ + 11
| .4 28.12 72
521 11801181 ६0118 ४911 ८५1
70.
19.24
7६45६ 00 40 २६/५६
(4९05 0९ 5115 7२0/॥^ 11115 76
(4\/5 07 1020140 18१२4
|
६ काशी ट सोरिज्ञ ब्रन्थमाखा |
९९. धरीब्रह्मघुत्रम् । भो भगवन्निम्बाकं महामुनीन्द्रविरचित्त वेदान्ता रिजात
हौरमाख्यसूत्रवाक्यार्थेन श्ीश्रीनिवासा चाय चरणप्रणीत शीमेदान्वशैस्तुम
माष्येन च सनाथीडृतम् । (श्ीनिम्बाके माष्यम्) (३० वि> १०) ० ३ -*
१०० वाग्वटलमः। सर्वथाऽपि नवोनोऽपृवैः प्रोढः परमोपयोगितया नियत-
ञुपादैयतमश्छन्दो निबन्धः, श्रीमता दैषतात्रेसरेणागममानिकेण कविपुङ्धवैन
दुःखमजन विदुषा विरचितः, तस्सूतेन बदहुश्चाह्लपारगेण कविचक्रवत्तिना
महामहो पा्यायेन देवीप्र्ताद१ण्डित प्रवरेण कतया वरवनिन्यारीकयोपस्कृतः ।
( छन्द शाख वि £ ) स०२-८
१०१ खिद्धान्तलद्णम्। शीजगदीरूतकारुङकर्छतं । न्याया गयं पण्डित भी-
शिवदत्तमिश्चगौडेन विरचितय। समक जगदी शीभ्याखूयानसनाथ-करोडवन्र-
स्पथा गङ्धाख्याग्याङ्यया वृ्त्कोडपव्रददपरामिषया विव्मस्थक ए.
ण्या च संवङितम् । ( न्या ति० १४) इ १-८
१०२ चतुकंदभाष्यभूमिकासं्रहः ( सायणाचायं॑विरचिताना स्वेदमाभ्यभ्.
मिकानां संग्रहः ) काशीदिश्ववियाख्याध्यापकेन, पम, ए०, साहिस्यादाै-
तिपदवी-विभूषितेन पण्डित बलदेव ॐपाण्यायेन मूमिहा रिप्पण्यादिभिः
समत्य सम्पादितः । ( षेदबि० ९ )₹० २-८
१०३ माधवीयधातुवृत्तिः । शीमस्सायनाचार्यविरचिक्ा ।
(श्या< तिर १३); २० ९.5
१०४७ बौधायन -र्मसुत्म् । शरीगोविन्दस्वा मिप्रणीतविवरणसमेवम् ¦
( कर्म० वि ११ ) २० ४-9
१०५ ताएडधमदाब्राह्मणम् । सायणाचायंविरदितगाष्यसहितम् ।
( भरथमोमायः ) (वेद वि० ६ ) द० ९--9
१०६ न्यायमञ्जरी । जयन्तमरहता । स्याद-ग्वाकणा वायैम प० सूवैनारावण-
काद्धिणा कतया रिप्रण्या समेता । सितीयो मागः |
| (भ्या दि? १६ ) इं०
१०७ शारदातिलकम् । भीमग्राचवमट्र्वपदार्थोदकंगीकाददहितम् ।
८ दन्प्र्ा० वि9 १ ) ₹० ९--०
१०८ मन्त्रार्थदीपिका । भी शश्रष्नदिरच्ति । ( वैदर वि० ७) ० २--9
१०९. भाञद शक्ति्रकाशिका । श्रीमजगदीश्षतकलङ्कारविनिनिता । शीर्णा
न्वविधावामीक्ञङृवया क्ृन्णजान्तीरोकया शीमद्राममद सिद्धान्तवागीशविरवि-
तया रामभद्रीरी शया च समररुदृङ्रता । न्यायाचायं काव्यतीर्थं १० दण्ठिराज.
शाच्चिङ्तपा छाच्रोपयुद्या विषमस्थङुटिव्यण्या भूकक्ारिका्थेन च हिता ।
{ स्या० वि १६ ) र्ण ०-~-८ `
पािस्थानम्-जौ खर्वा सस्करुत पुस्तकाय, वनारद्च खिङी।
Live Music
Archive
Librivox
Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland
Museum of Art
Internet
Arcade
Console Living Room
Open Library
American
Libraries
TV News
Understanding
9/11